Абазин теле
| Абаза теле Абазин теле | |
| Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме |
Абаза бызшва |
|---|---|
| Илдәр | |
| Регионы | |
| Рәсми статусы | |
| Был телдә һөйләшеүселәр |
яҡынса 50 000 |
| Классификация | |
| Категория |
Кавказ телдәре |
|
Төньяҡ Кавказ макроғаиләһе (танылмаған)
| |
| Әлифба |
кириллица (абаза яҙмаһы) |
| Тел коды | |
| ГОСТ 7.75–97 |
aba аба 005 |
| ISO 639-1 |
— |
| ISO 639-2 |
— |
| ISO 639-3 | |
 Был телдә Википедия | |
Абаза теле, абазин теле (үҙ атамаһы: абаза бызшва) — абазиндар һөйләшкән тел, абхаз-адыг тел ғаиләһенә ҡарай. Был телде, башлыса, Ҡарасай-Черкес Республикаһында һәм Ставрополь крайында йәшәгән 45 меңгә яҡын кеше белә. Абаза теле ЮНЕСКО тарафынан юғалыу хәүефе аҫтында торған телдәр исемлегенә индерелгән.
Географик таралышы
Абаза теле Рәсәй Федерацияһында таралған, төп һөйләшеүселәр Ҡарасай-Черкес Республикаһының Абазин районында һәм Ставрополь крайының Кочубей районында йәшәй. Шулай уҡ абазин диаспоралары Төркиәлә, Мысырҙа, Сүриәлә һәм башҡа илдәрҙә осрай.
Классификация
Абаза теле абхаз-адыг тел ғаиләһенә ҡарай, ул үҙ сиратында Кавказ телдәре ғаиләһенең Төньяҡ-көнбайыш кавказ телдәре төркөмөнә инә. Абаза теле абхаз теленә бик яҡын, әммә улар бер-береһен аңлауҙы ҡыйынлаштырған фонетик һәм лексик айырмалыҡтарға эйә[1].
Фонетика һәм фонология
Абаза теленең фонетик системаһы ғәжәп бай һәм ҡатмарлы булыуы менән айырылып тора. Унда 60-тан ашыу өндө айырып була, ә һуҙыҡ өндәр системаһы, киреһенсә, ярлы — 2-3 төп һуҙыҡ ҡына айырыла. Абаза телендә өндәрҙең палатализацияһы (йомшаҡлығы), лабиализацияһы (иренләшеүе) һәм фарингализацияһы (тамаҡ өндәре ҡатнашлығы) кеүек күренештәр киң таралған.
Грамматика
Абаза теле агглютинатив тел булып тора, йәғни һүҙҙәр нигеҙгә ялғауҙар ҡушыу юлы менән яһала. Бер һүҙ эсендә бик күп ялғауҙар булыуы мөмкин, һәм улар һүҙҙең мәғәнәһен төрлөсә үҙгәртә.
Грамматик үҙенсәлектәре:
- Ҡатмарлы фонетик система (50-гә яҡын өн бар)
- Эргатив төҙөлөш
- Күп морфемалы һүҙ яһалышы
- Ҡылымдарҙа күп һанлы заман һәм зат формалары
Диалекттар:
Абаза теленең ике төп диалекты бар: төньяҡ (тапанта)[2] һәм көньяҡ (ашхар). Әҙәби тел төньяҡ диалект нигеҙендә формалашҡан[2][3].
