Народная Рэспубліка Кампучыя

Гістарычная дзяржава
Народная Рэспубліка Кампучыя
кхмер.: សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា
Герб Сцяг
Гімн: National anthem of People's Republic of Kampuchea[d]
<   > 10 студзеня 1979 — 1 мая 1989
Сталіца	Пнампень
Мова(ы)	Кхмерская мова
Афіцыйная мова	Кхмерская мова
Грашовая адзінка	riel[d] і В'етнамскі донг
Плошча	181 040 км²
Насельніцтва	6 600 000 чал. (1980)
Форма кіравання	сацыялістычная дзяржава і унітарная дзяржава
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Народная Рэспубліка Кампучыя (кхмер.: សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា) — камбаджыйская дзяржава 1979—1989 гадоў, якое ўзнікла ў ходзе Кампучыйска-в’етнамскага канфлікту пасля звяржэння в’етнамскімі войскамі дзяржаўнага рэжыму Чырвоных кхмераў. Функцыянавала ва ўмовах в’етнамскай акупацыі і партызанскай вайны. Будавалася па мадэлі «рэальнага сацыялізму» пры аднапартыйнай сістэме НРПК, прымыкала да сацыялістычнага лагера. У ходзе ўрэгулявання кампучыйскага канфлікту ператворана ў Дзяржаву Камбоджа.

18 сакавіка 1970 года дзяржаўны пераварот генерала Лан Нола скінуў Нарадома Сіянука і заснаваў Кхмерскую Рэспубліку. Грамадзянская вайна ў Камбоджы працягвалася яшчэ пяць гадоў, і ў выніку 17 красавіка 1975 года да ўлады прыйшлі Чырвоныя кхмеры. У створанай імі пад кіраўніцтвам Пол Пота Дэмакратычнай Кампучыі усталяваўся рэжым тэрору і генацыду. У 1975—1979 загінулі, па розных ацэнках, ад 1 да 3 мільёнаў камбаджыйцаў.

Атакі «Чырвоных кхмераў» на В’етнам прывялі да паўнамаштабнага ўзброенага канфлікту. У самой Кампучыі ўжо з канца 1975 года ўзнікалі апазіцыйныя рухі, якія жорстка душыліся ўладамі. З 1977 года полпатаўская вярхушка пачала жорсткія чысткі партыйна-дзяржаўнага апарату і ваеннага камандавання. Пад асаблівым падазрэннем апынуліся функцыянеры памежнай з В’етнамам «Усходняй ваеннай зоны» — у тым ліку Хенг Самрын, Чэа Сім, Хун Сен, Сар Кенг. Паколькі спробы ўзброенага супраціву былі асуджаныя, усе яны ў розны час беглі ў В’етнам^[1].

Яны вымушаныя былі бегчы ў В’етнам толькі з-за параноі Пол Пота, а не з-за таго, што з недастатковым энтузіязмам падтрымлівалі яго палітыку^[2].

2 снежня 1978 года ў В’етнаме быў праведзены ўстаноўчы з’езд Адзінага фронту нацыянальнага выратавання Кампучыі (АФНВК). Гэтая арганізацыя аб’яднала прав’етнамскі настроеных кампучыйскіх камуністаў пад старшынствам Хенг Самрына. Неўзабаве пачалася масіраваная в’етнамская інтэрвенцыя ў Кампучыю, у якой удзельнічалі пяхота, бранятанкавыя войскі і артылерыя агульнай колькасцю да 120 тысяч ваенных пад камандаваннем Ле Дык Аня. 7 студзеня 1979 года в’етнамскія войскі ўступілі ў Пнампень. Кіраўніцтву АФНВК фармальна перадавалася дзяржаўная ўлада пад кантролем в’етнамскага камандавання.

