Qayğı işi

Qayğı işi
Qayğı işi başqalarına xidmət etmək üçün edilir.
Qayğı işi başqalarına xidmət etmək üçün edilir.
Peşə
Növü
Fəaliyyət sektoru Nökər

Qayğı işi (ing. Care work) — başqalarına birbaşa qulluq göstərməyi əhatə edən bütün tapşırıqları əhatə edir. Qayğı işinin əksəriyyəti maddi qazanc gözləmədən yerinə yetirilir.[1] Bunun əvəzinə, bu iş sevgi, sosial normalar və ya başqalarına qarşı məsuliyyət hissindən irəli gələrək həyata keçirilir. Bununla yanaşı, qayğı işi ödənişli əmək forması da ola bilər.[1]

Bu, insanlara bacarıqlarını inkişaf etdirməyə və ya həyatda dəyər verdikləri məqsədlərə çatmağa kömək edən xidmətləri təmin edən peşələri əhatə edir.[2] Qayğı işinə uşaq baxımı, bütün təhsil səviyyələrində dərs demək (məşqədən universitet professorluğuna qədər), eləcə də səhiyyə xidməti (tibb bacıları, həkimlər, fizioterapevtlər və psixoloqlar) daxildir. Bundan əlavə, qayğı işi, adətən qadınlar tərəfindən qeyri-mütənasib şəkildə yerinə yetirilən ödənişsiz məişət işlərini də əhatə edir.[3]

Qayğı işi əsasən asılı şəxslərə — uşaqlara, xəstələrə və yaşlılara qayğı göstərməyə yönəldilsə də, bu anlayış yalnız asılı insanlarla məhdudlaşmır. Qayğı işi digərlərinə birbaşa xidmət göstərən bütün fəaliyyətləri əhatə edir və hətta "heyvanlara və əşyalara" da şamil edilə bilər.[4]

Qayğı işinin tədqiqi feminist iqtisadiyyat və feminist hüquq nəzəriyyəsi sahələri ilə əlaqəlidir və bu mövzu üzrə tanınmış alimlərə Melirin Varinq, Nensi Folbr, Marta Faynman, Paula İnqland, Mariya Floro, Dayan Elson, Karen Qroun və Virciniya Held daxildir.[2]

Funksiyaları

XVIII əsrin əvvəllərində insanlara qayğı göstərən katolik tibb bacılarını təsvir edən rəsm
Effektiv qayğı insanlara məhsuldar qalmağa və cəmiyyətə töhfə verməyə davam etməyə imkan verir.

Qayğı və himayə olmadan, uşaqların tam funksional fərdlər kimi inkişaf edə bilməyəcəyi və yetkinlik dövründə rifahlarını və məhsuldarlıqlarını qorumaqda (və ya artırmaqda) çətinlik çəkəcəkləri düşünülür.[2] Evdə və ya dövlət və ya özəl sektor tərəfindən təmin edilən aktiv uşaq baxımı, sağlam və məhsuldar uşaqların yetişməsinə kömək edir. Xəstələrə göstərilən səmərəli qayğı onların məhsuldar qalmasına və cəmiyyətə töhfə verməyə davam etməsinə imkan yaradır. Qayğı işi cəmiyyətin fəaliyyəti və onun iqtisadi inkişafı ilə sıx bağlıdır; lazımi qayğı görən insanlar daha təsirli şəkildə bazar üçün sosial və insan kapitalı yarada bilirlər.[5]

Başqalarına qayğı göstərmək çox vaxt maddi cəhətdən baha başa gəlir və qayğı işi “qayğı cəzası” (ing. care penalty) ilə əlaqələndirilir;[6] belə ki, başqalarına qulluq etmək tez-tez maliyyə baxımından ödənilmir. Belə bir fikir irəli sürülüb ki, başqalarına qayğı göstərməyən fərdlər bəlkə də reproduksiya qabiliyyətinə malik deyillər; çünki bir insana digərlərinə qayğı göstərə biləcəyi mərhələyə çatması üçün öncə qayğı göstərilməlidir.[7]

