Манси хэлэн

Манси хэлэн
маньси/моаньсь
Тараалга Оросой холбоото улас
Түрэлхи хэлэтнэй тоо 938 (2010)[1]
Хэлэнэй ангилал
Ураал
  • Финн-угор
    • Обь-угор
      • Манси хэлэн
Албан ёһоной хэрэглээ
Улас

 Орос

Тохируулагша байгууллага үгы байна
Томьёолбори
ISO 639-3 koi

Манси хэлэн — мансинуудай хэлэн, финн-угор хэлэнүүдэй угор һалаагай обь-угор бүлэгтэ агуулна. Манси арад түмэнэй дунда 37,1 % манси хэлэн түрэлхи хэлэн юм. Мансинуудай 62 % ород хэлээр түрэлхи хэлэ мэтэ дуугаржа, 1 % оршом сибирь-татар, коми, ханты, ненец түрэлхи хэлээр дуугарна. Шэнжэлэлэй ёһоор, ураал хэлэнүүдэй дунда манси хэлэндэ эгээн ойро хэлэн хадаа унгар хэлэн юм. Манси уран зохёолой нормо сосьва аялгуу дээрэ һуурилһан байна. Бэшэһэн хэлэн түрүүшынхиеэ 1868 ондо хэблэгдэһэн болоод 1937 ондо кирилл хэлбэриие ашаглан шэнэшлэһэн байгаа.

Аялгуу

4 аялгуунуудай бүлэгүүд байна:

  • Хойто (Сосьва, Ляпин ба Дээдэ Лозьва гол)
  • Зүүн (Конда гол)
  • Баруун (дунда ба доодо Лозьва, Пелым) †
  • Урда (Тавда) †[2].

Манси бэшэг

1937 ондо ондоо СССР-эй арадуудай бэшэг мэтэ манси бэшэгые кирилл манси үзэгөөр һэлгэгдэбэ. Энэ бэшэг бүхы ород үзэгүүдые болон Нг нг диграфые агуулжа байна. 1950-яад онуудта Нг нг диграфые Ӈ ӈ үзэгөөр һэлгэгдэбэ. 1979 ондо Е. И. Ромбандеевагай бэшэһэнэй ёһоор, манси бэшэгтэ ута аялгануудые (ута эгшэг) тэмдэглэдэг үзэг нэмээбэ. Энэнэй урда 1978 ондо В. И. Ленинай «Задачи союзов молодёжи» тобхимолые хэблэхэ хадаа ута аялгануудые тэмдэглэхын түлөө сохилтын тэмдэгые хэрэглэбэ[3]. Тус шэншэлэл хойто арадуудай бэшэгэй шэншэлэлнүүдэй дунда эгээн амжалтатай байгаа[4][5][6].

А а А̄ а̄ Б б В в Г г Д д Е е Е̄ е̄ Ё ё Ё̄ ё̄ Ж ж
З з И и Ӣ ӣ Й й К к Л л М м Н н Ӈ ӈ О о О̄ о̄
П п Р р С с Т т У у Ӯ ӯ Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш
Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Э̄ э̄ Ю ю Ю̄ ю̄ Я я Я̄ я̄

Б б, Г г, Д д, Ж ж, З з, Ф ф, Ц ц, Ч ч, Ш ш үзэгүүдые гансал хари үгэнүүдтэ хэрэглэнэ[6].

Зүүлтэ

  1. ↑ Перепись-2010
  2. ↑ А. Н. Баландин «Самоучитель мансийского языка», 1960 г., стр. 5
  3. ↑ Загбар:Публикация
  4. ↑ Письменность манси. Обско-угорский институт прикладных исследований. the original on 2016-01-29 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-11-05 үдэртэ хандаһан.
  5. ↑ А. А. Бурыкин Изучение фонетики языков малочисленных народов Севера России и проблемы развития их письменности (обзор) // Язык и речевая деятельность. — СПб., 2000. — Т. 3 ч. 1. — С. 150-180.
  6. ↑ 6,0 6,1 Загбар:Публикация