Стварэнне Народнай Рэспублікі Кампучыі было абвешчана 10 студзеня 1979 года. Першым органам улады НРК стаў Народна-рэвалюцыйны камітэт з кіраўнікоў АФНВК. Старшынёй Народна-рэвалюцыйнага камітэта стаў Хенг Самрын. Ён жа рэальна ўзначальваў кіруючую Народна-рэвалюцыйную партыю Кампучыі, хоць фармальна першым генеральным сакратаром стаў Пен Сован. Народна-рэвалюцыйны камітэт, пасля Дзяржаўны савет, і ЦК НРПК з’яўляліся асноўнымі органамі ўлады. Урад (Савет міністраў), які першапачаткова ўзначаліў Пен Сован — хутчэй «тэхнічным органам». Аднак міністр унутраных спраў Чэа Сім і міністр замежных спраў Хун Сен мелі вялікі палітычны ўплыў.

Першымі задачамі новых уладаў з’яўляліся падаўленне ўзброенага супраціву і аднаўленне жыццезабеспячэння, практычна разбуранага пры рэжыме «чырвоных кхмераў». Контрпаўстанцкія аперацыі ажыццяўляліся — асабліва напачатку — у асноўным в’етнамскімі войскамі. Станаўленне Узброеных Сіл НРК заняло доўгі час.

Для адраджэння сельскагаспадарчай вытворчасці ў вёсках фармаваліся пад адміністрацыйным кантролем так званыя «групы салідарнасці». Да 1987 года праз іх арганізоўваўся вытворчы працэс, размеркаванне і гандаль^[3]. У 1979 годзе было засеяна каля 600 тысяч га (да 1975 — да 2,5 млн га). Аднаўляліся такія важныя галіны гаспадаркі, як жывёлагадоўля, рачное і марское рыбалоўства. СССР і іншыя сацыялістычныя краіны аказвалі эканамічную дапамогу. У цэнтры і на месцах аднаўлялі працу школы, медыцынскія і культурныя ўстановы, паступова аднаўляліся транспарт, сувязь^[4].

Рэжым НРК быў непараўнальна мякчэй полпатаўскага. Былі адмененыя найбольш адыёзныя парадкі «Дэмакратычнай Кампучыі», асабліва ў частцы «камунальнага побыту» і кантролю над асабістым жыццём. Прымусова дэпартаваныя ў сельскую мясцовасць вярталіся ў гарады. Спыніўся пераслед будызму, манахі і прапаведнікі нават прыцягваліся ў прапагандысцкія структуры ўладаў для «заспакаення насельніцтва». Масавы тэрор змяніўся больш выбарачнымі рэпрэсіямі, але палітычная апазіцыйнасць, антыв’етнамскія і антыўрадавыя выступы душыліся жорстка (карным апаратам кіраваў Чэа Сім).

Суверэнітэт НРК з самага пачатку быў абмежаваны ваенна-палітычным кантролем Ханоя. У кіраўніцтве Кампартыі В’етнама кампучыйскую праблематыку курыраваў сакратар ЦК КПВ Ле Дык Тхо. Ён вызначаў ключавыя палітычныя і кадравыя рашэнні. Кантроль на месцы ажыццяўляўся праз в’етнамскіх палітычных саветнікаў і камандаванне экспедыцыйнага корпуса. Колькасць в’етнамскіх акупацыйных войскаў у НРК 1980-я гады перавышала 200 тысяч. Актыўна стымулявалася в’етнамская іміграцыя.

Такое становішча падрывала папулярнасць новых уладаў, хоць першапачаткова большасць насельніцтва вітала выгнанне полпатаўцаў. «Чырвоныя кхмеры», якія разгарнулі партызанскую вайну ў цяжкадаступных раёнах, пазіцыянаваліся як змагары за нацыянальнае вызваленне, супраць «клікі Ле Зуана і марыянетак Хенг Самрына»^[5]. Са свайго боку, улады НРК акцэнтавалі полпатаўскую небяспеку і прадстаўляліся адзінай сілай, здольнай прадухіліць рэстаўрацыю генацыднага рэжыму. Любыя апазіцыйныя сілы — манархічная партыя ФУНСІНПЕК Сіянука, рэспубліканскі KPNLF Сон Сана — аб’яўляліся «агентамі Пол Пота».

