Hugenoot

Die hugenotekruis.

Die Hugenote was Protestante in Frankryk, of wat uit Frankryk gevlug het, gedurende die 16de en 17de eeue. Die Hugenote was Calviniste en het dus besware gehad teen Katolieke sienings en gebruike. Die aantal Hugenote het aansienlik toegeneem tussen 1555 en 1562, hoofsaaklik adellikes en stadsbewoners. Teen 1562 was daar 'n geskatte twee miljoen Hugenote, en was ongeveer die helfte van Frankryk onder Hugenote beheer.

Die herkoms van die woord Hugenoot is onseker, maar is waarskynlik ontleen aan die Frans huguenot wat afkomstig is van die Geneefse eyguenots, bondgenote teen die hertog van Savoye, van die Switserse Duits Eidgnosse(n), eedgenote, bondgenote wat vanaf die 14de eeu die algemene aanduiding vir inwoners van die Switserse konfederasie was. Die variant huguenot is waarskynlik beïnvloed deur die naam van een van die leiers van die opstand teen die hertog van Savoye, Hugues de Besançon uit Genève. Die meeste Switsers wat in opstand gekom het was voorstanders van die Reformasie en die term is aanvanklik deur die katolieke as 'n skelwoord gebruik. Franse protestante het die skelnaam as erenaam begin gebruik. Veral tydens die bewind van die konings Frans II (1559–1560) en Karel IX (1560–1574) het dit groot politieke betekenis verwerf.[1]

Vervolging

Daar was wedersydse geweld en aanvalle tussen die hugenote en die katolieke. Die toestand het gou tot na aan burgeroorlog ontwikkel. Gedurende die grootste deel van die 16de eeu is die hugenote vervolg, wat teen die einde van daardie eeu tot grootskaalse interne geloofsoorloë gelei het. In 1561 het die Edik van Orléans egter die vervolging vir 'n paar jaar gestop, en met die Edik van Saint-Germain is hugenote se geloofsvryheid vir die eerste keer erken (17 Januarie 1562). In 1572 is duisende hugenote tydens die Bartolomeusnagslagting vermoor, en amnestie is die volgende jaar toegestaan. Die vyfde heilige oorlog teen die hugenote het op 23 Februarie 1574 begin, en konflik het aan en af aangehou tot 1598 toe koning Hendrik IV die Edik van Nantes uitgevaardig het wat protestante volle geloofsvryheid en gelyke regte met katolieke gegee het.

Lodewyk XIV het die vervolging van die protestante hervat. Hy het sy soldate, die gevreesde dragonades, by protestante huisgesinne ingekwartier en die lewe vir hulle so ondraaglik gemaak het dat baie gevlug het. Hy het uiteindelik die "onherroeplike" Edik van Nantes herroep in 1685 en het Protestantisme onwettig verklaar met die Edik van Fontainebleau. Hierna het baie hugenote na omliggende protestante lande gevlug, soos die Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande en veral Pruise, waar die Calvinistiese Groot Keurvors Frederik Willem hulle verwelkom het om sy oorloggeteisterde en onderbevolkte land te help opbou.

Die Hugenote vlug

Die Hugenote-gedenkmuseum op Franschhoek.
Die Hugenotemonument op Franschhoek.

Reeds voor die grootskaalse emigrasie van Hugenote na die Kaap van Goeie Hoop in 1688–1689 het enkele Hugenote vlugtelinge aan die Kaap gevestig. Onder hulle was Francois Viljoen (aankoms 1671) en die broers François en Guillaume du Toit (aankoms 1686). Trouens, Maria de la Quellerie, eggenote van Jan van Riebeeck, was 'n Hugenoot en haar vader 'n Hugenote predikant in Nederland. Jan en Maria van Riebeeck verlaat egter die Kaap van Goeie Hoop in 1662 en vertrek na Batavia in die Verre-Ooste.

