Н (кірыліца)

Н, н (назва: эн) — літара ўсех славянскіх кірылічных алфавітаў (14-я ў балгарскім, 15-я ў беларускім рускім^[1], 16-я ў сербскім, 17-я ў македонскім і 18-я ва ўкраінскім і русінскім); выкарыстоўваецца таксама ў алфавітах некаторых неславянскіх моў. У стара- і церкоўнаславянскай азбуках называецца «нашь» (ст.-сл.) або «на́шъ» (ц.-сл.). У ранняй кірыліцы з’яўляецца 16-й па чарзе, выглядит как і мае лічбавае значэнне 50; у глаголіцы па ч чарзе 16-я, выглядит как і мае лічбавае значэнне 70. Паходжанне кірылічнай літары — вялікая ўстаўная грэчаская літара ню (Ν, ν); глагалічную звычайна ўзводзяць да аднаго з варыянтаў малай курсіўнай формы той жа літары. Да XIV стагоддзя (хоць і не паўсюдна) перакладзіна ў N-падобнай кірылічнай форме літары Н некалькі павярнулася супраць гадзіннікавай стрэлкі, і літара атрымала сённяшні выгляд (з якім і ўвайшла ў грамадзянскі шрыфт, стаўшы падобнай да лацінскай H); зрэшты, часам у царкоўнаславянскіх выданнях (асабліва ў вязі загалоўкаў) і ў паўднёвых славян (у стандартным рукапісным шрыфце сербаў і чарнагорцаў) стары N-падобны абрыс захоўваецца. Паварот перакладзіны N → Н адбываўся адначасова з пераўтварэннем H → И, таму канфлікту з-за супадзення дзвюх літар ніколі не было; тым часам, у некаторых почырках і нават тыпаграфічных шрыфтах розніца паміж імі амаль незаўважная^[2]. Ва ўсім іншым форма літары Н была дастаткова ўстойлівай, толькі ў басанчыцы N-падобны стары абрыс «выпрастаўся», атрымаўшы прамыя вуглы замест вострых, і стаў выглядаць падобна на ґ з верхнім клювам такой жа велічыні, як і ніжняя рыса ().

Вымова

У стараславянскай мове літара Н магла вымаўляцца цвёрда і мякка; у апошнім выпадку магла забяспечвацца дужкай зверху або кручком зверху справа (што выглядала падобна на пазнейшую літару Ҥ, якая з’яўляецца лігатурай з Н і Г, якая мае іншы сэнс: не мяккай [нʼ], а гука накшталт англійскага ng). Гэта жа ўласцівасць дваякага вымаўлення [н]/[нʼ] захавалася ў большасці славянскіх моў, у тым ліку і ў беларускай; у сербскай жа для мяккага варыянта Вук Караджыч увёў спецыяльны абрыс Њ, які пазней увайшоў і ў македонскі алфавіт.

Такім чынам, у беларускай мова літара н азначае звонкі насавы (пярэдня-, сярэдня- або задняязычны) гук: цвёрды [н] або мяккі [нʼ]. Мяккае вымаўленне на пісьме адзначаюць наступныя літары е, ё, і, ю, я, ь. Падвойнае нн перад такімі галоснымі вымаўляецца як падоўжанае [нʼ] (суседняя мяккасць), як у словах насен’не, пытан’не і інш.

Ужыванне

Вялікая «Н» — умоўнае абазначэнне ньютана (адзінкі вымярэння сілы ў сістэме СІ).

Маленькая «н» — скарачэнне для прыстаўкі нана- (напрыклад: нВ — нанавольт, 10⁻⁹ вольта).

Зноскі

Літаратура

• Булич С. К. Н // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Карский Е. Ф. Славянская кирилловская палеография / отв. ред. акад. В. И. Борковский. — 2-е изд., факсимильное. — Л., М.(факс.): Из-во АН СССР; из-во «Наука» (факс.), 1928, 1979 (факс.). — С. 195. — 494 с. — 2 700 экз.
• Н, н // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2004—2017.

Спасылкі