У прапагандзе НРПК пастаянна гучаў матыў выкрыцця полпатаўскіх злачынстваў. Быў праведзены трыбунал над Пол Потам і Іенг Сары, абодва завочна прысуджаныя да смяротнага пакарання. Атрымалі агалоску шакавальныя факты масавых забойстваў, велізарныя лічбы страт. З 1984 года ўведзены ў якасці дзяржаўнай даты Дзень нянавісці 20 мая — нянавісць адрасавалася перш за ўсё кліку Пол Пота—Іенг Сары—Кхіеў Сампхана, але таксама «рэакцыйным групоўкам Сіянўка—Сон Санна», «амерыканскім імперыялістам і кітайскім экспансіяністам»^[6].

У канцы мая 1981 года ў Пнампені прайшоў з’езд НРПК, які атрымаў нумарацыю IV (такім чынам як бы ануляваліся рэзалюцыі з’ездаў кампучыйскай Кампартыі, праведзеных пад кантролем полпатаўскай групы). З’езд усталяваў курс на ўзмацненне прав’етнамскага аднапартыйнага рэжыму. Ідэалогіяй партыі абвяшчаўся марксізм-ленінізм («без ультранацыяналістычных скрыўленняў і культу асобы»), мэтай — сацыялістычныя пераўтварэнні. Прайшлі выбары ў Нацыянальную Асамблею НРК, старшынёй якой стаў Чэа Сім.

27 чэрвеня 1981 Нацыянальная Асамблея прыняла Канстытуцыю НРК (першы праект, прапанаваны Рох Самаем у пачатку 1980 года, быў адхілены ў Ханоі). Канстытуцыя замацоўвала кіруючую ролю НРПК як ядра ўсіх дзяржаўных структур, дзяржаўны статус марксісцка-ленінскай ідэалогіі, вызначала мэтай дзяржавы «рух да сацыялізму», абвяшчала прынцып «інтэрнацыянальнай дружбы і саюза» з В’етнамам і СССР (а таксама Лаосам).

У снежні 1981 адбыліся важныя кадравыя змены ў партыйна-дзяржаўным кіраўніцтве. Па патрабаванні Ле Дык Тхо генеральны сакратар ЦК НРПК і прэм’ер-міністр НРК Пен Сован, які паказваў некаторую самастойнасць быў зняты з усіх пастоў, вывезены ў В’етнам і ўзяты пад арышт^[7]. Як пасля тлумачыў Пен Сован, прычына заключалася ў яго планах сфармаваць, незалежна ад В’етнама, пяць палкоў кампучыйскай арміі^[8]. Акрамя таго, Пен Сован і яго прыхільнікі выклікалі раздражненне артадаксальна-камуністычным радыкалізмам у эканоміцы. Выкараненне прыватнага гандлю разглядалася як заўчаснае. Адхіленне Пен Савана здзяйснялася сілавымі метадамі, з удзелам в’етнамскай спецчасткі. У гэтым канфлікце адбіліся супярэчнасці практыкаў кіравання з ліку былых «чырвоных кхмераў» (Хенг Самрын, Чэа Сім) і марксісцкіх ідэолагаў, якія правялі 1970-я ў эміграцыі ў Ханоі (Пен Сован, К’ю Чанда). Верх узяла першая група, падтрыманая в’етнамцамі^[9].

Пасаду генеральнага сакратара заняў Хенг Самрын, кіраўніка ўрада — Чан Сы. Такім чынам зноў было прадэманстравана, дзе размешчаны рэальны цэнтр прыняцця рашэнняў.

Палітыка рэжыму выклікала значную незадаволенасць у краіне — асабліва такімі сваімі рысамі, як в’етнамскі кантроль, карупцыя, прымусовыя працоўныя мабілізацыі^[10]. У той жа час пагроза вяртання полпатаўцаў і паступовае наладжванне жыццезабеспячэння стваралі ўладам НРК даволі шырокую падтрымку.

