Ніжнефранкскія мовы

Ніжнефранкскія мовы
Арэал Нідэрланды, паўночная Бельгія, паўночная Францыя, заходняя Германія, Сурынам, Намібія, Нідэрландскія Антылы, Аруба, Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка
Колькасць носьбітаў каля 35 мільёнаў
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі

Індаеўрапейская сям’я

Германская галіна
Заходнегерманская група
Іскевонскія мовы
Склад
нідэрландская (ўключаючы афрыкаанс і капскую[en]), лімбургская
Коды моўнай групы
ISO 639-2 —
ISO 639-5 —

Ніжнефра́нкскія мо́вы (ням.: Niederfränkisch, нідэрл.: Nederfrankisch)[1][2] — прынятае ў параўнальна-гістарычным мовазнаўстве абазначэнне для групы дыялектаў і гаворак заходнегерманскага дыялектнага кантынууму (а менавіта нямецкай і нідэрландскай моў). Распаўсюджаны на тэрыторыі Нідэрландаў, паўночнай часткі Бельгіі (Фландрыя), на поўначы Францыі ў дэпартаменце Нор і на захадзе Германіі ў вобласці Ніжняга Рэйна[en]. За межамі мацерыковай Еўропы дыялекты ніжнефранкскай групы распаўсюджаны ў Сурынаме, Намібіі і Паўднёвай Афрыцы.

Тэрміналогія

Ніжнефранкскія мовы з’яўляюцца чыста лінгвістычнай катэгорыяй і не выкарыстоўваюцца ў якасці тэрміна для саманазвы сярод носьбітаў германскіх дыялектаў, якія традыцыйна групуюцца ў рамках групы.

У галіне гістарычнай філалогіі наймення гістарычных фаз ніжнефранкскіх моў не тоесныя традыцыйным разгалінаванням старажытнаверхненямецкай/сярэдневерхненямецкай і старажытнаніжненямецкай/сярэдненіжненямецкай. З-за цеснай сувязі ўсяго кластара з нідэрландскай мовай і яе гістарычнымі формамі ніжнефранкскія часам узаемазаменны з нідэрландскімі, хаця апошняе абазначэнне можа мець шырэйшае або вузейшае значэнне ў залежнасці ад канкрэтнага кантэксту. Нярэдка аддаецца перавага тэрмінам «старанідэрландскі» і «сярэдненідэрландскі» замест «стараніжнефранкскі» і «сярэдненіжнефранкскі».[1][2]

Ніжнефранкскія мовы часам, асабліва гістарычна, групуюцца разам з ніжненямецкімі мовамі, ў Нідэрландах званыя ніжнесаксонскімі. Аднак гэтае групаванне заснавана не на агульных моўных рысах, а, хутчэй, на адсутнасці верхненямецкага перабою зычных.[3][4] Паняцце «франкскія» (Frankish) або «франконскія» (Franconian) было ўведзена нямецкім мовазнаўцам Вільгельмам Браўнэ (1850–1926). Навуковец падзяліў франкскія дыялекты на такія, што зазналі і не зазналі германскага перабоя зычных, адпаведна на ніжнюю, сярэднюю і верхнюю франкскую мовы. Ніжнефранкскай мовай стаў пазначацца кантынуум, які не падпаў пад згаданы гукавы зрух.[5][6]

Паходжанне

Вобласці рассялення франкаў на Ⅴ стагоддзе:      Салічныя франкі      Рыпуарскія франкі

Нягледзячы на назву, дыяхранічная сувязь са старажытнафранкскай мовай (мова салічных франкаў Ⅴ–Ⅸ стагоддзяў) застаецца смутнай для большасці разнавіднасцяў шырокай групы франкскіх моў, галоўным чынам з-за моцнага ірмінонскага верхненямецкага ўплыву на апошнія ў часы Вялікага перасялення народаў.[7][6] Дыялекты ніжнефранкскага кластара складаюць выключэнне сярод усёй групы, прычым менавіта яны звычайна лічацца найбольш прамымі нашчадкамі старажытнафранкскай мовы. Такім чынам, старанідэрландская і сярэдненідэрландская, а таксама старафранцузская, багатая на франкскія запазычанні, з’яўляюцца асноўнымі мовамі, якія выкарыстоўваюцца для рэканструкцыі старажытнафранкскай мовы з выкарыстаннем параўнальнага метаду.[8][9]

