Comarca

Contorna ye una división de territoriu qu'abarca delles poblaciones.^[1] Les sos dimensiones son variables,^[2] pero tienden a coincidir con una rexón natural que comparte non yá carauterístiques físiques (orografía, hidrografía, clima, vexetación, suelos), sinón humanes (demografía, usos económicos, vivienda rural, urbanismu) y históriques, toes elles determinantes de la so paisaxe xeográfico. La so denominación y delimitación (comarcalización) efectúase tantu con criterios intelectuales como políticos, atendiendo a tou tipu d'intereses y metodoloxíes; puede aportar a un asuntu polémicu, al afectar a lo identitario.

Etimoloxía y significáu

El DRAE establez el so orixe na adición del prefixu "co-" a "marca".

Anque fonéticamente l'orixe de la pallabra rescampla, la evolución semántica del términu ye más complexa y abondo recién l'adquisición del sentíu qu'anguaño se -y da nel español d'España. Orixinariamente tuvo un significáu equivalente a «llende» o «espaciu asitiáu na llende con otru territoriu», tomando'l significáu orixinal de «marca» como «llende o señal de cantu». Ello ye qu'en castellán subsiste'l verbu «comarcar» col sentíu de «llindar» o «confinar» y l'axetivu «comarcano», equivalente a «colindante». Anque hai cites anteriores que menten el términu referíu al espaciu qu'arrodia o nel que s'enserta un llugar, los diccionarios antiguos dan-y el significáu de territoriu fronterizu». Asina nel Diccionariu d'Autoridaes de 1729 definir como «país cercanu a una tierra o llugar, que ta na contorna d'ella». El mesmu sentíu dáse-y nel Diccionariu de Voces Españoles Xeográfiques de la Real Academia de la Historia, publicáu en 1796, onde se diz «distritu de la contorna». Sicasí, la edición de 1780 del Diccionariu de la Real Academia Española define la contorna como «territoriu qu'abarca un pueblu con tola so contorna» y el de 1832 apurre yá la definición, que se caltuvo hasta l'actualidá, de «división d'un territoriu qu'abarca delles poblaciones».

Evolución del conceutu

Paez, pos, que'l sentíu de la pallabra contorna pasó de ser un términu referíu al ámbitu fronterizu, o cuandoquier a una área de llende, a aplicase pa referise al área qu'arrodia un llugar, calteniendo'l sentíu d'espaciu colindante, al referilo a esi puntu significáu qu'entá se caltién- y, finalmente, pa referise a un ámbitu espacial d'escala entemedia ente l'ámbitu local y el rexonal. Esta evolución, que debió producise dende'l XVI d'equí p'arriba, acelerar dende fines del XVIII y precísase a lo llargo del XIX, cuando la Xeografía convertir nun preséu necesariu pa modernizar la nación española y redáctense diccionarios (Madoz) y llibros de testu nos que ye necesariu describir los ámbitos rexonales y les árees destacaes que nellos hai.

Llegaos al sieglu XX, y nesti contestu xeográficu, el dilema de si l'ámbitu d'una rexón ye una suma de contornes o bien la contorna ye un espaciu estremáu ente otros que nun lo son, vieno resolvese a favor de la última hipótesis, considerando la contorna como una área de traces singulares y destacada nun ámbitu onde pue haber otres árees que nun s'individualicen. Como les traces que singularizan les contornes correspuenden sobremanera a la historia y al mediu físicu, hai xeógrafos que consideren que la contorna ye un fechu del pasáu, al mesmu títulu que les llamaes rexones históriques, de manera qu'anguaño escarecen de funcionalidad y, ello ye que munches perdieron inclusive l'elementu que-yos daba sentíu o s'integraron n'otros ámbitos, de la que surden otres formes de diferenciación del territoriu, bien sían debíes a razones económiques o urbanes, polo que güei nun procedería falar de contornes, sinón d'otru tipu d'espacios o unidaes espaciales. Nesti sentíu decántense dellos estudios rexonales y manuales qu'o bien estremen los espacios singulares en contornes tradicionales y contornes evolucionaes o bien falen direutamente d'espacios singulares o d'unidaes d'analises. Ello ye que nun ye frecuente atopar esti términu definíu nos diccionarios de Xeografía por consideralo un conceutu d'usu xeneral, a pesar de qu'esti avérase más al sentíu xeográficu que al que-y dan los diccionarios de la llingua española.

