Italici

Italici ili italski narodi su svi oni narodi koji su živjeli na teritoriji današnje Italije prije rimske ekspanzije. Ovi narodi su se međusobno razlikovali po porijeklu, jeziku, običajima, stepenu razvoja i veličinom teritorije kojom su vladali. Neki od ovih naroda govorili su italske jezike, neki su govorili grčki (zbog dolaska grčkih kolonizatora), drugi su govorili jezicima koji pripadaju drugim porodicama indoevropskih jezika, a neki su govorili neindoevropskim jezicima. Klasifikacija i broj ovih etnija je nepoznata ili je predmet rasprava. Područje Italije u tom vremenu je bilo pod snažnim uticajem Grčke, njenih profilisanih nacionalnih karakteristika, ekspanzionističke snage, te estetske i intelektualne zrelosti. Italija je tek nakon rimskog osvajanja stekla jedinstvenu etnolingvističku, političku i kulturnu fizionomiju. S druge strane, neki od najstarijih naroda Apeninskog poluostrva "pozajmili" su svoja imena, između ostalog, i pojedinim oblastima stare rimske i današnje Italije: : Lacio, Kampanija, Apulija, Lukanija, Umbrija, Etrurija, Venecija, Ligurija... Glavni kandidat koji se može uzeti kao prvi predstavnik protoitalskog jezika je kultura "Teramare" (oko 1500-1100. godine p. n. e.).

Negrčko stanovništvo Sicilije i južne Italije

O prisustvu Sikula na Siciliji i Apeninskom poluostrvu pisali su historičari Antičke Grčke Tukidid i Polibije. Međutim, teško je ustanoviti u kojim su oblastima ovi narodi tačno živjeli i kakve su bile njihove veze sa drugim narodima na poluostrvu (na primjer, Ligurima, Italima, Enotrijima i Auzoncima). Indoevropski karakter sikulskog jezika vidi se iz nekoliko kratkih negrčkih natpisa koji su pronađeni u istočnoj Siciliji i koji se mogu povezati sa Sikulima (od kojih je najznačajniji natpis nađen u Centuripi, danas Centuripe), zatim iz natpisa na novcu i sikulskih riječi koje pominju antički pisci. Čini se da sikulski jezik ima određenih bliskosti s latinskim jezikom, a ima veze i sa umbro-sabelskim dijalektima. Migracija Sikula s Apeninskog poluostrva na Siciliju vjerovatno se dogodila u novijem prahistorijskom dobu, s obzirom na to da u tradiciji postoje neki odjeci te seobe i s obzirom da se kontinentalni arheološki uticaj odjednom pojavljuje na kraju bronzanog doba. Osobena sikulska kultura željeznog doba, poznata po nekropolama u Pantalici blizu Sirakuze i u Finokitu blizu Nota, cvjetala je između IX i V stoljeća p. n. e. i postepeno se utopila u napredniju grčku civilizaciju.

Izuzetno je malo dokaza koji mogu potvrditi prisustvo Sikula na Apeninskom poluostrvu, a slična je situacija i sa drugim primitivnim starosjediocima današnje Kalabrije i Lukanije (Enotriji, Auzonci, Honi, Morgeti i Itali), kao i Kampanije (Auzonci i Oski). Savremeni istraživači postavili su tezu da se duž tirenskog obalnog luka u najranija vremena protezao pojas paleoitalskih naroda (tzv. zapadnih Italika ili Proto-Latina), koji su prvobitno bili povezani sa Latinima i razlikovali se od istočnih italskih naroda koji su naseljavali apeninsku i jadransku oblast. Arheološke nalaze čine grobovi iz željeznog doba, ali postoje i tragovi nekropola s kremiranim posmrtnim ostacima, posebno u okolini Salerna i na Kalabriji. Postojali su i veliki utvrđeni gradovi, posebno u unutrašnjosti Lukanije. Međutim, etnička posebnost ovih antičkih naroda je postepeno zaboravljena između VIII i IV stoljeća p. n. e., što je bilo uzrokovano prodorom Grka i ekspanzijom Etruraca i istočnih Italika (Samnita, Lukanaca, Brutija).