На V з’ездзе НРПК у кастрычніку 1985 года Хенг Самрын казаў пра «стварэнне сацыялістычнага народа». НРПК прылічалася да кіруючых марксісцка-ленінскім кампартыям, НРК — да дзяржаў сацыялістычнага лагера. Знешнія сувязі НРК падтрымліваліся ў асноўным у межах «сацлагера» і з дзяржавамі сацыялістычнай арыентацыі. Большасць краін свету не прызнавала НРК, паколькі яе ўрад разглядаўся як той, што прыйшоў да ўлады ў выніку замежнай інтэрвенцыі. Месца ў ААН займаў прадстаўнік полпатаўскай «Дэмакратычнай Кампучыі».

1985 год быў адзначаны важным кадрава-палітычным зрухам: кіраўніком урада НРК стаў Хун Сен. Яго пазіцыі ў партыйна-дзяржаўным кіраўніцтве рэзка ўзмацніліся, ён пачаў ўсталёўваць асабісты кантроль над партыйна-адміністрацыйнымі і сілавымі структурамі і паступова адціскаць Хенг Самрына.

Усе гады існавання НРК прайшлі ва ўмовах партызанскай вайны. Заява Хенг Самрына на V з’ездзе пра разгром паўстанцаў выдавала жаданае за сапраўднае. Аб’яднаная апазіцыя стварыла ў 1982 годзе Кааліцыйны ўрад Дэмакратычнай Кампучыі і структуру ваеннай каардынацыі — Вышэйшы Савет нацыянальнай абароны. Узброеную барацьбу супраць в’етнамскіх войскаў і ўрадавых сіл вялі полпатаўская Нацыянальная армія Дэмакратычнай Кампучыі, Узброеныя сілы нацыянальнага вызвалення кхмерскага народа і Нацыянальная армія сіянукістаў. Паўстанцы базаваліся ў лагерах бежанцаў на тэрыторыі Тайланда і ў цяжкадаступных горных раёнах Камбоджы.

Найбольш маштабныя баі вяліся ў 1984—1986 гадах. В’етнамскія войскі разбурылі тады полпатаўскі ўмацаваны раён Пном Малай^[11], аднак здушыць супраціў не атрымалася. Кантроль над шэрагам сельскіх раёнаў быў спрэчным, транспартныя магістралі НРК пастаянна знаходзіліся пад ударам.

Кампучыйскі канфлікт з’яўляўся прыкметным элементам глабальнай Халоднай вайны. Урад НРК падтрымліваў СССР, CGDK — КНР і ЗША. Асноўныя сілы абодвух супрацьлеглых бакоў складалі камуністы.

Прысутнасць в’етнамцаў у Камбоджы з’яўляецца відавочным парушэннем міжнароднага права і імперыялістычнай эксплуатацыяй. Але альтэрнатывай можа апынуцца ўрад чырвоных кхмераў і яшчэ адзін раўнд генацыду. Гэта нельга ігнараваць^[12].

Агульнасусветныя перамены другой паловы 1980-х гадоў адбіліся і на Паўднёва-Усходняй Азіі. Было пастаўлена пытанне аб урэгуляванні праз палітычны дыялог.

Калі ў 1985 годзе Міхаіл Гарбачоў стаў Генеральным сакратаром Камуністычнай партыі Савецкага Саюза, я знаходзіўся ў джунглях паўночнага захаду Камбоджы. Як супрацоўнік планава-аналітычнага дэпартамента Узброеных Сіл нацыянальнага вызвалення кхмерскага народа правёў даследаванне, наколькі прагназуемыя гарбачоўскія рэформы і лібералізацыя ў СССР паўплываюць на палітыку В’етнама, сітуацыю ў рэгіёне і ў свеце… таму, калі ў маі 1988 года я пачуў па радыё пра вывад савецкіх войскаў з Афганістана, для мяне гэта азначала Хуткі сыход В’етнама з Камбоджы… я зразумеў: палітычнае ўрэгуляванне ў Камбоджы, канец грамадзянскай вайны — пытанне бліжэйшага часу.Гафар Пеанг-Мет^[13]