N'España, nel postreru cuartu del sieglu XX, l'apaición de disfuncionalidades na estructura territorial formada por rexones históriques, provincies, partíos xudiciales y conceyos plantegada nel XIX, y la nacencia de les Comunidaes Autónomes, que primeramente busquen establecer formes d'organización territorial propia, fai resurdir la idea de contorna, agora con un sentíu más téunicu, como una entidá territorial qu'arrexunta dellos conceyos y articúlase sobre una cabecera de contorna, de manera que la Comunidá Autónoma pueda descomponese nuna serie de contornes. Asina, acomuñáu a esti nuevu sentíu de la contorna, poner en circulación el verbu comarcalizar y la resultancia d'aplicalo que ye la comarcalización. Tampoco esta idea de contorna consiguió imponese de forma xeneral. Al pie de estes interpretaciones sobrevive la idea definida nel Diccionariu de 1780, la contorna entendida como'l territoriu articuláu alredor d'una población que vien ser la so capital o centru de servicios, idea que dio llugar a toa una llinia de trabayos sobre los centros de mercáu como xeneradores de contornes.

Precisiones pa la definición tradicional del términu

Frente a la serie d'unidaes alministratives españoles: pedanía o parroquia, conceyu, partíu xudicial, provincia..., la contorna inscribir n'otra categoría de referencies que s'empecipia nel llugar o puntu xeográficu, el pagu, la contorna y la rexón. Toos ellos identifíquense por un elementu o calter que-yos da nome. Nel casu de los llugares ye un elementu: bien seya una fonte, una casa, un pasu nun altu o sobre un cursu d'agua; nel casu de los pagos, pue ser una traza física: los Cascayos, los Berrocales, la Paul (del llatín padul> área pantanosa), una propiedá o condición histórica: El Quintanar, les Capellaníes: un acontecimientu: les Guerres, la forma en que se punxo en cultivu o s'esplota: raspiar de.... el tipu de cultivu o'l so valor: les Cabañeres (de tierres cada añeres, que se cultivaben tolos años, ensin barbechu).

Les contornes identificar por procedimientos paecíos anque afechos a una dimensión mayor. Como los pagos, lleven siempres l'artículu delantre de la traza con que les identifica, pos l'artículu referir al área, ente que'l nome referir al elementu o traza que lu sirve de referencia.
La mayoría de les contornes asina identificaes respuenden a traces físiques y suelen llevar la pallabra valle (anque valle ye tamién la denominación d'una forma d'organización del espaciu), llanu o otra denominación física ante'l nome: El Valle del Jerte, Las Loras (por esta forma de relieve), la Terra Chá (Tierra Llana), otres respuenden a demarcaciones históriques como'l Condáu de Treviño, La tierra de Medina (referíu al ámbitu de la Comunidá de Villa y Tierra de Medina del Campo), El Campu de Calatrava (por la Orde Militar que lo alministraba); a una comunidá o a una traza etnográficu: Maragatería (de mercatores, meyor que de maures captos); al tipu de vexetación o al usu que se faía d'ella: los Montes Torozos, los Montes Universales; Los Monegros (de mons niger,>monte negru, de xuru d'encina, cuando'l nome respondía a la realidá). En non poques ocasiones, les contornes, que respuenden a una traza física o históricu, tienen una denominación antigua d'etimoloxía difícil d'esplicar: Llébana (¿de.... lepana o lepania?, bien seya deriváu de lepor>prestu, prestar; o bien de lepus>llebre o ¿seique de la diosa Levana?).

Polo xeneral, les contornes son más abondoses nes árees de monte o de relieve, hidrografía o vexetación complexes que nes árees homoxénees, porque nel primer casu hai más cambeos d'unes árees a otres y ye más evidente la diferencia ente espacios que nel segundu. Eso produz importantes diferencies de tamañu ente unes zones y otres, pos, mientres nel monte podemos atopar contornes de namái delles decenes de km², como Besaya en Cantabria; na llanura les contornes tienen centenares o millares de km² como asocede coles de la rexón de La Mancha, na metá sur de la Pandu. Tamién ye más fácil atopar contornes nos espacios pocu evolucionaos o más tradicionales, porque la evolución y el desenvolvimientu delmodo de vida urbanu fai homoxéneu l'espaciu y anula traces que al sumir dexen ensin sentíu la identificación de la contorna.

