Мяцеж Ань Лушаня

Мяцеж Ань Лушаня
Краіна	Танская імперыя
Месцазнаходжанне	Кітайская імперыя[d]
Дата пачатку	16 снежня 755
Дата заканчэння	17 лютага 763

Мяцеж Ань Лушаня, або паўстанне Ань Лушаня (кіт.: 安史之亂) — грамадзянская вайна ў Танскім Кітаі, якая лютавала ў валадаранне трох імператараў, з 16 снежня 755 па 17 лютага 763 года, самы маштабны ўнутрыкітайскі ваенны канфлікт сярэднявечнай эпохі, які адбываўся ва ўмовах фармальнага захавання адзінства краіны. Паўстанне аказала вызначальны ўплыў на развіццё крызісных з’яў у імперыі Тан (якая лічыцца ў сучаснай гістарыяграфіі найвялікшай дзяржавай у кітайскай гісторыі) і тым самым-на гісторыю ўсяго усходнеазіяцкага рэгіёну.

Да 700 г. н. э., акрамя тэрыторыі, населенай уласна кітайцамі і блізкімі да іх па сваёй культуры народамі, пад уладай дынастыі Тан намінальна знаходзіліся шырокія землі Цэнтральнай Азіі, уключаючы значную частку тэрыторыі Сагдыяны, Сямірэчча і Тарымскага басейна і іншыя.

З іншага боку, няўдалая аблога Канстанцінопаля 717—718 гадоў канчаткова падарвала рэсурсы Амеядскага халіфату і прывяла да найцяжэйшага эканамічнага крызісу, які запусціў Абасідскую рэвалюцыю  (руск.) (бел.. У выніку пасля бітвы на рацэ Вялікі Заб  (руск.) (бел. у 750 годзе, Таласкай бітвы  (руск.) (бел. 751 года і заснавання халіфам Аль-Мансурам  (руск.) (бел. новай сталіцы Багдад у 762 годзе, была зменена сістэма міжнародных гандлёвых шляхоў і спынена эканамічнае прасоўванне Танскай імперыі на захад, што прывяло да эканамічнага і прамысловага спаду, справакаваўшы масавае беспрацоўе і ўнутраную міграцыю.

На чале паўстання стаяў цюрак  (руск.) (бел. або сагдыец  (руск.) (бел. на танскай службе, Ань Лушань  (руск.) (бел.. Сваім прасоўваннем па службе ён быў абавязаны недальнабачнасці імператарскага дарадцы Лі Ліньфу  (англ.) (бел., які баяўся замераў з боку кітайскіх саноўнікаў  (руск.) (бел., а славалюбівых іншародцаў на імператарскай службе лічыў адносна бяскрыўднымі. У той жа час памежныя арміі з падачы Ань Лушаня і іншых военачальнікаў камплектаваліся пераважна качэўнікамі.

Пра армію Ань Лушаня, параўноўваючы яго са старажытным пераможцам народа хунну  (руск.) (бел. Хо Цюйбінам  (руск.) (бел., захоплена пісаў у 751 годзе ў вершы «У паход за Вялікую сцяну (на кіданяў)» вялікі паэт Ду Фу:

Мы раніцай выйшлі з лагера, што ля брамы Лаяна, І непрыкметна ў поцемках узыйшлі на Хэянскі мост. Сцяг расшываны золатам запаліць неба барвяным, Іржанне коней ваенных вецер навокал нёс. На роўным пяску паўсюдна намёты нібыта латкі, З чутнымі перазовамі атрады ў шэраг крочаць. Начны супакой бароняць воінскія парадкі, З сярэдзіны неба месяц пільна за імі сочыць. Жалейкі тужліва ўздыхаюць ціхімі галасамі, І храбрацы ўздыхнулі, гледзячы ў неба сінь. Калі запытаць у воінаў — хто камандуе вамі? Напэўна яны адкажуць — камандуе Хо Кюй-бінь[1][2].

