भूगोल के रूपरेखा

आगे दिहल रूपरेखा भूगोल आ एकरे संबंधित बिसय सभ के परिचय खातिर बनावल गइल बाटे:

भूगोल पृथ्वी आ एकरे निवासी लोग के अध्ययन हवे।[1]

भौतिक दुनिया
मानवीय दुनिया

भूगोल के प्रकृति

भूगोल बाटे...

  • एगो ज्ञान के शाखा – ज्ञान के शाखा आ एकेडेमिक बिसय के रूप में पढ़ल जाए वाला बिसय के रूप में भूगोल महत्वपूर्ण बिसय बाटे जे स्कूल, कॉलेज आ इन्वरसिटी में पढावल जाला। आधुनिक भूगोल पुरा पृथ्वी के आ एकरे निवासी मनुष्य के पर्यावरण के तत्व सभ के स्थानिक संदर्भ में अध्ययन करे ला। ई पृथ्वी पर पावल जाए वाला पैटर्न सभ के वर्तमान रूप आ उन्हन के बिकास के अध्ययन करे ला। एही वजह से एकरा के "दि वल्ड डिसिप्लिन" (बिस्व के अध्ययन बिसय) भी कहल जाला।[2]
  • एगो बिज्ञान के शाखा – आमतौर पर बिज्ञान के शाखा के रूप में पहिचानल जाला आ एह बिसय में कई ठे महत्वपूर्ण जर्नल छपे लें जहाँ पियर रिव्यू लेख छपवावल जा सके ला आ एह बिसय के आपन शब्दावली आ सिद्धांत बाड़ें।
  • एगो इंटरडिसिप्लिनरी शाखा – एकरी कई ठे शाखा, उपशाखा के संबंध अन्य बिसयन से बाटे आ पढ़ाई आ रिसर्च के बिसय में ओवरलैप भी बाटे।

भूगोल शब्दावली

अंग्रेजी के "geography" शब्द: ग्रीक [γεωγραφία] Error: {Lang}: text has italic markup (help) - geographia, lit. "पृथ्वी के वर्णन-लेखन"[3]

  • geo- – ग्रीक शब्द γη या γαια मतलब "पृथ्वी" से लिहल उपसर्ग, आमतौर पर "धरातल या जमीन" के अरथ में इस्तमाल होखे वाला।Geo- पृथ्वी से जुड़ल बहुत सारा अंग्रेजी शब्दन में ई उपसर्ग देखे के मिले ला।
  • -graphy – एगो अंग्रेजी प्रत्यय। आमतौर पर अध्ययन के क्षेत्र से संबंधित।

भूगोल के शाखा

"मानवीय बिज्ञान आ प्राकृतिक बिज्ञान के बीच में पुल" के रूप में परिभाषित होखे वाला एह बिज्ञान के दू गो प्रमुख शाखा में बिभाजन बाटे:

  • मानव भूगोल
  • भौतिक भूगोल[4][5][6]

अन्य शाखा:

  • इंटीग्रेटेड भूगोल/पर्यावरण भूगोल
  • जियोमैटिक्स (भूमापन बिज्ञान)
  • प्रादेशिक भूगोल

नीचे इन्हन के बर्णन कइल जात बाटे...

भौतिक भूगोल

  • भौतिक भूगोल – पृथ्वी के प्राकृतिक पर्यावरण के अध्ययन करे ला कि कइसे जलवायु, बनस्पति, माटी, जल आ थलरूप सभ मिलके पर्यावरण के रचना करे ला आ एक दुसरा से क्रिया-प्रतिक्रिया करे लें।[7]

मानव भूगोल

  • भौतिक भूगोल – पृथ्वी पर मनुष्य के क्रियाकलाप आ ओकरे परिणाम स्वरूप पैदा मानवीय पर्यावरण के तत्व सभ के अध्ययन करे ला।

पर्यावरण भूगोल

  • पर्यावरण भूगोल – मनुष्य आ प्राकृतिक पर्यावरण के बीच संबंध के स्थानिक अध्ययन करे ला।

जियोमैटिक्स

  • जियोमैटिक्स – भूगोलीय आंकड़ा इकठ्ठा करे आ ओकर बर्गीकरन, प्रोसेसिंग वगैरह करे वाली शाखा।