Op 31 Desember 1687 vertrek 'n groep Hugenote wat vroeër uit Frankryk gevlug het, per skip vanaf Nederland na die Kaap de Goede Hoop. In die volgende jaar begin die georganiseerde emigrasie van Franse Hugenote vanuit Nederland na die Kaap, waar die setlaars hulle hoofsaaklik in die omgewing van die huidige Franschhoek gevestig het. Die grootste groep Hugenote (sowat 180 in totaal) het hulle in die jare 1688 en 1689 aan die Kaap gevestig.

Hoewel die staatsgesubsideerde emigrasie in 1707 gestaak is, het daar nog Hugenote op eie stoom na die Kaap gekom, waaronder Pierre Labuschagne in 1711, Anna Maria Bacat in 1717, Jacques Naudé in 1718, Jean Blignaut in 1723 en Francois Guilliaumé (Giliomee) in 1726.

Die Hugenote het 'n groot rol in die geskiedenis van Suid-Afrika gespeel, veral in land- en wynbou, en baie Suid-Afrikaners het vandag nog Franse voorname en vanne. Die Hugenotemonument in Franschhoek is op 17 April 1948 ingewy, en die Hugenote-gedenkmuseum op dieselfde perseel is nege jaar later opgerig.

Duisende ander het na die terugtrekking van die Edik van Nantes na die dertien Britse kolonies in Noord-Amerika gevlug. Onder hulle was 'n silwersmit Apollos Rivoire, wat later sy naam sou verengels. Hy gee later dié naam en sy beroep aan sy seun, Paul Revere, 'n beroemde Amerikaanse revolusionêr. Vele het ook gevlug na Engeland, Duitsland, Nederland en Ierland, en so ver as Switserland en selfs Pole.

Die regte van Hugenote in Frankryk is gedeeltelik herstel met die Edik van Verdraagsaamheid op 28 November 1787. Daar woon vandag steeds ’n klein groepie Protestante in die omgewing van die stad Montpellier in die suide van die land.

Ontberinge

Simon van der Stel was 'n vurige Nederlandse nasionalis wat graag wou sien dat die nedersetting aan die Kaap in 'n suiwer Nederlandse kolonie ontwikkel. Daarom was hy spyt dat die Hugenote nie liewer Nederlanders was nie. Hy moes egter tevrede wees met die besluit van sy Here Meesters, en die enigste uitweg was om die nuwelinge so vinnig moontlik te verhollands. Met hierdie beleid het Here XVII akkoord gegaan. Dit sou egter groot ontevredenheid onder die vlugtelinge veroorsaak.

Die Hugenote het grond gekry in die vrugbaarste en mooiste deel van die kolonie: 'n paar in Stellenbosch, ander aan die voet van die Simons-, die Paarl- en die Diamantsberg en by die oorsprong van die Bergrivier in die Olifantshoek. Omdat heelwat Franse daar gaan woon het, het die streek die naam De Fransche Hoek gekry. Die Franse was egter nie tevrede nie. Dit was vir hulle baie moeilik om hulle by die vreemde omgewing aan te pas.

Hulle was egter veral ontevrede omdat hulle nie toegelaat is om naby mekaar te woon nie, en sommige was so ontevrede dat hulle hul plase verlaat het en by ander in diens getree het. 'n Kwaai en lang winter het sake verder bemoeilik en die suidoos in die vroegsomer het hulle moedeloos gewaai. In die Dagregister van 24 Oktober 1688 word daar geskryf van die eerste wrywing tussen die Franse en die kommandeur. Simon van der Stel was teleurgesteld met hulle, maar nogtans het hy aanvanklik baie tegemoetkomend opgetree. Die Franse het ook spoedig begin kla dat gesamentlike godsdiensoefening en 'n gemeenskaplike skool vir hul kinders bykans onmoontlik was.

Hulle het hul predikant, ds. Pierre Simond, gevra om op 28 November 1689 met 'n afvaardiging na die owerheid te gaan. Simon van der Stel was hewig verontwaardig. Geen wonder dat hy in die besluite van die Politieke Raad melding gemaak het van “veelvoudige moeijelijkheden hem door enige Franse gewaande vlugtelingen" aangedoen! Hy het hulle van ondankbaarheid en luiheid beskuldig en hulle streng versoek om hom nie weer met sulke versoeke lastig te val nie. Hierna het die Franse egter hul versoek direk aan Here XVII gerig.