İqtisadiyyatda geniş yayılmış fikir ondan ibarətdir ki,[8] ev təsərrüfatı sərvəti paylayır, lakin onu yaratmır. Bununla belə, ev təsərrüfatı sektorunun sərvət yaradılmasında mühüm rol oynadığı qeyd olunur. Biznes sektorundan fərqli olaraq, ev təsərrüfatı sektorunda yaradılan sərvət maliyyə xarakterli deyil; orada görülən işlərin böyük hissəsi ödənişsizdir. Bu sektor tərəfindən yaradılan sərvət sosial xarakter daşıyır; məsələn, valideynlərin övlad böyüdərkən göstərdiyi qayğı uşağın cəmiyyətdə gələcək fəaliyyət qabiliyyətini artırır. Qayğı alan fərdlər akademik və sosial mühitlərdə daha yaxşı performans göstərə bilirlər, bu isə onların gələcəkdə maliyyə sərvəti yaratmasına və sosial kapitalın artırılmasına töhfə verməsinə şərait yaradır.[5]

Sabina O’Haraya görə, “hər şey qayğıya ehtiyac duyur”; o, qayğını bazar iqtisadiyyatının təməli kimi görür.[4]

Tarixi

Ailə və cəmiyyət

Sənaye inqilabından əvvəl qayğı işi (məsələn, ev təsərrüfatına baxmaq və uşaqları böyütmək) ailə tərəfindən yerinə yetirilirdi və çox vaxt icma üzvlərinin də bu prosesə töhfəsi olurdu. O dövrdə bazar iqtisadiyyatı anlayışı mövcud olmadığı üçün əsas sfera gündəlik biznes əlaqələrindən ayrı bir sahə kimi qəbul edilmirdi.[9]

Sənayeləşmənin təsiri

Sənaye dövrünün başlanğıcı ilə əsas sfera iş və biznes fəaliyyətlərindən ayrıldı, çünki iş yerləri evdən kənara daşındı. Kişilər fabriklərdə və digər qeyri-məişət sahələrində işləmək üçün evdən çıxırdılar. Qadınlar isə himayəçilik üçün daha uyğun hesab edildiklərinə görə, onlardan ev işlərini görmək və uşaqlara baxmaq gözlənilirdi. Bu ailəvi iyerarxiya Amerikada uzun müddət qorundu.[10] Ənənəvi ailə modelində ata ailənin qazanc gətirən üzvü, ana isə evdar qadın rolunda idi. Lakin bütün ailələr bu qaydaya uyğun deyildi. Ağdərili qadınlardan fərqli olaraq, qaradərili qadınların və digər rəngli qadınların işləməsi gözlənilirdi. 1880-ci ildə tək yaşayan qaradərili qadınların təxminən 80 faizi, ağdərili qadınların isə cəmi 23,8 faizi evdən kənarda işləyirdi. Ağdərili qadınlar evləndikdən sonra əmək bazarından uzaqlaşırdı, lakin qaradərili qadınlar üçün bu tendensiya müşahidə olunmurdu. Qara icmalarda həm qadınlar, həm də kişilər ailənin maddi təminatına töhfə verirdi.[11]

Məişət işlərinin cəmiyyətə təsiri

Məişət işi sabit işçi qüvvəsinin formalaşmasında mühüm rol oynadı. ABŞ-da köləliyin ləğvindən sonra, qaradərili qadınlar məişət işlərində daha çox çalışdırılmağa başlandı.[12] ABŞ-da məişət işlərinin tarixi gender, irq, vətəndaşlıq və sinif iyerarxiyaları ilə sıx bağlıdır. Baxmayaraq ki, məişət işi pullu iş hesab olunurdu, cəmiyyət və qanunvericilik bu işləri rəsmi şəkildə tanımırdı. Məişət işlərinin xüsusi mühitdə (evdə) icra olunması və əsasən qadınlar tərəfindən yerinə yetirilməsi onu “sevgi işi” və ya “özlüyündə mükafatlandırıcı” bir fəaliyyət kimi göstərirdi.[13] Bu yanaşma məişət işlərinin hüquqi müdafiəsinin olmaması üçün əsas kimi istifadə edilirdi.[14]

