Xərac

Xərac — orta əsrlərdə islam ölkələrində müsəlman əhalidən alınan əsas torpaq vergisi. "Mal", "mal-cəhət", "bəhrə" terminlərinin sinonimi olan xərac pul və ya natura formasında toplanan vergi növü.

Xəracın əsasən 2 forması olmuşdur:

1. müqasəmə;
2. misah.

Müqasəmə istehsal olunan məhsulun müəyyən hissəsinin natura şəklində alınması idi. Misah isə ölçülmüş və xüsusi dəftərdə qeyd edilmiş əkin sahələrindən alınan vergiyə deyilirdi.

XV yüzillikdən başlayaraq "xərac" termini aradan çıxmış və getdikcə malcəhət adlanmağa başlamışdır. Xərac bəzən bütün torpaq vergilərinin məcmusundan ibarət olmuşdur, O, Azərbaycanda orta əsrlərdə müsəlman əhalidən toplanan vergilərin təqribən 25 faizini təşkil etmişdir. Əgər Əməvilər dövründə natura ilə ödənc vergilərin mühüm hissəsini təşkil edirdisə, Abbasilər dövründə vergilərin ancaq bir hissəsi natura ilə ödənilirdi. Özü də bu natura içərisində zinət şeyləri və ərəblərdə az tapılan mallar üstünlük təşkil edirdi. Bu sistem II Abbasi xəlifəsi əl-Mənsurun dövründə (754-775) xüsusən geniş tətbiq edilməyə başlanmışdı. Onun dövründə misahə adlanan xərac əkilib-əkilməməsindən asılı olmayaraq torpaq sahəsinə görə pulla, yəni hələ Ömər ibn əl-Xəttabın qoyduğu qaydalar üzrə alınırdı. Əl-Mənsurun varisi xəlifə əl-Mehdinin dövründə (775-785), onun sərəncamına görə xəracalma sistemi dəyişildi. Misahə xəracı — torpağın sahəsinə görə alınan vergi əvəzinə müqasəmə xəracı — məhsula görə alınan vergi qoyuldu. Məsələn suvarılan torpaqlardan məhsulun yarısı alınırdı. Əl-Mehdinin dövründə meyvə ağaclarına, zeytun və üzüm bağlarına da xərac qoyuldu.^[1]

Vergini toplayan şəxslər amil yaxud mühəssil adlanırdı. Onlar insanların yaşadıqları məkana gələrək, mərkəzə yaxın ərazilərdə özünə yer seçir, çadır qururdu. Onların qurduqları çadırın qabağında beş dəfə təbil çalınırdı. Bu, vergi ödəyən insanlar üçün xəbərdarlıq idi. Əgər verginin verilməsində hər hansı səbəbdən gecikmələrə yol verilirdisə, o zaman bir faizə qədər dəbbə, yəni cərimə alınırdı. Müəyyənləşdirilmiş müddətdən sonra vergi borcunu ödəməmiş insanlar yetmiş dəfəyə qədər çubuqla döyülürdü. Insanların siyahıya alınması məqsədilə xüsusi mirzələr çalışırdı, həmin zamanlarda onlara “pitikçi” deyirdilər. verginin miqdarı da məhz onlar tərəfindən təyin olunurdu. İnsanlar həm vergiləri ödəməli, həm də vergi işinə baxan məmurların ərzaq və yeməklə təminatına da baxmalı idi.^[2]

• Kələntərlik