Concretando, la contorna suel entender n'España como un ámbitu de referencia espacial, que nun tien de confundir se coles referencies alministratives. Anque la so escala ye variable, dependiendo de les condiciones del espaciu en que s'alluga, podemos dicir que se refier a un ámbitu entemediu ente los pagos, y les rexones. Nun ye condición necesaria que tea poblada, anque lo normal ye la esistencia de dellos nucleos de población y la presencia d'unu d'ellos que la encabeza y puede articulala. Nun tien llendes precises porque, en realidá designa l'área en redol al elementu o traza que la identifica, por eso nos mapes namái figura'l nome ensin establecer llendes.

Convien ser cuidadosu col usu del términu pa evitar el tracamundiu ente la concepción tradicional y unidaes o entidaes territoriales de calter alministrativu, pasando pol usu en trataos antiguos. Dende un puntu de vista xeográficu, la contorna puede sirvir pa identificar espacios singulares, siguiendo un costume tradicional nos manuales de Xeografía Rexonal.

La contorna como unidá territorial o de xestión

Con frecuencia axetivar a les contornes estremándoles en categoríes según distintos criterios colos cualos defínense ámbitos que falten de ser equivalentes. Asina se fala de contornes naturales, contornes funcionales, contornes urbanes, contornes polarizaes, contornes históriques, contornes sanitaries, agrícoles, o de servicios. Trátase de demarcaciones del territoriu con oxetivos bien distintos y establecíes tamién a partir d'un criteriu únicu, matizáu cola condición de contener conceyos completos. N'España foi frecuente establecer l'ámbitu de les contornes a partir del área sirvida por un nucleu de población que se definiría como cabecera de contorna. La base pa ello fueron los estudios de mercaos xeográficos. Asina, la primer división del territoriu en contornes con calter alministrativu y sofitu llegal, foi la establecida en Cataluña en 1936, que se sofitaba nos estudios de mercáu realizaos por Pau Vila. Esta llinia de definir contornes a partir de les árees de mercáu, que entronca teóricamente con concepciones del espaciu xeográficu rellacionaes coles teoríes de Lösch y Christaller, atopar n'España cola realidá de les feries y mercaos selmanales concedíos a les villes nos fueros medievales y que se caltuvieron hasta l'actualidá, tando inda bien vivos a mediaos del sieglu XX y reactivaos nos últimos años de la mano del desenvolvimientu del mediu rural y la medría de la capacidá de consumu nos nucleos de la redolada. Les villes, cola so alfoz, definíen una área de mercáu que podía sirvir de base a la contorna. Otros mecanismos pa definir contornes fueron los referentes a la xestión, bien fuera la prestación de servicios sanitarios, los servicios escolares o les axencies d'estensión agraria, o tamién les agrupaciones de conceyos en mancomunidá pa la recoyida de basures o servicios d'agua y saneamientu.

Na primer metá de los años ochenta del sieglu XX, la creación de les Comunidaes Autónomes n'España desencadenó un especial interés poles contornes como formes d'entamar y, nel so casu, articular el territoriu de la Comunidá, pero, amás, como una forma de frayar el pesu de les provincies nes Comunidaes multiprovinciales, lo qu'incluyía un oxetivu políticu con al respective de les Diputaciones Provinciales, organismu que resultaba complexu d'integrar nel nuevu contestu d'organización territorial del Estáu. Los primeros intentos d'establecer contornes con estos oxetivos llevar a cabu en Cataluña y nel País Vascu. Les tensiones y rocees creaes obligaron a respetar el marcu provincial y desactivaron el sentíu políticu territorial d'aquelles contornes y empobino la comarcalización escontra la definición d'ámbitos pa contener servicios (sanitarios, escolares,) o d'información estadística. Per aquellos años tamién taben realizando estudios de comarcalización otres comunidaes como Andalucía o Castiella y Lleón. En delles CC.AA. la comarcalización empobinar a la prestación de servicios o a la ordenación del territoriu, pero non a la creación d'un marcu territorial con capacidaes alministratives sobre'l territoriu, como les que correspuenden al conceyu o a la provincia.