У гістарычнам мовазнаўстве старажытнаніжнефранкская мова тоесная старанідэрландскай мове.[10][11] У залежнасці ад аўтара, часавая мяжа паміж старанідэрландскай і старажытнафранкскай мовамі вызначаецца альбо пачаткам другога верхненямецкага перабою зычных ва ўсходнефранкскіх дыялектах, альбо асіміляцыяй аднаго малазасведчанага прыбярэжнага паўночнаморскага дыялекту заходнефранкскай мовай у канцы Ⅸ стагоддзя, або ж спалучэннем абодвух.[12]

Старажытнаніжнефранкская мова падзяляецца на старажытназаходненіжнефранкскую (на якой размаўлялі ў Фляндрыі, Брабанце і Галандыі) і старажытнаўсходненіжнефранкскую (Лімбург і Рэйнская вобласць).[13] Са старазаходненіжнефранкскай мовы ў канчатковым выніку ўтварылася сучасная нідэрландская мова.[14]

Межы ніжнефранкскіх дыялектаў

Дакладныя межы ніжнефранкскага кантынууму складана вызначыць, бо на меркаваных межах назіраецца яго змешванне з суседнімі мовамі і дыялектамі. Прызнаным з’яўляецца тое, што вобласць распаўсюджвання ніжнефранкскіх дыялектаў распасціраецца на поўнач ад лініі Бенрата і на захад ад вестфальскай ізаглосы (таксама вядомая як Einheitsplurallinie — «лінія адзінага множнага ліку», якая аддзяляе ніжнесаксонскія дыялекты ад франкскіх). На паўднёвым захадзе ніжнефранкскія дыялекты абмежаваныя французскай мовай, бліжэй да ўзбярэжжа назіраецца ўзмацненне фрызскай мовы. З пазіцый тэрытарыяльных вялікі пляц распаўсюджвання кантынууму прыпадае на Нідэрланды і поўнач Бельгіі.

Складанасць развіцця абгавораных дыялектаў заключаецца ў тым, што яны паступова выцясняюцца дзяржаўнымі мовамі ў сваім літаратурным варыянце: нямецкай у Германіі, нідэрландскай — у Нідэрландах. Лік носьбітаў ніжненямецкіх дыялектаў імкліва памяншаецца.

Сучасная класіфікацыя

Сучаснае распаўсюджванне ніжнефранкскіх моў у Еўропе, ўключаючы зону пераходу ніжнефранкска-рыпуарскіх моў у Лімбургу і Заходняй Германіі:      Паўночнаніжнефранкскія      Паўднёваніжнефранкскія      Усходнебергскі дыялект      Пераходныя ніжнесаксонскія

На сённяшні дзень да ніжнефранкскіх прынята адносіць:[15][16][17][18][19][20][21][22][23][24][25]

Нідэрландская літаратурная мова (Nederlandse taal) заснавана галоўным чынам на фламандскім, брабанцкім і галандскім дыялектах. Таксама яна аказала значны ўплыў на заходнефрызскія і ніжнесаксонскія дыялекты, на якіх гавораць у паўночных Нідэрландах, а таксама на ўсходнефрызскія дыялекты на паўночным захадзе Германіі.[26]

З часоў нідэрландскага каланізму ў былых уладаннях утварыліся такія мовы:

  • Усходні дыялект (Oosgrens-Afrikaans)
  • Капскі дыялект (Kaapse Afrikaans)
  • Аранжаварачныя гаворкі (Oranjerivier-Afrikaans)

