Imperio Mongol

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Imperio Mongol
Монголын Эзэнт Гүрэн
Mongolyn Ezent Guren
Ikh Mongol Uls
1206 — 1368



Situación de Imperio Mongol
Situación de Imperio Mongol
Mapa de l'Imperio
Capital Karakorum, Cambaluc y Xanadú
Gubierno Monarquía
 • Formación 1206
 • Desaparición 1368
Superficie
 • Sieglo XIII
 • 1270, 1309

33,000,000 km²
Población
• Sieglo XIII est.
• 1270, 1309 est.
     Densidat

110.000.000 hab.

L'Imperio Mongol, establito por Chinguis Khan en o sieglo XIII, estió l'imperio de territorios mugants mas amplo, ye decir, o que mas amplaria seguita ha controlato en tota la historia. Alto u baixo a metat d'a población mundial yera baixo lo dominio mongol por ixas envueltas. Incluyiba países actuals dende a Mediterrania dica o Pacifico, dende Europa Central dica o sudeste asiatico. L'actual Mongolia yera una parti chicota de l'imperio.

Temujin, naixito en 1167 unificó baixo a suya sobiranía a muitas tribus mongolas en 1190 y dimpués sozmetió a bellas tribus turquicas. En 1206 se fació proclamar Chingiz Kagan ("Khan universal"). Esdevinió o caudiello d'un exercito fundamentalment de caballería, muito poderoso y organizato, dirichito por mongols, pero talment de mayoría turquica.

Os uigurs adhibitos a l'imperio civilizoron a la clase dirichent mongola. A luenga mongola encomenzó a escribir-se en alfabeto uigur, derivato d'o sogdián. En 1218 os mongols entroron en l'Imperio d'os Kara-Khitai, tamién con una clase dirichent mongola (os khitan). Dimpués d'invadir Transoxiana en 1220 destruyoron Sarmagant, dimpués debastoron Khorezm y en 1221 invadinoron os restos d'a suya capital Urgench. Tiempo dimpués tamién devastoron Corastén, Bactria y norte de Persia.

Cuan morió Chinguis Khan en 1227 l'imperio fue dividito entre tres d'os suyos fillos y un nieto: Chagatai, Ögödei y Tului y Batu, fillo de Chöchi.

  • Batu obtién as estepas occidentals, a l'ueste d'o Irtish, d'alto u baixo l'actual Cazaquistán y lo que pueda conquerir enta l'ueste.
  • Chagatai, obtién l'antigo territorio d'os Kara-Khitai, Transoxiana y norte de l'actual Afganistán.
  • Tului, a Mongolia oriental y territorios mugants como Manchuria, muere en 1232.
  • Ogödei ye a qui Chinghis Khan nombra succesor y recibe o territorio entre o Irtish y o centro de Mongolia, con a Mongolia occidental y o Reino de Khotcho (o país d'os uigurs), y ye nombrato Gran Khan en 1229.

O Gran Khan Ögödei contina a expansión de l'imperio. Os zaguers restos d'o reino Qin cayoron en 1232 cuan os mongols prenioron Kaifeng. Ogodei ya ha conquiesto o norte de China, y funda a capital Karakorum en a val d'Orkhon. Muere en 1241.

A expansión mongola continará con o Gran Khan Mongke en 1259. Ninvió a su chirmano Hulegu Khan a conquerir los estatos musulmans d'Orient Meyo y atro chirmano suyo, Kublai, fue ninviato a conquerir o sud de China, feito que rematará en 1279. Con a muerte de Mongke en 1259 remata en a practica a expansión mongola.

Un descendient d'Ögodei se fa proclamar Gran Khan, s'instala en Pequín, funda a dinastía Yuan se sinizará y esdebendrá un emperador de China d'orichen mongol que encara controla Mongola. Arredol l'anyo 1260 en a practica l'Imperio Mongol queda dividito en cuatre estatos independients:

  • En a cuenca d'a Volga ye a Horda d'Oro, gobernata por descendients de Chötchi.
  • En Irán ye o Ilkhanato de Persia, gobernato por descendients de Hülegü Khan.
  • En Asia Central dende Transoxiana dica a Cuenca de Tarim pasando por as estepas a lo norte de Tien Shan ye o Khanato Chagatai, que dimpués se dividirá en Transoxiana, de tradición islamica y Mongolistán, de tradición nomada mongola.