Eyblizm

Eyblizm (ing. Ableism) — fiziki, əqli və ya sensor fərqliliklərə malik insanlara qarşı ayrı-seçkilik və ya mənfi münasibət göstərilməsi deməkdir.^[1] Bu fenomen, əksər hallarda cəmiyyətin sağlam insanları "normal" standart kimi qəbul etməsi və bu standartlara uyğun gəlməyənləri aşağı səviyyəli hesab etməsindən qaynaqlanır.^[2] Nəticədə, fiziki məhdudiyyətləri olan insanlar sosial, iqtisadi və mədəni həyatda bərabər hüquqlardan yararlanmaqda çətinlik çəkirlər.

Eyblizmin təsirləri cəmiyyətin müxtəlif sahələrində özünü göstərir.^[3] Məsələn, iş yerlərində fiziki məhdudiyyəti olan şəxslər üçün uyğun iş şəraiti yaradılmadıqda, onlar işə qəbul edilməkdə və ya peşəkar inkişafda çətinliklərlə üzləşirlər. Təhsil sahəsində də əngəlli şagird və tələbələr üçün adekvat şəraitin olmaması onların potensialını reallaşdırmasına mane olur.^[4] Bundan əlavə, ictimai məkanların fiziki məhdudiyyətləri olan şəxslər üçün əlçatmaz olması onların sosial həyatda iştirakını məhdudlaşdırır.^[5]

Eyblizmlə mübarizə üçün cəmiyyətin inklüzivliyi artıran addımlar atması vacibdir.^[6] Əngəlli şəxslərin hüquqlarını qoruyan qanunların qəbul edilməsi və onların icrasına nəzarət, həmçinin cəmiyyətdə bu mövzuda maarifləndirmə kampaniyalarının təşkili mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İnsanlar, fərqlilikləri olan şəxsləri yalnız sağlamlıq durumuna görə deyil, onların qabiliyyətləri və dəyərlərinə görə qiymətləndirməyi öyrənməlidirlər. Beləliklə, eyblizmin təsirlərini azaltmaq və daha bərabərhüquqlu bir cəmiyyət qurmaq mümkündür.^[7]

"Eyblizm" termini ingilis dilindəki able (bacarıqlı, qabiliyyətli) sözündən törəmişdir və insanların fiziki, əqli və ya sensor bacarıqlarına əsaslanaraq ayrı-seçkilik edilməsini ifadə edir. Bu termin 1980-ci illərdə ortaya çıxmış və əsasən sosial ədalət və insan hüquqları kontekstində istifadə olunmağa başlanmışdır.

Etimologiyaya əsasən, eyblizm bacarıqlı insanlara üstünlük verən və bu "üstünlük" əsasında fərqlilikləri olan şəxsləri marginallaşdıran sosial quruluşu tənqid etmək üçün istifadə olunur. Termin "able-bodied" (fiziki cəhətdən sağlam) anlayışına istinad edərək, sağlamlıq və qabiliyyət normativliyini sorğulayan bir konsepsiya kimi meydana gəlmişdir. Eyblizmin etimologiyası bu düşüncənin yalnız fiziki və əqli məhdudiyyətləri olan insanlara deyil, ümumilikdə cəmiyyətin müxtəlif fərqliliklərə yanaşma tərzinə dair geniş mənaya malik olduğunu göstərir.^[8]

Eyblizmin tarixi müxtəlif ölkələrdə fərqli dövrlərdə və cəmiyyətlərin sosial, mədəni və hüquqi inkişafına uyğun olaraq fərqli şəkildə formalaşmışdır.^[9] Qədim Yunanıstan və Romada fiziki və əqli məhdudiyyətləri olan insanlar çox vaxt "zəif" və ya "faydasız" hesab olunurdu, bəzən isə körpəlikdə ölümlərinə göz yumulurdu. Buna qarşılıq, Asiya ölkələrində, məsələn, Çində və Yaponiyada, belə insanlar bəzən ailənin bir hissəsi kimi qorunur, lakin cəmiyyətin əsas fəaliyyətlərindən kənarlaşdırılırdı. Bu, həmin cəmiyyətlərin mədəni və dini dəyərlərindən qaynaqlanırdı.^[10]

Orta əsrlərdə Avropada eyblizm çox vaxt dini təsirlər altında idi.^[11] Məhdudiyyətləri olan şəxslər bəzən "şeytanla əlaqəli" və ya "Tanrının cəzası" kimi görülürdü. Bu dövrdə onları sosial həyatdan təcrid edən müəssisələr və sığınacaqlar yaradılırdı. Əksinə, İslam dünyasında həmin dövrdə əngəlli insanlara qarşı daha humanist yanaşma müşahidə olunurdu. İslamın sosial ədalət prinsiplərinə uyğun olaraq, fiziki və əqli fərqlilikləri olan insanlara kömək etmək və onlara şəfqətlə yanaşmaq təbliğ edilirdi.^[12]

Modern dövrdə eyblizmlə mübarizə hər ölkədə müxtəlif səviyyədə inkişaf etmişdir.^[13] Məsələn, ABŞ-da XX əsrin ortalarında başlayan və 1990-cı ildə qəbul edilən Americans with Disabilities Act (Əlilliyi Olan Şəxslərin Hüquqları Qanunu) əngəlli şəxslərin hüquqlarını qorumağa və onlara bərabər imkanlar yaratmağa yönəlmiş əhəmiyyətli bir addım idi. Avropada, xüsusilə Skandinaviya ölkələrində,^[14] inklüziv təhsil və iş yerləri yaradılmasında böyük irəliləyişlər əldə olunmuşdur. Bununla belə, bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrdə eyblizm hələ də ciddi problemdir: bu ölkələrdə məhdudiyyətləri olan insanlar üçün hüquqi müdafiə mexanizmləri zəifdir və ictimai qavrayışda stereotiplər üstünlük təşkil edir.^[15]