En non pocos casos estes contornes de les Comunidaes Autónomes españoles estableciéronse a partir d'una mancomunidá de servicios, como'l saneamientu o la recoyida de basures. Otres vegaes foi un centru de salú, una oficina de servicios agrícoles, una concentración escolar o bien una área que se consideraba homoxénea a efeutos de la ordenación del territoriu o de la normativa urbanística. Asina, si la concentración escolar crear na villa "X", l'axencia d'estensión agraria va instalar na villa "Y" que falta 12 o 15 km de l'anterior, ente que'l centru de salú asítiase n'otru puntu. Esta dispersión d'iniciatives per parte de los distintos sectores de les distintes alministraciones, xuníu a la pervivencia d'antigües concepciones y, con frecuencia, en choque coles árees de mercáu, anició que les comarcalizaciones propuestes en munches de les Comunidaes Autónomes nun sían reconocíes a tolos efeutos y nun puedan llegar a configurar l'espaciu que se-yos asigna.

Contornes naturales

Denominar contorna natural al territoriu que les sos llendes son establecíos poles carauterístiques naturales del llugar (xeografía física). Al contrariu de lo qu'asocede con otros territorios, onde les llendes denominar alministrativos (con fines burocráticos per parte de l'alministración competente), por casu una provincia, una comunidá autónoma, un país, etc., nes contornes naturales les llendes imponer factores de tipu natural como'l relieve, xeomorfoloxía, xeoloxía, hidroloxía, fauna, vexetación, etc.

Contornes humanes

Son les caracterizaes pola so xeografía humana

Contornes agraries

Son les caracterizaes pola so xeografía agraria. Hai contornes agrícoles, contornes ganaderes, contornes pesqueres, etc.

Contornes industriales

Son les caracterizaes pola so xeografía industrial. Hai contornes mineres, contornes siderúrxiques, contornes testiles, etc.

Contornes y demarcaciones equivalentes en distintos países

En Panamá hanse delimitado contornes indíxenes. En Brasil, les «contornes» son una delimitación territorial de calter xudicial (contornes de Brasil). Tamién s'utiliza la denominación en Portugal (contornes de Portugal). En Francia utilízase la pallabra francesa «comarque» en Pyrénées-Orientales pa un tipu d'asociación de conceyos, como «canton» y «arrondissement» n'otres zones; ente que s'utiliza más estensamente'l términu «pays» ("país") col sentíu de rexón natural» (régions naturelles ou pays traditionnels).^[3] N'italianu «contea» (contáu y contadino son "campu" y "llabrador"). N'alemán «Kreis»^[4] ("círculu"). En idioma polacu powiat. N'inglés «county» o «shire» (precisamente ye'l términu qu'utilizó J. R. R. Tolkien pa denominar la rexón ficticia que se tradució n'asturianu como "El Condáu"). La estensión d'un shire o county ye más similar a la d'una provincia española o un departamentu francés, según el so númberu. Más similar al tamañu y númberu de les contornes sería la demarcación tradicional denominada hundred (que nel sistema feudal significaba que tenía de caltener a cien homes d'armes) o l'actual denominada district. La correspondencia d'estos términos col castellán "contorna" solo ye averada, y hai matices en cada unu d'ellos que-yos faen divergir de significáu.

España

Les contornes d'España son divisiones territoriales d'España delimitadas por afinidaes xeográfiques físiques y humanes y que davezu lleven la denominación "contorna de..." o otres similares, como les de "tierra de...",^[5] "campu de...",^[6] "campu de"..., "vega de...", "valle de...", "sierra de...", "monte de...",^[7] "montes de...",^[8] "puertu de...",^[9] etc. Dada la especial vinculación de les contornes del mediu rural con determinaos productos agropecuarios, munches d'elles suelen identificase coles denominaciones d'orixe y otres indicaciones xeográfiques que protexen la so producción llocal, como ye'l casu de los vinos o los quesos.^[10] Namái en dellos casos les comunidaes autónomes optaron por dotales d'esistencia llegal, por aciu instituciones entemedies ente los conceyos y les provincies (contornes d'Aragón, contornes d'Asturies, contornes de Cataluña, contornes de Galicia), El Bierzo en Lleón; anque tamién les hai transprovinciales, ya inclusive dalgunes que trespasen les fronteres ente comunidaes.

Referencies