जियोमैटिक्स में योगदान करे वाले बिज्ञान

प्रादेशिक भूगोल

प्रादेशिक भूगोल – दुनिया के प्रदेश (इलाका या क्षेत्र) सभ के अध्ययन करे वाली शाखा। कौनों प्रदेश के यूनीक लच्छन सभ जइसे कि उहाँ के प्राकृतिक तत्व, मानवीय तत्व आ प्रादेशीकरण - जेह में धरातल के सतह के क्षेत्र या प्रदेश में बाँटे खातिर इस्तेमाल होखे वाली टेकनीक सभ के बारे में भी बिचार होल, पर धियान केंद्रित कइल जाला। प्रादेशिक भूगोल आगे जा के अलग-अलग प्रदेश सभ के अध्ययन में बँट जाला।

प्रदेश – एगो क्षेत्र या इलाका होला जे अपना भौतिक बिसेसता, मानवीय बिसेसता, भा कौनों फंक्शनल बिसेसता के द्वारा परिभाषित होला। भूगोल के अलग-अलग शाखा सभ में भी एह शब्द के अलग-अलग अरथ में इस्तमाल होला।

प्रदेश के, अउरी छोटहन-छोटहन इकाई सभ के एकट्ठा रूप (कलेक्शन) के रूप में भी परिभाषित कइल जाला, जइसे कि कौनों देस आ ओकर राजीनीतिक उपभाग (राज्य) सभ से मिल के इकट्ठा हो के एगो प्रदेश के रूप में देखल जा सके ला;
या फिर कौनों बड़ हिस्सा के अउरी छोट-छोट हिस्सा ओह बड़का हिस्सा के प्रदेश कहल जालें, जइसे कि महादीप आ ओकरे प्रदेश के रूप में ओह महादीप में आवे वाला देस सभ।


भूगोल के इतिहास

हिकैटियस के नक्शा के दुबारा निर्माण, जवन प्राचीन ग्रीक समय में बनल रहे
मुख्य लेख: भूगोल के इतिहास आ इतिहासी भूगोल

समय के अनुसार

  • प्राचीन सड़क
  • प्राचीन यूनानी भूगोल
  • खोज के जुग
  • खोज के जुग के बाद के प्रमुख खोज
  • क्रिटिकल भूगोल
  • पर्यावरणीय निश्चयवाद

क्षेत्र के अनुसार

  • चीनी भूगोल
    • चीन में मानव भूगोल के इतिहास
  • भारत में भूगोल

बिसय के अनुसार

  • दुनिया के जनसंख्या के इतिहासी अध्ययन

भूगोल के तत्व

भूगोल के शाखा सभ में कॉमन बिसय के रूप में कुछ टॉपिक बाड़ें:

भूगोल के औजार

समान-क्षेत्री मॉलवीड्स प्रोजेक्शन

(Geosophy) आ भूगोल के दर्शन

  • भूगोलीय खोज – यात्रा का के नया जगह, या कौनों नया आ अनजान जगह पर के चीज सभ के खोज कइल; कौनों जगह के संसाधन सभ के खोज कइल।
  • जियोकोड (Geospatial Entity Object Code) – जियोस्पेशियल या भूस्थानिक निर्देशांक सिस्टम, जेवना से कौनों बिंदु के धरती के सतह पर सटीक लोकेशन बतावल (चिन्हित) कइल जा सके।
  • भूगोलीय सूचना तंत्र (GIS) – कंप्यूटर आधारित औजार सभ के सेट, जिनहन के मदद से भूगोलीय आँकड़ा के सहेजल, बिस्लेषण कइल, आ बिबिध रूप में रपट के रूप में प्रस्तुत कइल जा सके ला। कार्टोग्राफी, सांख्यिकीय बिस्लेषण आ डेटाबेस टेक्नोलॉजी के एकट्ठा प्रयोग भूगोल खातिर।
  • ग्लोब – पृथ्वी, कौनों तारा, चंद्रमा वगैरह के 3D मॉडल।
    • पृथ्वी ग्लोब – पृथ्वी के ग्लोब के रूप में निरूपण।
  • नक्शा – कौनों इलाका के विजुअल प्रदर्शन, जेह में ओह इलाका के बिबिध चीज सीधे या थीम अनुसार बर्गीकरण क के सपाट सतह पर देखावल गइल होखे।
    • एटलस – नक्सा सभ के एकट्ठा कइले से बनल किताब।
    • कार्टोग्राफी – नक्सा बनावे आ उनहन के पढ़े से संबंधित बिद्या।
    • मैप प्रोजेक्शन – अइसन तरीका जेवना से गोल आकृति के पृथ्वी के सपाट सतह पर देखावल जा सके; नक्शा बनावे खातिर जरूरी।
  • जनसांख्यिकी – मानव जनसंख्या के कौनों क्षेत्र में बिबिध बिसेसता, आँकड़ा वगैरह के अध्ययन। सरकारी कामकाज, मार्केटिंग, आ अन्य कई तरह के चीज के प्लानिंग करे में मददगार।
  • स्थानिक बिस्लेषण – भूगोलीय चीज सभ के बिस्लेषण खातिर बिबिध सांख्यिकीय टेकनीक आ बिधि सभ के संग्रह।
  • सर्वे – जमीन पर बिबिध बिंदु के बीच के दूरी आ कोण नापे के काम। एही आँकड़ा से नक्शा भी बनावल जाला।