Beləliklə, eyblizmin tarixi ölkələr və mədəniyyətlər arasında müxtəlif formalarda təzahür etmişdir. Bu tarixi konteksti anlamaq, müxtəlif cəmiyyətlərdə eyblizmlə mübarizə yollarını effektiv planlaşdırmaq və daha inklüziv dünya qurmaq üçün vacibdir.^[16]

Eyblizm təhsil sahəsində əngəlli şəxslərin hüquqlarını və imkanlarını ciddi şəkildə məhdudlaşdıra bilər.^[17] Təhsil sistemlərində fiziki, əqli və ya sensor məhdudiyyətləri olan şagird və tələbələrə qarşı ayrı-seçkilik halları hələ də geniş yayılmışdır. Bu, həm təhsil mühitində lazımi şəraitin olmaması, həm də müəllim və ya digər tələbələr tərəfindən göstərilən mənfi münasibətlə özünü göstərə bilər.^[18] Nəticədə, əngəlli şəxslərin təhsildə iştirakı azalır, onların potensiallarını tam reallaşdırmaq imkanı məhdudlaşır.

Bir çox məktəb və universitetlərdə infrastrukturların inklüziv olmaması əngəlli tələbələrin fiziki iştirakı üçün maneələr yaradır. Məsələn, pandusların, liftlərin, braille kitablarının və ya işarət dilini bilən təlimçilərin olmaması bu tələbələrin təhsil hüququnu məhdudlaşdıra bilər.^[19] Eyni zamanda, bəzi təhsil müəssisələrində əngəlli şagirdlər xüsusi məktəblərə yönləndirilir və ya ayrı siniflərdə təhsil alır. Bu, onların cəmiyyətdən təcrid olunmasına və sosial bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün məhdud imkanlara səbəb olur.^[20]

Eyblizmlə mübarizə aparmaq üçün təhsildə inklüziv yanaşmalar tətbiq edilməlidir.^[21] Bu, məktəblərdə və universitetlərdə əlçatan infrastrukturların yaradılmasını, müəllimlərin əngəlli şagirdlərlə işləmək üçün xüsusi təlim keçməsini və inklüziv proqramların hazırlanmasını əhatə edir.^[22] Eyni zamanda, cəmiyyətdə maarifləndirmə işləri aparılmalı və hər kəsə, xüsusilə əngəlli şagirdlərə bərabər imkanlar yaradılmalıdır. Belə tədbirlər yalnız fərdlərin təhsil hüququnu təmin etməklə qalmayacaq, həm də daha inklüziv və tolerant bir cəmiyyətin formalaşmasına kömək edəcək.^[23]

• Marshak, Laura E.; Dandeneau, Claire J.; Prezant, Fran P.; L'Amoreaux, Nadene A. The School Counselor's Guide to Helping Students with Disabilities. Jossey-Bass teacher. John Wiley and Sons. 2009. ISBN 978-0-470-17579-8.
• Schweik, Susan. (2009). The Ugly Laws: Disability in Public (History of Disability). NYU Press.OCLC 844342243 JSTOR j.ctt9qgf13 ISBN 9780814740576
• Shaver, James P. (1981). Handicapism and Equal Opportunity: Teaching About the Disabled in Social Studies. Library of Congress Card Catalog Number 80-70737 ERIC Number: ED202185 ISBN 978-0-939068-01-2
• Watts, Ivan Eugene; Erevelles, Nirmala. "These Deadly Times: Reconceptualizing School Violence by Using Critical Race Theory and Disability Studies". American Educational Research Journal (ingilis). 41 (2). yanvar 2004: 271–299. doi:10.3102/00028312041002271. ISSN 0002-8312. JSTOR 3699367. Wikidata Q56673362.
• Griffin, Pat; Peters, Madelaine L.; Smith, Robin M. Ableism Curriculum Design // Adams, Maurianne; Bell, Lee Anne; Griffin, Pat (redaktorlar ). Teaching for diversity and social justice. 1 (2nd). New York: Taylor & Francis. 2007. səh. 335. ISBN 978-0-415-95199-9. OCLC 982668098.
• Hehir, Thomas. Eliminating Ableism in Education // Katzman, Lauren I. (redaktor). Special education for a new century. Harvard educational review. 41. Harvard Educational Review. 2005. səh. 10. ISBN 978-0-916690-44-1. OCLC 59553489.
• Iwasaki, Yoshitaka; Mactavish, Jennifer. "Ubiquitous Yet Unique: Perspectives of People with Disabilities on Stress". Rehabilitation Counseling Bulletin. 48 (4). 2005: 194–208. doi:10.1177/00343552050480040101.

• Disablism: How to tackle the last prejudice by DEMOS (2004)
• "Voting Accessibility". U.S. Election Assistance Commission. 2022. June 25, 2022 tarixində arxivləşdirilib.
• "Voters with disabilities face discrimination nationwide". Ragged Edge. Disability Rights Nation. 2000. December 12, 2000 tarixində arxivləşdirilib.