Пад уплывам гэтых фактараў з 1987 года ўрад Хун Сена ўсталяваў кантакты з аб’яднанай апазіцыяй, перш за ўсё ў асобе прынца Сіянука^[14]. Да гэтага падштурхоўваў вывад в’етнамскіх войскаў, які афіцыйна завяршыўся 26 верасня 1989 года. Новы курс прадугледжваў і ўнутраныя рэформы. У апошнія дні красавіка 1989 года Нацыянальная Асамблея зацвердзіла ўнесеныя Хун Сенам папраўкі ў Канстытуцыю НРК.

Была заяўлена арыентацыя на дыялог з апазіцыяй і рынкавыя рэформы ў эканоміцы. Будызм аб’яўляўся дзяржаўнай рэлігіяй. Адмянялася смяротнае пакаранне. Знешняя палітыка абвяшчалася нейтральнай і пазаблокавай. Дэідэалагізавалася дзяржаўная сімволіка, у тым ліку назва краіны — Народная Рэспубліка Кампучыя была перайменавана ў Дзяржаву Камбоджа.

Першапачаткова не было гаворкі пра змену палітычнай сістэмы, адмове ад партыйнай манаполіі. Аднак логіка працэсаў вымусіла кіраўніцтва НРПК пайсці на кампраміс з прынцам Сіанукам, як носьбітам традыцыйнай легітымнасьці. Перамовы з апазіцыяй завяршыліся падпісаннем Парыжскіх пагадненняў 23 кастрычніка 1991 года на падставе якіх рэстаўравалася манархія і ўводзілася шматпартыйная сістэма. 24 верасня 1993 года было канчаткова адноўлена Каралеўства Камбоджа.

У кастрычніку 1991 года НРПК перайменавалася ў Народную партыю Камбоджы (НПК) і адмовілася ад ідэалогіі марксізму-ленінізму на карысць дактрыны эфектыўнага кіравання. Хенг Самрын перадаў пасаду генеральнага сакратара Чэа Сіму, але рэальнае партыйнае кіраўніцтва з пачатку 1990-х гадоў ажыццяўляў Хун Сен, які захаваў за сабой таксама кіраўніцтва ўрадам.

Нягледзячы на кардынальныя (відаць) змены, кіруючая група НРК, арганізаваная ў НРПК-НПК, захавала рэальную ўладу і ў Дзяржаве Камбоджа, і ў Каралеўстве Камбоджа. Хун Сен застаецца нязменным прэм’ер-міністрам з 1985 года, Тэа Бан — міністрам абароны з 1987 года, Сар Кенг — міністрам унутраных спраў з 1992 года. Чэа Сім быў старшынёй Нацыянальнай асамблеі і сенат, рэгентам Камбоджы ў кастрычніку 2004 года. Хенг Самрын старшыня ў Нацыянальнай Асамблеі з 2006 года. Заканамерна, што ў палітычным жыцці Камбоджы захаваліся прыкметныя рысы НРК^[15].

• Хенг Самрын — старшыня Народна-рэвалюцыйнага камітэта (1979—1981), старшыня Дзяржаўнага савета (1981—1989 і да 1992), генеральны сакратар НРПК (1981—1989 і да 1991).
• Хун Сен — міністр замежных спраў (1979—1985), прэм’ер-міністр (1985—1989 і да цяперашняга часу).
• Чэа Сім — міністр унутраных спраў (1979—1981), старшыня Нацыянальнай асамблеі (1981—1989).
• Чан Сы — прэм’ер-міністр (1981—1984).
• Пен Сован — генеральны сакратар НРПК (1979—1981), прэм’ер-міністр (1981).