प्रमुख भूगोलवेत्ता

केहू भूगोलवेत्ता अइसन बैज्ञानिक होला जे पृथ्वी के भौतिक पर्यावरण आ मानवीय आवास क्षेत्र के अध्ययन करे ला। पुराना समय से भूगोलवेत्ता लोग के नक्षा बनावे खातिर जानल जाला। नक्शा बनावे के बिद्या - कार्टोग्राफी भूगोले के एक ठो शाखा हवे। एकरे अलावा भूगोलवेत्ता लोग, पृथ्वी के बिबिध भौतिक, पर्यावरणी आ सांस्कृतिक तत्व सभ के आपसी स्थानिक-संबंध के अध्ययन पर आपन अध्ययन के धियान फोकस करे ला।

प्रमुख भौतिक भूगोलवेत्ता

अलेक्जेंडर फॉन हम्बोल्ट, जिनके भौतिक भूगोल के संस्थापक मानल जाला
रिचार्ड चोर्ले, 20वी सदी के भूगोलवेत्ता, भूगोल में गणितीय बिधि के प्रयोग आ सिस्टम बिस्लेषण के ले आवे वाला
  • इरेटोस्थेनीज (276 – 194 BC) – पृथ्वी के आकर के सभसे पहिला बिस्वास जोग अनुमान लगावे वाला।[8] इनके भूमापन के पिता (फादर ऑफ जियोडेसी) भी कहल जाला।[8][9]
  • टॉलमी (c.90 – c.168) – यूनानी आ रोमन ज्ञान के इकट्ठा क के ज्योग्राफिया नांव के किताब के प्रकाशन कइलेन।
  • अल बरूनी (973 – 1048 AD) – प्रसिद्ध अरब यात्री आ भूगोलवेत्ता।
  • इब्न सीना (Avicenna, 980–1037) – अरब बिद्वान आ भूगोलवेत्ता।
  • अल इदरीसी (Dreses, 1100 – c.1165) – आधुनिक समय से पहिले बनल सभसे सटीक बिस्व के नक्शा टैबुला रोजेरियाना के रचना कइलेन।[10]
  • पीरी रेइस (1465 – c.1554) – जिनके बनावल पीरी रेइस नक्शा, अबतक के सभसे पुरान बचल नक्शा बा जवना में अमेरिका आ साइत अन्टार्कटिका के देखावल गइल होखे।
  • जेरार्ड मर्केटर (1512–1594) – नक्शानवीसी; मर्केटर प्रोजेक्शन के निर्माता।
  • बर्नार्ड वेरेनियस (1622–1650) – "ज्याग्रफिया जेनरालिस" (1650) – पहिली किताब जे पूरा भूगोल के ओभरव्यू दिहलस।
  • मिखाइल लोमोनोसोव (1711–1765) – रूसी भूगोल के पिता; ग्लेशियर के अध्ययन के संस्थापक।
  • अलेक्जेंडर फॉन हम्बोल्ट (1769–1859) – आधुनिक भूगोल के पिता। कोसमोस नाँव के ग्रंथ लिखलें आ जीवभूगोल के संस्थापक।
  • अर्नोल्ड हेनरी गुयोट (1807–1884) – ग्लेशियर सभ के चाल के बिबरन देवे वाला।
  • लुई अगासीस (1807–1873) – ग्लेशियल थियरी के प्रणेता जेकरे चलते प्रथ्वी के लगातार धीरे-धीरे ठंडा होखे के घारण के चुनौती मिलल।
  • अल्फ्रेड रसेल वैलक (1823–1913) – आधुनिक जीव भूगोल के संस्थापक। वैलक लाइन के बिचार।
  • वसीली दोकुचेव (1846–1903) – माटी बिज्ञान (पेडोलॉजी) के संस्थापक।
  • व्लादिमीर पीटर क्रोपोत्किन (1846–1940) – जलवायु वर्गीकरण के क्षेत्र में काम आ पुराजलवायु बिज्ञान (पैलियोक्लाइमेटोलॉजी) के संस्थापक।
  • विलियम मॉरिस डेविस (1850–1934) – अमेरिकन भूगोल के पिता, भूआकृतिबिज्ञान के संस्थापक; भूगोलीय चक्र के अवधारणा दिहलें।
  • वाल्टर पेंक (1888–1923) – मार्फोलाजी ऑफ़ लैंडस्केप के प्रणेता; ढाल आ थलरूप बिकास के क्षेत्र में काम।
  • सरअर्न्स्ट शैकल्टन (Ernest Shackleton, 1874–1922) – आर्कटिक के खोजयात्री।
  • रॉबर्ट ई हार्टन (1875–1945) – माडर्न हाइड्रोलॉजी के संस्थापक। इन्फिल्ट्रेशन कैपसिटी आ ओभरलैंड फ्लो नियर कांसेप्ट दिहलें।
  • जे हर्लेन ब्रेज (1882–1981) – बाढ़ के थलरूप पर परभाव के अध्ययन।
  • विली डैन्सगार्ड (Willi Dansgaard; born 1922) – पुराजलवायुबिग्यानी।
  • हान्स ओशेगर (1927–1998) – पुराजलवायुबिग्यानी।
  • रिचार्ड चोर्ले (1927–2002) – क्वान्टिटेटिव रिवोल्यूशन के प्रमुख योगदानकर्ता, भूगोल में सिस्टम थियरी के अप्लाई करे वाला लोग में से एक।
  • सरनिकोलस शैकल्टन (1937–2006) – पृथ्वी-सूर्य संबंध आ पुराना जलवायु के संबध।