Hier het hulle 'n meer simpatieke oor ontvang, en die Here XVII bet op 6 Desember 1690 besluit om toestemming te verleen tot die verkiesing van 'n afsonderlike kerkraad deur die Franse van Drakenstein. Toestemming om bymekaar te woon, het hulle egter nie gekry nie. Die owerheid wou dit juis voorkom. Simon van der Stel het nog dikwels gepraat van die wispelturige aard van die Franse. Hy het hulle selfs vergelyk met die Israeliete wat in die woestyn gedurig by Moses gekla en terugverlang het na die vleispotte van Egipte.

Die Kommandeur was nie blind vir hul probleme nie, maar hy het altyd 'n duidelike agterdog teen hulle behou. In sy instruksie aan sy seun en opvolger, Wilhem Adriaen van der Stel, het hy horn selfs teen die Franse gewaarsku. Hy het ook gekla dat hulle min van die boerdery weet en dat sommige hulle swak gedra. Ander weer moes deur die Kompanjie onderhou word. Hy het Here XVII laat weet dat hulle liewer nie meer Franse moes stuur nie, maar eerder flukse boere uit Nederland.

Dit was egter nie net die Franse teen wie Simon van der Stel dit gehad het nie; hy het ook teen sommige Nederlandse vryburgers uitgevaar. Baie van hulle, het hy gesê, was so verslaaf aan drank dat hulle die landbou verwaarloos het. Baie het hul vee voor die voet geslag en die grond uitgeput. Dit is interessant dat Simon van der Stel, hoewel hy nie baie geliefd onder die Franse en sommige vryburgers was nie, tog geen openlike verset uitgelok het nie.

Sy gedrag het hom nie gehaat gemaak nie; hy was streng, regverdig. Hy het moeite gedoen om hul produkte te bemark; iets wat sy seun nie gedoen het nie. Geen wonder dat die Franse en Nederlanders teen Wilhem Adriaen saamgespan het nie. Hierdie gesamentlike verset het Fransman en Nederlander nader aan mekaar gebring in die eerste politieke botsing op Suid-Afrikaanse bodem, wat miskien as die beginpunt van die Afrikaners as 'n eie volk beskou kan word. Aanvanklik het die Franse hulle apart gehou. Hartlike samewerking met die Nederlanders was daar nog nie. Met die vertrek van ds. Simond in 1701 en die aanstelling van ds. Beck het die ou ontevredenheid weer opgevlam.

Here XVII wou die Franse taal aan die Kaap so gou as moontlik laat uitsterf. Ds. Beck was wel tweetalig, maar hy het opdrag gekry om alleen in Nederlands te preek; slegs die bejaarde Franse moes hy in hul eie taal bedien. Hieroor was die Franse baie ontevrede. Meer as driekwart van die Drakensteinse gemeente kon byvoorbeeld nie 'n Nederlandse preek verstaan nie. Die Kaapse owerheid het egter nie die beleid om Frans uit die kerk uit te sluit, streng toegepas nie, sodat daar selfs in 1718 nog Franse dienste in Drakenstein gehou is.

Met verloop van tyd sou die Franse taal egter die ongelyke stryd teen Nederlands verloor. Frans het min neerslag in Afrikaans gevind; en vandag word ons slegs aan die Hugenote herinner deur die Franse plaasname in die Boland en die talle Franse familiename wat oor die lengte en breedte van ons land aangetref word. Daar is geskiedskrywers wat beweer dat die invloed van die Franse Hugenote op ons geskiedenis oorskat word. Dit is moontlik dat hulle 'n sterker godsdienssin hierheen gebring het.

Hulle het ongetwyfeld gehelp om die wynbou te verbeter, en ons kan ook aanneem dat hulle die reeds bestaande vryheidsin onder die Kaapse koloniste verder verstewig het. Moontlik het die Franse bloed ook gehelp om die Afrikaner beweegliker van gees en lughartiger van gemoed te maak.

Bronnelys

Verwysings

  1. ↑ Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, besoek op 26 Desember 2007

Eksterne skakels

Suid-Afrika
Verenigde State