Артыкульныя цэрквы

Арты́кульныя цэ́рквы (па-славацку: artikulárne kostoly) — група драўляных пратэстанцкіх цэркваў у Славаччыне, якія паўсталі напрыканцы XVII — на пачатку XVIII стагодзьдзяў паводле ўмоваў Шопранскага сойму 1681 року. На гэтым сходзе, скліканым Габсбурскім імпэратарам Леапольдам I, прыхільнікі Аўгсбурскага й кальвінскага вызнаньняў ўпершыню атрымалі дазвол на пабудову цэркваў у імпэрскіх уладаньнях. Паколькі пабудовы цэркваў датычыліся 25 і 26 артыкулы пастановаў, цэрквы атрымалі назву «артыкульных».

На тэрыторыю Славаччыны (тагачаснай Верхняй Вугоршчыны) рэфармацыйныя плыні трапілі адносна рана галоўным чынам дзякуючы пасярэдніцтву асаднікаў нямецкага паходжаньня. Аднак аўстрыйскія Габсбургі, пад уладай якіх у час росквіту пратэстанцтва знаходзілася Вугоршчына, пасьля Трыдэнцкага сабору распачалі палітыку рэкаталізацыі гэтых абшараў.

Спробы дасягнуць пагадненьня між Рымам і пратэстантамі, да якіх яшчэ ў першай палове XVII стагодзьдзя сябе адносілі 90% вернікаў у Славаччыне, посьпеху ня мелі, і была ўведзеная жорсткая інквізыцыя. Рудольф II, у адрозьненьне ад свайго бацькі Максіміліяна II, катэгарычна адмаўляўся надаваць пратэстантам якую-кольвек свабоду, кажучы, што паколькі ні ў якой іншай дзяржаве яны рэлігійнай свабоды ня маюць, дык і ў Вугоршчыне для гэтага няма падставаў. Пасьля ўзыходу на імпэратарскі сталец Леапольда I, выхаванага езуітам, настала дзесяцірочча абсалютызму. Было адабрана 888 пратэстанцкіх цэркваў.

У 1678 выбухнула антыгабсбурскае паўстаньне куруцаў пад даводзтвам Эмэрыка Тэкэлі з Кежмарку, званага таксама «Каралём Верхняй Вугоршчыны», якую захапіў. Посьпех паўстаньня і пагроза з боку туркаў змусілі Леапольда I да саступак пратэстантам.

Падчас сойму ў Шопране 8 кастрычніка 1681 была зацьверджаная рэзалюцыя, паводле якой эвангелісты атрымалі права пабудаваць храм у Браціславе. Гэтае рашэньне не задаволіла ні каталікоў, ні саміх пратэстантаў, таму кароль выдаў новую рэзалюцыю, артыкул 25 якой дазваляў пратэстантам будову цэркваў. Адсюль і паходзіць іхняя назва.

25-ы артыкул меў наступныя абмежаваньні пры пабудове артыкульных цэркваў:

• у кожным камітаце маглі паўстаць толькі дзьве такія царквы;
• сьвятыні мусілі быць збудаваныя па-за мескімі мурамі альбо на ўскрайку вёсак;
• для пабудовы нельга было ўжываць ні каменьня, ні жалеза, толькі драўніну й іншыя нетрывалыя матэрыялы;
• цэрквы не маглі мець ні вежаў, ні званоў;
• выхад мусіў знаходзіцца з процілеглага боку ад вуліцы.

Артыкул 26-ы дакумэнту, прынятага Шопранскім соймам, пастанавіў вярнуць пратэстантам адабраныя цэрквы, якія былі збудаваныя да пачатку ганеньняў, пры ўмове, што яны яшчэ не былі асьвечаныя ў каталіцкім абрадзе. Такая фармулёўка дакумэнту азначала, што замест вяртаньня 888 храмаў пратэстанты мелі права пабудаваць толькі 38 новых малітоўных дамоў у адзінаццаці незанятых туркамі камітатах Вугоршчыны.

Падчас пабудовы храмаў габсбурскія ўраднікі імкнуліся зрабіць усё магчымае, каб яшчэ зьменшыць трываласьць пратэстанцкіх пабудоваў. Адвольныя трактаваньні Шопранскіх артыкулаў зрабілі і так няпростыя ўмовы яшчэ больш жорсткімі. Толькі праз 100 гадоў, калі Ёзэф II выдаў Талеранцыйны патэнт, эвангелісты атрымалі магчымасьць узводзіць мураваныя цэрквы, хоць і бязь вежаў і званоў.

Да цяперашняга часу ў Славаччыне з 38-мі захаваліся пяць артыкульных цэркваў:

• у Сьвятым Крыжы каля Ліптаўскага Мікулашу — найцікавейшы прыклад гэтай архітэктуры, пабудаваная першапачаткова ў Палудзы ў 1693, пасьля збудаваньня вадасховішча Ліптаўска Мара ў 1975—1984 перанесеная ў Сьвяты Крыж і рэкансэкраваная ў 1982; зьмяшчае больш за 4 тысячы вернікаў;
• у Істэбнэ (1681) на Ораве;
• у Лэшцінах (1686, адноўленая ў 1860-я) на Ораве;
• у Кежмарку (1718—1730) — верагодна, найбольш вядомая з усіх, пабудаваная пад кіраўніцтвам Юрая Мютэрмана на месцы ранейшай царквы 1687 року;
• у Гронсеку каля Банскай Быстрыцы (1725—1726).

У 2008 року цэрквы ў Кежмарку, Гронсеку і Лэшцінах былі занесеныя ў Сьпіс сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО ў складзе аб’екту Драўляныя цэрквы славацкіх Карпатаў.

• Цэрквы ласкі
• Цэрквы міру

• Pramene k dejinám Slovenska a Slovákov. — Literárne informačné centrum, 2005. — Т. VII — Turci v Uhorsku I. — 365 с. — ISBN 80-89222-00-5
• Janka Krivošová a kolektív. Evanjelické kostoly na Slovensku. — Tranoscius, 2001. — 287 с. — ISBN 80-7140-213-3

• Артыкульная царква ў Сьвятым Крыжы  (славацк.) (анг.) (пол.) (ням.) (фр.) (рас.)