Да танскага двара ў Чан’ані  (руск.) (бел., дзе «паўночных варвараў  (руск.) (бел.» не даравалі, у паўночных войсках ставіліся з пагардай. Пасля паражэння ў Таласкай бітве  (руск.) (бел. і смерці Лі Ліньфу ў прыгранічных гарнізонах пачаўся разброд. Ань Лушань скарыстаўся гэтым, каб пераканаць імператара Сюань-цзуна  (руск.) (бел. ў неабходнасці замены 36 вышэйшых афіцэраў з ліку ханьцаў вернымі яму асабіста стэпнякамі. Сярод прыцягнутых ім дарадцаў былі нават прадстаўнікі ўладарнага над цюркютамі клана Ашына  (руск.) (бел..

У снежні 755 года Ань Лушань, раздражнёны інтрыгамі прыдворнага клана Янаў (які прадстаўлялі імператарская наложніца Ян-гуйфэй  (руск.) (бел. і дарадца імператара Ян Гочжун  (англ.) (бел.), рушыў сваё войска з правінцыі Хэбэй на сталіцу, нібыта з мэтай звяржэння ненавісных салдатам прыдворных. Атрымаўшы запэўніванні ў асабістай недатыкальнасці, на яго бок перакінуліся многія імператарскія чыноўнікі на месцах. Супраць яго Ян Гочжун выслаў дзве арміі, лікам у 60 і 110 тысяч, але абедзве яны былі разбітыя паўстанцамі. Узімку 756 года іх гібель аплакаў Ду Фу^[3]:

Пайшлі героі снежнаю зімою На подзвіг, які выявіўся марным, І кроў іх стала ў возеры вадой, І стала возера Чэньтаа палымяным. У блакіт нябесны дымка адлятае, Даўно суцішылася поле даўняй свары, Саракатысячная армія Кітая Прынесла тут жыццё сваё ў ахвяру[1][2].

Натхнёны перамогамі, Ань Лушань па заняцці старажытнай сталіцы Лаяна спыніў прыкрывацца імем танскага імператара і абвясціў сябе заснавальнікам новай імператарскай дынастыі Янь  (руск.) (бел.. Сюань-цзун з набліжанымі бег з Чан’ані, аднак нават асабістая варта яго бунтавала, лічачы вінаватай усіх бед прыгажуню  (руск.) (бел. Ян-гуйфэй. Яе задушылі тонкім шаўковым шнурком, а яе стрыечны брат Ян Гочжун павесіўся на дарозе. Імператар Сюань-цзун адрокся ад прастола на карысць сына Су-Цзуна  (руск.) (бел. і схаваўся ў цяжкадаступным горным замку правінцыі Сычуань.

Супраціў мяцежнікам ўзначаліў спадчыннік прастола, які абапіраўся на арміі, раскватараваныя ў заходніх межаў імперыі. У верасні 756 года ён прыцягнуў на свой бок насельнікаў заходніх краін — тыбетцаў, хатанцаў  (руск.) (бел., уйгураў  (руск.) (бел., арабаў  (руск.) (бел. і нават заходніх цянаў — продкаў сучасных бірманцаў. У знак саюза з Уйгурскім каганатам  (руск.) (бел. імператар Су-цзун прызнаў яго роўнасць  (руск.) (бел. Танской імперыі і ажаніўся з уйгурскай царэўнай.

У студзені 757 года Ань Лушань паў ад рукі ўласнага еўнуха  (руск.) (бел., аднак смерць яго старанна хавалі. У верасні ў Кітай уварвалася войска іншаземцаў пад «воўчымі» сцягамі уйгурскага кагана. Мяцежнікі былі разгромленыя прыхільнікамі імператара і уйгураў ля берагоў ракі Фыншуй, іх страты вылічаліся тысячамі. Чан’ань, некалі самы населены горад свету, да таго часу зусім спусцеў і быў здадзены імперцам і уйгурам без бою.

Паўстанцы зрабілі сваёй сталіцай Фаньян і накіроўвалі адтуль атрады на аблогу вернага імператару кіданьскага гарнізона ў Таюане. Між тым цюркюты вялі ўласную гульню, спрабуючы завалодаць паўночнымі рубяжамі імперыі, якая трашчала па швах. Уйгуры арудавалі ад імя імператара на поўдні, у адгор’ях Наньшаня, рабавалі будыйскія манастыры і тварылі гвалт над мірнымі жыхарамі. Адкупіцца ад іх і прымусіць выдаліцца атрымалася дарам 10 тысяч кавалкаў шоўку. Ду Фу як відавочца гэтых падзей пісаў:

Чуваць, як уся краіна стогне Плывуць нябожчыкі на строму, А ворагі жанчын у палоне Катуюць, іх забраўшы з дому[1][2].