Stanovništvo Apulije

Stanovnici krajnjeg jugoistoka Apeninskog poluostrva činili su posebnu grupu stanovništva koje antički pisci često nazivaju Japigi (odakle potiče geografski termin Japigija, u kome se može prepoznati "Apulija"). Ta je teritorija uključivala Salentince i Mesape na Salentinskom poluostrvu (antička Kalabrija), i Peucetije i Daune, sjeverenije od njih. (Ponekad se nazivi Japigi i Mesapi koriste kao sinonomi.) Antička tradicija kaže da su ova plemena keltskog ili ilirskog porekla. Japiški, odnosno, kako se češće naziva, mesapski jezik poznat je iz značajnog broja pogrebnih, votivnih, monetarnih i drugih natpisa pisanih grčkim alfabetom i nađenih u Apuliji, posebno na Salentinskom poluostrvu, zatim iz riječi koje pominju antički pisci i iz toponomastičkih podataka (imena mjesta). Mesapski je jezik svakako indoevropski, različit je od latinskog i umbro-sabelskih jezika, i ima analogije sa balkanskim i srednjoevropskim jezicima. To ide u prilog tezi o balkanskom poreklu Japiga, posebno kad se uzme u obzir da je u Iliriji postojalo pleme Japoda i da je dalje na sjeveru, na jadranskoj obali Italije, živjelo pleme poznato kao Iapuzkus. Vjerovatno se, međutim, nije radilo o pravoj seobi, već o postepenom prahistorijskom prodiranju prekojadranskih elemenata. Ekspanzija je Japige vjerovatno dovela do Lukanije, pa čak i današnje Kalabrije, kako se može zaključiti iz podataka koje pružaju predaja i arheologija.

Civilizacija Apulijaca, na koju je značajan uticaj vršila civilizacija obližnjih grčkih kolonija, razvijala se u periodu između IX i III stoljeća p. n. e. Iz najstarijeg doba potiču izdubljeni grobovi, ponekad u velikim kamenim tumulusima. U oblasti Siponta, blizu današnje Manfredonije, uz grobove se nalaze antropomorfne stele s geometrijskim bareljefima. Geometrijski oslikana keramika s linearnim motivima održala se do početka helenističkog doba. Kasnije su grobovi poprimili oblik velikih sanduka i katakombi sa oslikanim stranama. Inhumacija je bila isključivi način sahranjivanja.

Početkom arhajskog perioda razvili su se veliki gradovi, povezani međusobnim savezima. Među njima su bili Herdoneja (danas Ordona), Kanuzij (Kanosa), Rubi (Ruvo), Gnathia, Grundizij (Brindizi), Urija (Orija), Lupije (Leće), Rudija i Mandurija. Oni su sačuvali svoju nezavisnost, uporno se braneći od Grka, sve do rimskog osvajanja.

Etrurci

Etrurci, koji se na grčkom nazivaju Tirenjanima, a na latinskom Tusci ili Etrusci, naseljavali su srednju Italiju i bili glavni konkurenti Rimu za kontrolu nad tom oblašću. Etrurska se kultura oblikovala oko 700. godine stare ere, vjerovatno kao izdanak jedne od kultura bronzanog doba u Italiji. U VI stoljeću p. n. e. Etrurci su bili na vrhuncu svoje moći. Udruženi u labavu konfederaciju dvanaest gradova, vladali su oblašću koja je na sjeveru dopirala do rijeke Po, a na jugu do Kampanije, uključujući i najstariji Rim. Nakon pada etrurske vlasti u Rimu krajem VI stoljeća Etrurci su postepeno gubili svoje teritorije na jugu, dok su njihovim sjevernim posjedima ovladavali Gali. Etrursku prevlast na moru srušili su Grci 474. godine u bici kod grada Kuma. Do kraja III stoljeća p. n. e. Rim je zavladao cijelom Etrurijom, ali je etrurska kultura već izvršila ogroman uticaj na formiranje rane rimske civilizacije. U arhitekturi Rimljani su od Etruraca primili luk, u skulpturi realizam portretisanja, kao i zidno slikarstvo u grobnicama. Najvažniji spoljni znaci rimskih magistrata (insignia) etrurskog su porekla, npr. svežnjevi pruća (fasces). Od Etruraca su Rimljani preuzeli i organizaciju javnih igara i pozorišnih predstava (ludi), kako se vidi i iz podatka da je reč histrio ("glumac") etrurskog porijekla. Vještinu proricanja i gatanja rimski su sveštenici primili od Etruraca i nazvali je disciplina Etrusca. Još dugo nakon što je etrurski jezik izgubio svoje govornike neke su se rimske porodice ponosile svojim etrurskim porijeklom, pa tako i slavni Mecena, rođen u Areciju, jednom od najvažnijih gradova stare Etrurije.