Məsələn, ABŞ-ın Milli Əmək Münasibətləri Aktı (ing. National Labor Relations Act) məişət işçilərinə həmkarlar ittifaqları yaratmaq hüququ vermirdi. Həmçinin, uşaq baxıcıları və ev işçiləri kimi “evdə qalan” işçilər ABŞ-ın Ədalətli Əmək Standartları Aktına (ing. Fair Labor Standards Act) əsasən əlavə iş saatlarına görə ödəniş almaq hüququna malik deyillər. Qadınlar işləsə də və ya evdə qalsa da, onların gördüyü işlər cəmiyyət tərəfindən əsasən əhəmiyyətsiz hesab olunurdu və çox vaxt nəzərə alınmırdı.[15]

Qayğı işinin iqtisadiyyata təsiri

Evdə görülən işlərin əvəzedici dəyəri çox yüksək ola bilər, lakin bu, iqtisadi məhsuldarlığa daxil edilmir. Başqalarını qayğı ilə təmin etmək üçün kimisə işə götürmək çox vaxt çox baha başa gəlir, buna görə də ailələr bu işi başqasına həvalə etməkdənsə, öz vaxtlarını sərf etməyə üstünlük verirlər. Ödənişli qayğı işi rəsmi məşğulluq hesab olunur, lakin ailə üzvləri tərəfindən görülən qayğı işi bazarda məhsuldar fəaliyyət sayılmır və məşğulluq statusu müəyyən edilərkən nəzərə alınmır.[16]

Müasir dövrdə qadınlar və qayğı işi

Son 100 il ərzində qadınların əmək bazarına qatılımı (ən azı qismən məşğulluq səviyyəsində) əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Bir çoxları hesab edir ki, XIX və XX əsrlərdəki “evdar qadınlıq kultu” artıq köhnəlib. Buna baxmayaraq, qadınlar qayğı işlərinin dominant qüvvəsi olaraq qalırlar. Məsələn, müəllimlik, uşaq baxıcılığı, tibb bacısı və sosial işçi kimi peşələr əsasən qadınlar tərəfindən icra edilir. Lakin bu peşələr kişilərin üstünlük təşkil etdiyi sahələrlə müqayisədə xeyli aşağı maaş alır.[17]

İşləyən qadınlardan hələ də ev işləri görmək və uşaqları böyütmək gözlənilir. Qayğı işi iqtisadi cəhətdən hələ də əhəmiyyətsiz hesab edilir və qadınlar cinsiyyət rollarından qurtulmaqda çətinlik çəkirlər.[18]

Baumol effekti

Qayğı üçün tələb olunan məhsulların bazar qiymətləri artır, lakin qayğı işi hələ də ödənişsiz qalır.[19] Bu hal Baumol effekti adlanır və iqtisadçılar Uilyam Baumol və Uilyam Bouen tərəfindən izah edilib. Baumol effekti əvəzedicisi olmayan xidmətlərin qiymətinin nisbi artması kimi təsvir edilir. Məsələn, uşaq baxımı və ya uşaqları universitetə göndərməyin xərcləri zamanla artır. Bu effektin təsiri illər keçdikcə daha da güclənir. İnsanlar daha uzun ömür sürürlər, lakin XX əsrin ortalarındakı "baby boom" dövrü ilə müqayisədə qocalara baxa biləcək bacı-qardaşların sayı azalıb. Qayğı üçün lazım olan xidmətlərin artan qiymətləri, xüsusilə fədakar və əməkdaşlığa meyilli insanlara mənfi təsir göstərir.[20]