कुछ मानव भूगोलवेत्ता

कार्ल रिटर
डेविड हार्वे
  • कार्ल रिटर (1779–1859) – considered to be one of the founding fathers of modern geography and first chair in geography at the Humboldt University of Berlin, also noted for his use of organic analogy in his works.
  • फ्रेडरिख रेटजेल (1844–1904) – environmental determinist, invented the term Lebensraum
  • Paul Vidal de la Blache (1845–1918) – founder of the French School of geopolitics and possibilism.
  • Sir Halford John Mackinder (1861–1947) – author of The Geographical Pivot of History, co-founder of the London School of Economics, along with the Geographical Association.
  • Carl O. Sauer (1889–1975) – critic of environmental determinism and proponent of cultural ecology.
  • Walter Christaller (1893–1969) – economic geographer and developer of the central place theory.
  • Richard Hartshorne (1899–1992) – scholar of the history and philosophy of geography.
  • Torsten Hägerstrand (1916–2004) – critic of the quantitative revolution and regional science, noted figure in critical geography.
  • Milton Santos (1926–2001) winner of the Vautrin Lud prize in 1994, one of the most important geographers in South America.
  • Waldo R. Tobler (born 1930) – developer of the First law of geography.
  • Yi-Fu Tuan (born 1930) A Chinese-American geographer.
  • David Harvey (born 1935) – world's most cited academic geographer and winner of the Lauréat Prix International de Géographie Vautrin Lud, also noted for his work in critical geography and critique of global capitalism.
  • Evelyn Stokes (1936–2005). Professor of geography at the University of Waikato in New Zealand. Known for recognizing inequality with marginalized groups including women and Māori using geography.
  • Allen J. Scott (born 1938) – winner of Vautrin Lud Prize in 2003 and the Anders Retzius Gold medal 2009; author of numerous books and papers on economic and urban geography, known for his work on regional development, new industrial spaces, agglomeration theory, global city-regions and the cultural economy.
  • Edward Soja (born 1941) – noted for his work on regional development, planning and governance, along with coining the terms synekism and postmetropolis.
  • Doreen Massey (born 1944) – key scholar in the space and places of globalization and its pluralities, winner of the Vautrin Lud Prize.
  • Michael Watts, Class of 1963 Professor of Geography and Development Studies, University of California, Berkeley
  • Nigel Thrift (born 1949) – developer of non-representational theory.
  • Derek Gregory (born 1951) – famous for writing on the Israeli, U.S. and UK actions in the Middle East after 9/11, influenced by Edward Said and has contributed work on imagined geographies.
  • Cindi Katz (born 1954) – who writes on social reproduction and the production of space. Writing on children's geographies, place and nature, everyday life and security.
  • Gillian Rose (born 1962) – most famous for her critique: Feminism & Geography: The Limits of Geographical Knowledge (1993) – which was one of the first moves towards a development of feminist geography.