Latini

Latini su naseljavali relativno ograničenu teritoriju južno od rijeke Tibar, koja je u historijsko vrijeme bila umanjena invazijom Volska. Važnost Latina u osnovi je vezana za grad Rim, isturenu tačku odbrane prema etrurskom svijetu. Isprepletenost legendi o osnivanju Rima čini etnografske tradicije o Laciju veoma šarolikim i složenim. Lingvistički pokazatelji, koji počinju s natpisima iz VII i VI stoljeća p. n. e., ukazuju na posebnost latinskog svijeta, različitog od susjedne etrurske kulture i kulture istočnoitalskih naroda. Latini su bili udruženi u savez, čije je sjedište bilo Jupiterovo svetilište na Albanus Mons. Njihovo je religijsko naslijeđe opstalo u vjerovanjima i kultovima rimskog svijeta. Najstariju latinsku kulturu (IX-VII stoljeće p. n. e.) karakterišu kremacija kao način sahranjivanja, što je bilo zajedničko sa kulturama Etrurije i severne Italije, te bronzana kultura koja pokazuje bliskost sa proto-vilanovskom kulturom i sa kulturama tirenske južne Italije. Etrurska politička kontrola nad Lacijem (vjerovatno VII-VI stoljeće p. n. e.) podudarila se s očiglednim etrurskim kulturnim i umjetničkim uticajem. Istovremeno su s juga prodirali elementi grčke kulture, prevashodno njihov alfabet.

Sjeverno od Lacija živjela su plemena etnički srodna Latinima, sa glavnim centrima u Kapeni i Faleriju (odakle potiče ime Fališćani). Njihova se politička i kulturna historija stapa s etrurskom. Fališćanski dijalekt, poznat s natpisa, bio je prvobitno latinski, ali je kontaminiran i modifikovan istočnoitalskim i etrurskim elementima.

Istočni Italici

Veliki dio srednje i južne Italije naseljavale su u prahistorijsko i historijsko doba populacije koje su činile veliku etničku i lingvističku jedinicu nazvanu istočnim Italicima ili Umbro-Sabelima. Na jugu, u planinama Abruca, živjeli su Samniti, koji su se kasnije proširili na Kampaniju, Lukaniju i današnju Kalabriju. U centru su bili Vestini, Peligni, Marucini, Marsi, Ekvi, Volsci i Sabinjani. Dalje na sjeveru živeli su Umbri. Porijeklo i međusobni odnosi svih ovih plemena danas su nepoznati. Antičke etnografske tradicije koje se bave srednjom Italijom povezuju Samnite sa Sabinjanima, a Sabinjane sa Umbrima, i njihov prvobitni centar lociraju u bazen Rijeta i oblast Amiterna. Njihovo je širenje objašnjavano masovnom seobom cijele jedne genercije koja je krenula u potragu za novom domovinom (tzv. ver sacrum).