Авалодаўшы з уйгурскай дапамогай Чан’анем, імператар Су-цзун  (руск.) (бел. у 758 годзе вярнуў у Чан’ань састарэлага бацьку Сюань-цзуна. Разам з рэстаўрацыяй танскага рэжыму ў кітайскую палітыку вярнуліся ранейшыя прыдворныя інтрыгі. Ахвярамі старэчага гневу Сюань-цзуна станавіліся як сапраўдныя здраднікі, так і ўяўныя, уключаючы трох сыноў. «Усіх забіваў, адзін толькі жыць хацеў», — адзначае сучаснік^[2].

Між тым мяцежнікі на чале з сынам Ань Лушаня пакінулі Лаян і збеглі за Хуанхэ. Галоўнай падзеяй 759 года стала аблога правадыроў бунту ў горадзе Ечэн  (англ.) (бел.. Небывала моцны тайфун нанёс страты абодвум войскам. Пераможцам з кампаніі 759 года выйшаў былы правадыр усходняй танскай арміі, Шы Сымін  (англ.) (бел., які пакараў смерцю сына Ань Лушаня і сам прыняў імператарскі тытул.

Як толькі Шы Сымін перайшоў у наступ, імператар спалохаўся, што мяцеж набывае другое дыханне. Ён зноў паслаў па дапамогу да уйгурскага кагана, выдаўшы за яго дачку і называючы яго сваім стрыечным братам.

Кітайцы зрабілі ў Сычуані татальную мабілізацыю. Ду Фу апісвае жахлівыя сцэны адпраўкі на фронт юнакоў, амаль дзяцей, і патрыятызм жанчын, якія добраахвотна ідуць на вайну ў якасці абслугі^[2].

Шы Сыміну ўдалося ўзяць Кайфын і працягваць супраціў імператарскай арміі да красавіка 761 года. У гэтым месяцы ён паўтарыў лёс Ань Лушаня: паў ад рукі змоўшчыкаў, якія ўзвялі на пасад яго сына. Цэнтр баявых дзеянняў да гэтага часу перамясціўся ў Заходнюю правінцыю Ганьсу, дзе акрамя мяцежнікаў разбойнічалі тыбетцы.

Адчуваючы недастатковасць уласных сіл, сын Шы Сыміна Шы Чааі  (англ.) (бел. спрабаваў шчодрымі дарамі перавабіць на свой бок уйгураў. Як паказаў увесь ход паўстання, менавіта апора на уйгураў адыграла вырашальную ролю ў захаванні танскай дынастыі ва ўладзе. Імператар Дай-цзун  (руск.) (бел., які атрымаў у спадчыну прастол пасля смерці Сюань-цзуна, коштам новых саступак аднавіў восенню 762 года ваенны саюз з уйгурамі.

Сумеснымі намаганнямі імператар і уйгуры знішчылі апошнія ачагі супраціву мяцежнікаў. 20 лістапада быў узяты Лаян, за ім рушыў услед і Фаньян. Імператар абвясціў, што даруе як паўстанцаў, так і тых, хто з імі супрацоўнічаў. Гэта дазволіла падвесці рысу пад сям’ю гадамі бунту. Апошні правадыр мяцежнікаў, Шы Чааі, быў знойдзены павешаным у лесе.

Не паспела скончыцца паўстанне Ань Лушаня, як успыхнула новае. Военачальнікі не думалі складаць зброю, тым больш што кітайска-тыбецкая вайна  (руск.) (бел. была ў самым разгары. Тыбетцы ўзялі і разбурылі сталічны Чан’ань, яны ж наступалі ў паўднёвай правінцыі Сычуань. Уся наступная гісторыя дынастыі аж да ўзыходжання Сунскага дома у 960 годзе прадстаўляе сабой бесперапынны ланцуг мецяжоў і міжусобіц. Пра стан Кітая пасля Грамадзянскай вайны пранікнёна напісаў Бо Цзюйи^[4]:

У дзявятым месяцы ў Сучжоў Ад вайны нядаўняй поўна смутку І намераў варажнечых поўна Над гарамі і над рэкамі навокал. Толькі ў горным храме ў Люгоў Над дзвярыма белыя аблокі[5]