Ніжнерэйнскія дыялекты

Асноўны артыкул: Ніжнерэйнскія дыялекты

Паўночнаніжнефранкскія дыялекты, распаўсюджаныя ў Германіі, прынята аб'ядноўваць у так званыя ніжнерэйнскія. Гэтыя дыялекты сустракаюцца ў федэральнай зямлі Паўночны Рэйн-Вестфалія, а менавіта — па абодвум бакам ад Ніжняга Рэйна на захад ад мяжы ніжнесаксонскіх і ніжнефранкскіх дыялектаў. Зону дыялектаў утварае ізаглоса Бохальт–Эсэн–Вуперталь-Бармэн–Віперфюрт і мяжа Юрдынгена. Да ніжнерэйнскіх прынята ў Намеччыне таксама адносіць клеверландскі дыялект (паўночнаніжнефранкскі ў Намеччыне), усходнебергскі і ўсходнелімбургскі (паўднёваніжнефранкскі) дыялекты. З апошняга вылучаюць у Германіі заходнебергскі (Westbergisch) і крэфельдскі (Krieewelsch) дыялекты.

Страта арэала

Да ранняга Новага часу ўсе носьбіты розных ніжнефранконскіх дыялектаў выкарыстоўвалі сярэдненідэрландскую або раннюю сучасную нідэрландскую мову ў якасці літаратурнай і аб’яднаўчай мовы (Dachsprache). Прыкметныя змены адбыліся ў 19 стагоддзі, калі гістарычна нідэрландскамоўны рэгіён Французская Фландрыя перажыў перыяд афранцужвання пад эгідай французскага ўрада.[27] Гэтак жа ў рэгіёне Ніжняга Рэйна (тады ўваходзіў у склад Прусіі) адбылася шырокая германізацыя, а публічнае і афіцыйнае выкарыстанне нідэрландскай мовы было забаронена, што прывяло да зніжэння выкарыстання таксама і лімбургскай мовы і іншых дыялектаў.[28][29][30] Акрамя таго, Брусельскі сталічны рэгіён, у якім гістарычна размаўлялі на нідэрландскай, стаў афіцыйна двухмоўным, а да цяперашняга часу — ў асноўным ужо франкамоўным.