Яҙма
1932 йылға тиклем абаза теленең яҙма системаһы булмаған. Абаза телендә яҙма булдырыуҙың тәүге тәжрибәһе - ғәрәп графикаһы нигеҙендә - XIX быуаттың икенсе яртыһында Умар Микеров тарафынан тормошҡа ашырылған[4]. Латин графикаһы нигеҙендәге яҙма 1932 йылда булдырылған (уның авторы Т. З. Табулов булған), ә 1938 йылда кириллицаға күсерелгән һәм түбәндәге күренешкә эйә[5]:
| А а
а |
Б б
бы |
В в
вы |
Г г
гы |
Гв гв
гвы |
Гъ гъ
гъы |
Гъв гъв
гъвы |
Гъь гъь
гъьы |
| Гь гь
гьы |
ГӀ гӀ
гӀы |
ГӀв гӀв
гӀвы |
Д д
ды |
Дж дж
джы |
Джв джв
джвы |
Джь джь
джьы |
Дз дз
дзы |
| Е е
йэ |
Ё ё
йо |
Ж ж
жы |
Жв жв
жвы |
Жь жь
жьы |
З з
зы |
И и
и |
Й й
йы |
| К к
кы |
Кв кв
квы |
Къ къ
къы |
Къв къв
къвы |
Къь къь
къьы |
Кь кь
кьы |
КӀ кӀ
кӀы |
КӀв кӀв
кӀвы |
| КӀь кӀь
кӀьы |
Л л
лы |
Ль ль
льы |
М м
мы |
Н н
ны |
О о
ъоу |
П п
пы |
ПӀ пӀ
пӀы |
| Р р
ры |
С с
сы |
Т т
ты |
Тл тл
тлы |
Тш тш
тшы |
ТӀ тӀ
тӀы |
У у
уы |
Ф ф
фы |
| Х х
хы |
Хв хв
хвы |
Хъ хъ
хъы |
Хъв хъв
хъвы |
Хь хь
хьы |
ХӀ хӀ
хӀы |
ХӀв хӀв
хӀвы |
Ц ц
цы |
| ЦӀ цӀ
цӀы |
Ч ч
чы |
Чв чв
чвы |
ЧӀ чӀ
чӀы |
ЧӀв чӀв
чӀвы |
Ш ш
шы |
Шв шв
швы |
ШӀ шӀ
шӀы |
| Щ щ
щы |
Ъ ъ
ъы |
Ы ы
ы |
ь
ь |
Э э
э |
Ю ю
йу |
Я я
йа |
Ҡарасай-Черкесияла абаза телендә «Абазашта» гәзите сыға.
Телдең хәле һәм киләсәге
Абаза теле Ҡарасай-Черкес Республикаһының дәүләт телдәренең береһе булып тора. Ул мәктәптәрҙә уҡытыла, матбуғат һәм радиотапшырыуҙарҙа ҡулланыла. Шулай ҙа, рус теленең йоғонтоһо арҡаһында, телдең ҡулланылыу даирәһе тарая бара.. Был хәлдең сәбәптәре араһында абазин халҡының ассимиляцияға дусар ителеүе, абаза телендә белем биреүҙең етерлек кимәлдә булмауы, шулай уҡ йәштәр араһында абаза теленә ҡыҙыҡһыныуҙың кәмеүе һ.б. тора.
Иҫкәрмәләр
- ↑ Қьеҭеван Ломҭаҭиӡе / Кетеван Ломтатидзе. Ашьхарыуатәи адиалеқти егьырҭ аԥсуа-абаза диалеқтқәа рыбжьара уи иааннакыло аҭыԥи / Ашхарский диалект и его место среди других абхазско-абазинских диалектов. Аҟәа / Сухум, 2011. apsnyteka.org. Дата обращения: 26 октябрь 2023. Архивировано 14 апрель 2016 года.
- ↑ 2,0 2,1 Ломтатидзе, 1967, с. 123
- ↑ Коряков, 2006, с. 24—25
- ↑ Алексеев М. Е. Абазинский язык // Большая российская энциклопедия / С. Л. Кравец. — М: Большая Российская энциклопедия, 2005. — Т. 1. — С. 7. — 768 с. — 65 000 экз. — ISBN 5-85270-329-X.
- ↑ Абаза-урышв ажвар / В. ТӀыгв. М., «Советская Энциклопедия», 1967