Lingvistički podaci potvrđuju jedinstvo grupe istočnoitalskih dijalekata, koji pripadaju indoevropskoj porodici, ali se razlikuju od latinskog jezika. U ovoj se grupi može izdvojiti južna varijanta (sabelska ili osačka), poznata po brojnim epigrafskim dokumentima iz Samnija, Kampanije i južne Italije. Ovu varijantu treba pripisati Samnitima i velikom dijelu manjih plemena u srednjoj Italiji, uključujući Sabinjane, poznate po nekoliko izolovanih natpisa iz srednje Italije. S druge strane, sjevernu (umbrijsku) varijantu predstavljaju natpisi iz Umbrije – prije svega bronzane ploče iz Gubija, koje su u periodu između IV i I stoljeća p. n. e. ispisali pripadnici bratstva umbrijskih sveštenika – i jedna bronzana ploča iz Velitre. Ove zaključke potvrđuju istočnoitalske riječi koje pominju antički pisci i toponomastika.

I pored prvobitnog etničkog i lingvističkog jedinstva, ove su populacije imale različitu istoriju i kulturu. Samniti iz Moliza (Karaceni, Pentri i Frentani) su u V i IV stoljeću p. n. e. osvojili Kampaniju – odakle su istjerali Etrurce i Grke i gdje su od lokalnih plemena preuzeli ime Opici ili Oski – kao i Lukaniju (sa Hirpinima ili Lukancima), a zatim su stigli i do današnje Kalabrije – gde su uzeli ime Brutiji – i konačno do Sicilije. U samnitskim ratovima bili su poraženi od strane Rima (IV i početak III stoljeća p. n. e.), a zatim su u savezničkom ratu (90–83. god. p. n. e.) pokušali da posljednji put Rimljanima suprotstave sopstveni italski identitet. Postojale su znatne razlike između kulture planinskih Samnita – koji su bili organizovani u savezom povezana plemena koncentrisana oko utvrđenih sela i čak i u V i IV stoljeću p. n. e. zadržavali neke aspekte kulture željeznog doba – i visoke civilizacije Kampanaca i Lukanaca utemeljene u antičkim gradovima Kapui, Noli, Noceri i Pestumu, kojom su dominirali grčki i etrurski uticaj.

Izgleda da su neka plemena srednje Italije – Marucini, Vestini, Peligni i Marsi – bili historijski, politički i kulturno povezani sa Samnitima. Drugačija je situacija sa Sabinjanima, Ekvima i Volscima, čiji je period ekspanzije (VI i V stoljeće p. n. e.) blisko povezan sa najranijim Rimom i koji su rano uspostavili kontakt s etrursko-latinskom civilizacijom.

Raširenost Umbra na sjeveru i iza Apenina donekle potvrđuje antičku tradiciju o veličini njihove teritorije. Vjerovatnije je, međutim, da se ta tradicija zasniva na činjenici da ime Umbri potiče od imena nekog veoma starog naroda, koji vjerovatno nije indoevropskog porekla, a svakako nije italskog, i koji je živio u oblasti Apenina prije širenja istočnih Italika. Historija umbrijskih gradova – Iguvija (danas Gubij), Hispela (Spelo), Spoletija (Spoleto), Tudra (Todi) i drugih – poznata je tek od početka borbe Etruraca i Gala protiv Rima. Umbrijsku civilizaciju otkrivaju iguvinske ploče, jedinstveni dokument te vrste. Umbrijska umjetnička i materijalna kultura u velikom je dijelu potekla od etrurske.

Stanovništvo Picenuma

Najmanje jedno pleme nije imalo indoevropsko porijeklo, a pripada grupi Italskih naroda. Jednim od njih smatraju se italizirani Piceni, 'djetlićev narod', koji su obožavali (zelenog) djetlića kao svetu životinju, a ime im dolazi od latinskog picus - djetlić (Današnja italijanska regija Marke ima u svom grbu stiliziranog djetlića). Zbog svoga susjedstva sa Umbrima, picenski postaje italskim jezikom. Nakon što su Piceni asimilirani od strane Umbra i Rimljana u II stoljeću p. n. e., njihov jezik nestaje.