Зноскі

  1. ↑ а б (англ.) Sarah Grey Thomason, Terrence Kaufman: Language Contact, Creolization, and Genetic Linguistics, University of California Press, 1991, p. 321. (Calling it «Low Frankish (or Netherlandish)».)
  2. ↑ а б (англ.) Scott Shay: The History of English: A Linguistic Introduction, Wardja Press, 2008, p. 73. (Having «Old Low Franconian» and mentioning «Old Low Frankish» and «Old Netherlandic».)
  3. ↑ (ням.) Glück, H. (ed.): Metzler Lexikon Sprache, Stuttgart, Weimar: Metzler, 2000, pages 472, 473 (entries Niederdeutsch and Niederfränkisch)
  4. ↑ (ням.) Gabriele Graefen & Martina Liedke-Göbel: Germanistische Sprachwissenschaft: Deutsch als Erst-, Zweit- oder Fremdsprache, 3. ed., 2020, p. 31.
  5. ↑ (англ.) Strong, Herbert Augustus; Meyer, Kuno (1886). Outlines of a History of the German language. London: Swan Sonnenschein, Le Bas & Lowrey. p. 68.
  6. ↑ а б (ням.) Alfred Klepsch: Fränkische Dialekte, published on 19 October 2009; in: Historisches Lexikon Bayerns (па стане на 21 лістапада 2020 г.)
  7. ↑ (англ.) Harbert, Wayne Eugene (2007). The Germanic Languages. Cambridge Language Surveys. Cambridge / New York: Cambridge University Press. pp. 15–17.
  8. ↑ (англ.) M. De Vaan: The Dawn of Dutch: Language contact in the Western Low Countries before 1200, John Benjamins Publishing Company, 2017
  9. ↑ (англ.) R. Noske: Romance Languages and Linguistic Theory: Selected papers from Going Romance, Amsterdam 2007, John Benjamins Publishing, 2017
  10. ↑ (англ.) Alderik H. Blom: Glossing the Psalms: The Emergence of the Written Vernaculars in Western Europe from the Seventh to the Twelfth Centuries, Walter de Gruyter GmbH, 2017, p. 134—135.
  11. ↑ (англ.) Hans Frede Nielsen: The Germanic Languages: Origins and Early Dialectal Interrelations, University of Alabama Press, 1989, p.2
  12. ↑ (англ.) M. De Vaan: The Dawn of Dutch: Language contact in the Western Low Countries before 1200, John Benjamins Publishing Company, 2017, p. 32.
  13. ↑ (англ.) Oliver M. Traxel, Languages, in: Albrecht Classen (ed.), Handbook of Medieval Culture: Fundamental Aspects and Conditions of the European Middle Ages: Volume 2, 2015, here p. 810
  14. ↑ (англ.) Benjamin W. Fortson IV, Indo-European Language and Culture: An Introduction, series: Blackwell Textbooks in Linguistics, 2nd ed., 2010 (originally 2004), p. 371
  15. ↑ (англ.) Jan-Wouter Zwart, The Syntax of Dutch, Cambridge University Press, 2011, p. 4: «The Low Franconian dialects include Brabantish, East Flemish, West Flemish, Zeeuws, Hollands-Utrechts, and the dialect of North-Noordholland and the North Sea Coast ([..]; the North-Noordholland dialect is confusingly called Westfries 'West Frisian').»
  16. ↑ (англ.) Anne Pauwels, Immigrant Dialects and Language Maintenance in Australia: The Case of the Limburg and Swabian Dialects, 1986, p. 23: «The Franconian dialects include Hollands, Zeeuws, Flemish (East and West), Brabants and Limburgs. […] Limburgs is the only East Franconian dialect spoken in the Netherlands. All other Franconian dialects in the Netherlands are West Franconian.»
  17. ↑ (гал.) Magda Devos, Genese en structuur van het Vlaamse dialectlandschap, in: Johan De Caluwe, Magda Devos (eds.), Structuren in talige variatie in Vlaanderen, 2006, p. 35ff., here p. 36 [аб ніжнефранконскіх дыялектах у Бельгіі, сцісла таксама пра іхняе становішча за мяжой (напрыклад, заходнефламандскі дыялект на поўначы Францыі)]
  18. ↑ (ням.) Jürgen Erich Schmidt, Robert Möller, Historisches Westdeutsch/Rheinisch (Moselfränkisch, Ripuarisch, Südniederfränkisch); in: Sprache und Raum: Ein internationales Handbuch der Sprachvariation. Band 4: Deutsch. Herausgegeben von Joachim Herrgen, Jürgen Erich Schmidt. Unter Mitarbeit von Hanna Fischer und Birgitte Ganswindt. Volume 30.4 of Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (Handbooks of Linguistics and Communication Science / Manuels de linguistique et des sciences de communication) (HSK). Walter de Gruyter, Berlin/Boston, 2019, p. 515ff., here p. 528.
  19. ↑ Пад рэдакцыяй LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte:
    • LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte: Dialekte im Rheinland. Архівавана з першакрыніцы 7 December 2022. Праверана 21 July 2023.
    • LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte: Dialekte im Rheinland. Праверана 21 July 2023.
    • LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte: Kleverländisch/ Kleverlands. Праверана 11 September 2023.
    • LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte: Südniederfränkisch/ Zuidnederfrankisch. Праверана 11 September 2023.
      Карта таксама надрукавана ў:
      Winfried Dolderer, Overmaas — «jenseits der Maas»: Eine historische Annäherung, in: Sebastian Bischoff, Christoph Jahr, Tatjana Mrowka, Jens Thiel (eds.), «Mit Belgien ist das so eine Sache …»: Resultate und Perspektiven der Historischen Belgienforschung (series: Historische Belgienforschung, Bd. 9), Waxmann, Münster / New York, 2021, p. 15ff., here p. 18.
  20. ↑ (ням.) Georg Cornelissen, Meine Oma spricht noch Platt: Wo bleibt der Dialekt im Rheinland?, Greven Verlag, Köln, 2008, p. 40f. (with a map Dialektgebiete im Rheinland)
  21. ↑ (ням.) Hartmut Ronge, Langenscheidt Sprachkalender 2023: Dialekte, PONS (which took over Langenscheidt), Stuttgart, 2022
    • Kuuke (Kleverländisch) in KW 24: «Kleverländisch bzw. Klevisch ist mit dem Südgelderschen und dem Bergischen verwandt, gehört zur nordniederfränkischen Dialektgruppe in Nordrhein-Westfalen und wird auch in grenznahen Gebieten der Niederlande gesprochen.»
  22. ↑ (ням.) Johannes Venema, Zum Stand der zweiten Lautverschiebung im Rheinland: Diatopische, diachrone und diastratische Untersuchungen am Beispiel der dentalen Tenuis (voralthochdeutsch /t/) (= Mainzer Studien zu Sprach- und Volksforschung 22), Franz Steiner Verlag, Stuttgart, 1997, p. 12
  23. ↑ (ням.) Jan Goossens, Die Gliederung des Südniederfränkischen, in: Rheinische Vierteljahrsblätter. Jahrgang 30  1965, Ludwig Röhrscheid Verlag, Bonn, 1965, p. 79-94, esp. p. 79
  24. ↑ (ням.) Jan Goossens, пад рэдакцыяй Heinz Eickmans, Loek Geeraedts, Robert Peters, Ausgewählte Schriften zur niederländischen und deutschen Sprach- und Literaturwissenschaft (series: Niederlande-Studien Band [22]), Waxmann, Münster / New York / München / Berlin, 2000, p. 202 [карта, на якой паказана Friesisch і Niedersächsisch у Нідэрландах, а таксама Nordniederfränkisch і Südniederfränkisch у Нідэрландах і Германіі]
  25. ↑ (ням.) Jan Goossens, Die gerundeten Palatalvokale im niederländischen Sprachraum, in: Ludwig Erich Schmitt (ed.), Zeitschrift für Mundartforschung, ⅩⅩⅨ. Jahrgang 1962, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden, 1962, p. 312—328, here p. 313 [equating West Low Franconian and North Low Franconian as well as East Low Franconian and South Low Franconian, calling the West/East terminology Netherlandic technical language]
  26. ↑ (ням.) William Foerste: Der Einfluss des Niederländischen auf den Wortschatz der jüngeren niederdeutschen Mundarten Ostfrieslands, Schuster Verlag, 1975.
  27. ↑ (фр.) Histoire du français: Le français contemporain. www.axl.cefan.ulaval.ca. Праверана 6 May 2016.
  28. ↑ (ням.) Heinz Eickmans, Aspekte einer niederrheinischen Sprachgeschichte, in: Werner Besch, Anne Betten, Oskar Reichmann, Stefan Sonderegger (eds.), Sprachgeschichte: Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung, 2nd ed., 3. Teilband (series: HSK 2.3), Walter de Gruyter, Berlin / New York, 2003, p. 2629ff., here p. 2636.
  29. ↑ (ням.) Georg Cornelissen: Das Niederländische im preußischen Gelderland und seine Ablösung durch das Deutsche, Rohrscheid, 1986, S. 93.
  30. ↑ (ням.) Historische Sprachverhältnisse - Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte(недаступная спасылка) (21 чэрвеня 2019). Архівавана з першакрыніцы 21 June 2019. Праверана 29 верасня 2022.