भूगोल के पढ़ाई आ शिक्षा

भूगोल के पढ़ाई के कोर्स जेवना के इस्कूल आ कॉलेज में पढ़ावल जाला, नीचे दिहल मूल बनावट पर आधारित बाटे:

  • भूगोल के पाँच गो थीम[11]
    1. लोकेशन – a position or point that something occupies on the Earth's surface.
    2. जगह –
    3. मानव-पर्यावरण अंतर्क्रिया –
    4. आवाजाही –
    5. प्रदेश
  • अमेरिका में पढ़ाई खातिर बनल नेशनल ज्याग्रफी स्टैंडर्ड्स में छह गो "मूलभूत तत्व" जिनहन के पहिचान कइल गइल बा:[12]:[13][14]
    1. बिस्व, स्थानिक (स्पेशियल) संदर्भ में
    2. जगह आ प्रदेश
    3. भौतिक सिस्टम
    4. मानवीय सिस्टम
    5. पर्यावरणसमाज
    6. भूगोल के इस्तमाल सभ

इहो देखल जाय

  • एसोसिएशन ऑफ अमेरिकन ज्याग्रफर्स
  • कनाडियन एसोसिएशन ऑफ ज्याग्रफर्स
  • गजेटियर
  • भूगोलवेत्ता
  • भूगोलीय पुनर्नामकरण
  • इंटरनेशनल ज्याग्रफिकल यूनियन
  • थलरूप
  • खोजी लोग के लिस्ट
  • नक्शा
  • नैविगेटर
  • भूगोल के दर्शन
  • दुनिया के नक्सा

संदर्भ

  1. "Geography" [भूगोल]. दि अमेरिकन हेरिटेज डिक्शनरी ऑफ इंग्लिश लैंगुएज, चउथा संस्करण (अंग्रेजी में). होउटन मिफिन कंपनी. Retrieved 30 अप्रैल 2016.
  2. Bonnett, Alastair What is Geography? London, Sage, 2008
  3. "Online Etymology Dictionary". Etymonline.com. Retrieved 2009-04-17.
  4. http://web.clas.ufl.edu/users/morgans/lecture_2.prn.pdf
  5. "1(b). Elements of Geography". Physicalgeography.net. Retrieved 2009-04-17.
  6. Fundamentals of भौतिक भूगोल, 2nd Edition, by M. Pidwirny, 2006
  7. Cite warning: <ref> tag with name AAG cannot be previewed because it is defined outside the current section or not defined at all.
  8. 8.0 8.1 Avraham Ariel, Nora Ariel Berger (2006)."Plotting the globe: stories of meridians, parallels, and the international". Greenwood Publishing Group. p.12. ISBN 0-275-98895-3
  9. Jennifer Fandel (2006)."The Metric System". The Creative Company. p.4. ISBN 1-58341-430-4
  10. S. P. Scott (1904) – History of the Moorish Empire, pp. 461-2:

    The compilation of Edrisi marks an era in the history of science. Not only is its historical information most interesting and valuable, but its descriptions of many parts of the earth are still authoritative. For three centuries geographers copied his maps without alteration. The relative position of the lakes which form the Nile, as delineated in his work, does not differ greatly from that established by Samuel Baker and Henry Morton Stanley more than seven hundred years afterwards, and their number is the same.

  11. Guidelines for Geographic Education—Elementary and Secondary Schools. Joint Committee on Geographic Education of the National Council for Geographic Education and the Association of American Geographers, 1984.
  12. "The National Geography Standards". Retrieved नवंबर 6, 2010.
  13. "National Geography Standards". Archived from the original on 2010-08-25. Retrieved नवंबर 6, 2010.
  14. Richard G Boehm, Roger M Downs, Sarah W Bednarz. Geography for Life: National Geography Standards. National Council for Geographic Education, 1994

बाहरी कड़ी

  • Pidwirny, Michael. (2014). Glossary of Terms for भौतिक भूगोल. Planet Earth Publishing, Kelowna, Canada. ISBN 9780987702906. Available on Google Play.
  • Pidwirny, Michael. (2014). Understanding भौतिक भूगोल. Planet Earth Publishing, Kelowna, Canada. ISBN 9780987702944. Available on Google Play.