Istočnoitalski su se narodi tokom svoje ekspanzije u istorijsko doba učvrstili duž dijela jadranske obale, u oblasti koja se otprilike podudara sa današnjom italijanskom regijom nazvanom Marke (Marche). Epigrafski i arheološki podaci ukazuju na prisustvo prekojadranskih Liburna i preindoevropskih Azilija u Picenumu (antičkoj oblasti između Apenina i Jadranskog mora). Moguće je da se tu naselilo stanovništvo koje je došlo morem iz Ilirije (iguvinske ploče pominju narod Iapuzkus, čije ime podseća na ilirske Japode i apulijske Japige). Međutim, natpisi iz južnog Picenuma pokazuju blisku srodnost sa umbro-sabelskim dijalektima.

Materijalna je civilizacija cvjetala između VIII i V stoljeća p. n. e. u sjevernom Abrucu i u Markama. Ovu civilizaciju odlikuje bogata pogreba oprema pronađena u grobovima i njihova vrsta i dekoracije pokazuju bliskost sa kulturom tirenske i sjeverne Italije, pa i sa kulturom Balkana (sve iz željeznog doba), ali istovremeno odaju i grčke uticaje. U Fermu su nađeni grobovi (kremacija) vilanovskog tipa. Takođe, treba pomenuti i prisustvo kamene pogrebne skulpture. Sjeverno od Ankone nalazimo jednu kulturnu varijantu, posebno u nekropoli grada Novilara blizu Pezara, sa natpisima na dijalektu koji se razlikuje od dijalekta južnog Picenuma i koji je teško klasifikovati.

Može se smatrati da su kulture srednjeg dela jadranske obale iz željeznog doba pokazivale ranoarhajsku mješavinu istočnoitalskih i prekojadranskih naroda, na koju su uticaj izvršili Etrurci i Grci. Opadanju njihove kulture pridonijeli su Gali i Sirakužani, koji su prodrli u tu oblast u IV stoljeću p. n. e. U III stoljeću p. n. e. Rimljani su već bili pokorili cijeli Picenum.

Veneti

Antička je tradicija smatrala da su Veneti ilirski narod koji je, došavši sa istoka, zauzeo oblast koja je zatim po njima dobila ime (Venecija). Njima su srodni Histri, Karni i razna alpska plemena. (Ime "Veneti", ili korijen tog imena, veoma je rašireno u etničkoj onomastici srednje Evrope, pa čak i Azije.) Venetski je jezik poznat iz pogrebnih i votivnih natpisa, iz riječi koje citiraju antički autori, kao i iz onomastičkih i toponomastičkih podataka. To je indoevropski jezik arhajske vrste, koji ima neke sličnosti sa latinskim i germanskim.

Glavni centri Veneta, smješteni na zapadnoj margini poluostrva, bili su Padova i Este. Njihova se kultura razvijala od IX stoljeća p. n. e. do perioda romanizacije, uz veze sa golasečkom, vilanovskom i etrurskom kulturom, kao i sa transalpskom halštatskom kulturom. Najveći su domet dostigli u periodu od VI do IV stoljeća p. n. e.; posebno je značajna proizvodnja bronzanih figura koničnog oblika nazvanih situlae. U završnom periodu njihove kulture prisutni su i galski (keltski) uticaji. Pojave slične onima u Esti pojavljuju se i u Istri. Veneti su bili uzgajivači konja i miroljubivi trgovci i moreplovci; zaštićeni vodama donjeg toka rijeke Po i rijeke Adiđe, očuvali su svoju nezavisnost u odnosu na etrursku ekspanziju i keltsku invaziju, a u III stoljeću p. n. e. mirno su inkorporirani u rimsku državu.

Liguri

Za antičke pisce naziv "Liguri" označavao je narode sjeverozapadne Italije, koji su živjeli u sjevernoj Toskani, Liguriji, Pijemontu i dijelu današnje Lombardije. Historijska ih predaja smješta i u srednju Italiju, a antički im pisci i toponomastički podaci pripisuju veću rasprostranjenost iza Alpa. Liguri su, također, uključivali narode Korzike. U starije su doba Grci sve narode zapadnog svijeta označavali imenom Ligyes (tj. Liguri).