Літаратура

на нямецкай мове
  • Kurt-Wilhelm Graf Laufs. Niederfränkisch-Niederrheinische Grammatik - für das Land an Rhein und Maas. — Mönchengladbach: Niederrheinisches Institut, 1995. — ISBN 3-9804360-1-2.
  • Peter Honnen, Cornelia Forstreuter. Sprachinseln im Rheinland. Eine Dokumentation des Pfälzer Dialekts am unteren Niederrhein und des „Hötter Platt“ in Düsseldorf-Gerresheim. — „Rheinische Mundarten“. — Köln: Rheinland-Verlag, 1994. — ISBN 3-7927-1456-6.
  • Wolfram Euler. Das Westgermanische — von der Herausbildung im 3. bis zur Aufgliederung im 7. Jahrhundert — Analyse und Rekonstruktion (West Germanic: from its Emergence in the 3rd up until its Dissolution in the 7th century CE: Analyses and Reconstruction). — London/Berlin: Verlag Inspiration Un Limited, 2013. — С. 244. — ISBN 978-3-9812110-7-8. (з кароткім апісаннем на англійскай мове)
  • Friedrich Maurer. Nordgermanen und Alemannen: Studien zur germanischen und frühdeutschen Sprachgeschichte, Stammes- und Volkskunde. — Straßburg: Hünenburg-Verlag.