Фігура Ань Лушаня была не толькі ўшанаваная, але і абагаўлена ў памежных гарнізонах, якія ахоўвалі паўночныя рубяжы Паднябеснай. Падняты ім мяцеж стаў пераломным момантам у гісторыі не толькі дынастыі Тан, але і ўсяго сярэднявечнага Кітая. Ён выявіў слабасць танскага рэжыму і сілу памежных намеснікаў — цзэдушы  (руск.) (бел.. З пачатку бунту і да падзення дынастыі Юань у другой палове XIV стагоддзя кітайскую гісторыю пісалі пераважна качэўнікі.

Паводле афіцыйных падлікаў падаткаплацельшчыкаў, за час паўстання насельніцтва Кітая скарацілася на 36 мільёнаў^[6], што складала дзве траціны ад агульнай колькасці падаткаплацельшчыкаў і шостую частку насельніцтва ўсяго свету, якая ледзь перавышала тады 200 млн чалавек^[7]. Такім чынам, да Другой сусветнай вайны гэта быў найбуйнейшы ўзброены канфлікт па колькасці ахвяр за ўсю гісторыю чалавецтва. Стывен Пінкер  (руск.) (бел. у кнізе «Лепшае ў нас  (руск.) (бел.» прыводзіць гэтыя лічбы ў якасці самай кровапралітнай (у працэнтных адносінах ад насельніцтва Зямлі) вайны ў гісторыі, хоць і адзначае іх сумніўнасць.

Зрэшты, такія гісторыкі, як Чарльз Патрык Фіцджэральд  (руск.) (бел., ставяць гэтак велізарны лік страт пад сумнеў^[8]. Больш верагодна, што асноўная маса насельніцтва перасялілася з неспакойнага, адкрытага стэпнякам Паўночнага Кітая, дзе стаялі старажытныя сталіцы Лаян і Чан’ань, у больш спакойныя землі на поўдні, і ў першую чаргу ў дэльту  (руск.) (бел. Янцзы. Наступныя нацыянальныя дынастыі аддавалі перавагу правіць Паднябеснай ужо адтуль. Акрамя таго, пры ацэнцы афіцыйнай статыстыкі варта мець на ўвазе, што за час паўстання тэрыторыя, з якой збіраліся падаткі ў імператарскую казну, значна скарацілася.

Сагдыйскія гандляры працягвалі адыгрываць значную ролю ў эканоміцы Кітая пасля паражэння бунту, але многія з іх былі вымушаныя хаваць сваю этнічную прыналежнасць. Сагдыйцам быў Ань Чунчжан, ваенны міністр імперыі і намеснік Лян, які ў 756 годзе папрасіў імператара Су-цзуна дазволіць яму змяніць сваё імя на Лі Бааюй  (англ.) (бел., паколькі адчуваў сорам за тое, што падзяляе адно прозвішча з правадыром паўстанцаў. Гэта змяненне было прынята рэтраактыўна  (руск.) (бел. для ўсіх членаў яго сям’і, так што яго продкам таксама была падаравана прозвішча Лі^[9].

• Гумилёв Л. Н. Глава XXVIII. Восстание Ань Лушаня // Древние тюрки. В 2-х книгах. — М.: Институт «ДИ-ДИК», 1999. — Т. 2. — 480 с. — (Сочинения Л. Н. Гумилева. Выпуск 13). — 12 000 экз. — ISBN 5-87583-068-9.
• Pulleyblank, Edwin George. The Background of the Rebellion of An Lu-Shan (англ.). — London: Oxford University Press, 1955.
• Pulleyblank, Edwin George The An Lu-Shan Rebellion and the Origins of Chronic Militarism in Late Tang China(англ.) // J. C. Perry and Bardwell L. Smith (eds.) Essays on T’ang Society. — Leiden: E. J. Brill, 1976. — С. 33—60.
• Sui and T’ang China // The Cambridge History of China (англ.) / Denis Twitchett (ed.). — Cambridge: Cambridge University Press, 1979. — Vol. 3.

• Theobald, Ulrich. The Rebellion of An Lushan (англ.). ChinaKnowledge.org. An Encyclopaedia on Chinese History, Literature and Art (30 жніўня 2017). Праверана 8 студзеня 2020.