İstinadlar

  1. ↑ 1 2 Humphries, Jane. "Careworn: The Economic History of Caring Labor". The Journal of Economic History (ingilis). 84 (2). 2024: 319–351. doi:10.1017/S0022050724000147. ISSN 0022-0507.
  2. ↑ 1 2 3 Human Development Report 1999 (PDF). United Nations Development Programme (UNDP). 1999. səh. 77.
  3. ↑ England, Paula. "Emerging theories of care work". Annual Review of Sociology. 31. 2005: 381–399. doi:10.1146/annurev.soc.31.041304.122317.
  4. ↑ 1 2 O'Hara, Sabine. Everything Needs Care: Toward a Context-Based Economy // Bjørnholt, Margunn; McKay, Ailsa (redaktorlar ). Counting on Marilyn Waring: New Advances in Feminist Economics. Bradford: Demeter Press. 2014. 37–56. ISBN 9781927335277.
  5. ↑ 1 2 Goodwin, Neva, The Core Sphere: households and communities / households and communities as organizations / the core sphere in historical perspective / work/family challenges / theories of household behavior // Goodwin, Neva; Ackerman, Frank; Nelson, Julie A.; Weisskopf, Thomas (redaktorlar ), Microeconomics in context, Boston: Houghton Mifflin, 2005, 355–356, ISBN 9780618345991
  6. ↑ Friedman, Gerald (2012), Microeconomics: Individual Choice in Communities, Ed. 5.1, Amherst: independently published, pp. 112-115, ISBN 978-1-939402-17-2
  7. ↑ Nancy Folbre. "The care penalty" in "The invisible heart: economics and family values" (Powerpoint presentation). Wilmington, North Carolina: Dr. Jennifer E. Horan, University of North Carolina at Wilmington (UNCW). 2014-06-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-06-04.
  8. ↑ Picchio, Antonella, redaktorUnpaid Work and the Economy (ingilis) (0). Routledge. 2005-08-02. doi:10.4324/9780203987285. ISBN 978-1-134-43355-1.
  9. ↑ Nancy Folbre. "The care penalty" in "The invisible heart: economics and family values" (Powerpoint presentation). Wilmington, North Carolina: Dr. Jennifer E. Horan, University of North Carolina at Wilmington (UNCW). 2014-06-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-06-04.
  10. ↑ Goldin, Claudia. "Female Labor Force Participation: The Origin of Black and White Differences, 1870 and 1880". Journal of Economic History (ingilis). 37. 1977: 87–108. doi:10.1017/S0022050700096753. ISSN 0022-0507.
  11. ↑ Targ, Dena B.; Meyer, Madonna Harrington. "Care Work: Gender, Labor, and the Welfare State". Contemporary Sociology. 31 (3). 2002: 273. doi:10.2307/3089658. ISSN 0094-3061. JSTOR 3089658.
  12. ↑ Neal et al. "Gender and Relationship Differences in Caregiving Patterns and Consequences Among Employed Caregivers." The Gerontologist, 1997, pp. 813-814
  13. ↑ Parreñas, Rhacel Salazar. "Migrant Filipina Domestic Workers and the International Division of Reproductive Labor". Gender & Society (ingilis). 14 (4). 2000: 560–580. doi:10.1177/089124300014004005. ISSN 0891-2432.
  14. ↑ "Domestic workers chartbook: A comprehensive look at the demographics, wages, benefits, and poverty rates of the professionals who care for our family members and clean our homes". Economic Policy Institute (ingilis). İstifadə tarixi: 2021-10-10.
  15. ↑ Human Development Report 1999 (PDF). United Nations Development Programme (UNDP). 1999. səh. 77.
  16. ↑ Benería, Lourdes. "The crisis of care, international migration, and public policy". Feminist Economics. 14 (3). 2008: 1–21. doi:10.1080/13545700802081984..
  17. ↑ Folbre, Nancy, Introduction // Folbre, Nancy (redaktor), The invisible heart: economics and family values, New York: New Press, 2001, səh. xv, ISBN 9781565847477
  18. ↑ Nancy Folbre. Selling care (Powerpoint presentation). 2011.
  19. ↑ Schneebaum, Alyssa, All in the family: patriarchy, capitalism, and love // Jónasdóttir, Anna G.; Ferguson, Ann (redaktorlar ), Love: a question for the twenty-first century, New York: Routledge Advances in Feminist Studies and Intersectionality, 2014, 127–140, ISBN 9780415704298
  20. ↑ Rice, Joy K. "Poverty, welfare, and patriarchy: how macro-level changes in social policy can help low-income women". Journal of Social Issues. 57 (2). Summer 2001: 355–374. doi:10.1111/0022-4537.00218.