Lingvistički podaci – toponomastika, izolovana leksika i ligurske reči koje citiraju antički pisci – ukazuju na prisustvo preindoevropskog mediteranskog substratuma srodnog onome u zapadnoj Evropi. Natpisi nađeni u gornjoj Lombardiji i u Ticinu pokazuju indoevropske karakteristike i, naročito, keltske uticaje. Stoga izgleda da Liguri pripadaju jednom okruženju stvorenom u sjevernoj Italiji nakon keltske invazije i nazvanom Kelto-Liguri.

Etrurska ekspanzija u dolinu rijeke Po i invazija Gala ograničili su Ligure na prostor između Alpa i Apenina, gdje su pružali tako jak otpor Rimljanima, da su u antičko doba postali poznati po svojoj primitivnoj okrutnosti. Među značajnijim ligurskim spomenicima su rezbareno kamenje i antropomorfne skulpture analogne onima u južnoj Francuskoj, nađene u Luniđani (Lunigina) i na Korzici. Neke od ovih umjetničkih manifestacija ponavljaju se i na teritorijama dalje na istoku. Ali, pitanje je da li sličan kulturni otisak ukazuje na prvobitno etničko jedinstvo. Ligurski i keltsko-ligurski grobovi u oblasti lombardijskih jezera otkrivaju posebnu kulturu željeznog doba nazvanu golasečka kultura, dok ligurski grobovi u oblasti današnje Italijanske rivijere i Provanse odaju etrurske i keltske uticaje.

Stanovništvo srednje sjeverne Italije i Alpa

Etnografija oblasti rijeke Po i Alpa složena je i nejasna zbog ranog širenja etrurske kulture i kolonizacije. Kod antičkih se pisaca pominju dvije veće etničke grupe (pored Etruraca i Veneta): Euganeji, koji su naseljavali dolinu i obronke Alpa, i Reti, koji su živjeli u dolinama Trentina i Alto Adiđea. Manji narodi te oblasti pripadali su jednoj od ove dvije grupe ili Ligurima. U vezi sa mnogim od ovih naroda izvori govore o ilirskom ili etrurskom porijeklu.

Kasni natpisi pronađeni u dolini rijeke Adiđe i u Padaniji (šira oblast oko rijeke Po) sadrže jedan dijalekt koji ima određenih sličnosti sa etrurskim. Neki istraživači u tome vide mješavinu lokalnih i etrurskih elemenata, dok drugi govore o autohtonom preindoevropskom jeziku sa indoevropskim uticajima. Primitivna toponomastika potvrđuje postojanje jednog lingvističkog stratuma koji bi se mogao nazvati retskim ili retsko-euganejskim, ali ga oštro razdvaja od venetskog a vjerovatno i od ligurskog. Drugi natpisi iz oblasti Val Kamonika i Garda svjedoče o jednom dijalektu sa više indoevropskih karakteristika, možda zahvaljujući keltskim i latinskim uticajima. Sa zapada su tzv. lepontski natpisi.

U srednjoj alpskoj i podalpskoj oblasti su, dakle, postojale samostalne populacije, različite od Veneta i Etruraca, čija je veza sa Ligurima i dalje najasna. Razlikovanje između Euganeja i Reta moguće je samo na osnovu približnog geografskog kriterija. Ovom su prvobitnom etničkom stratumu možda pripadali najstariji stanovnici te oblasti, koji su se tu naselili prije seobe ilirskih Veneta i prije etrurskog osvajanja; njima se mogu pripisati neki grobovi (kremacija) u oblasti Verone i Mantove. Venetska boginja Reitija, o čijem postojanju svedoči Strabon i koju pominju natpisi iz Esta, predstavlja možda neki dokaz za postojanje retsko-euganejske kulture na teritoriji koju su zauzeli Veneti.

Spisak Italika