Түрын эрьелтэ

Түрын эрьелтэ (француз: coup d’état [ˌkuː deɪˈtɑː]) — улас түрэдэ эрхэ мэдэлэй хубилалта юм. Түрын эрьелтэ үндэһэн хуули болон эрхэ зүйн нормодо зүршэжэ[1], юрэдөө засаглалай түбүүдые хүсөөр эзэмдэжэ, түрын тэригүүн ба бусад хүтэлбэрилэгшэдые зайлуулаад (алалга гү, али тушаалгын аргаар) үргэлжэнэ[2].

Этимологиин ёһоор, «эрьелтэ» болон хубисхал тон адли байна: лата: revolutio, ород: революция — эрьелгэ, эрьюулгэ[3]. Тиибэшье һаа, улас түрын түүхэдэ «хубисхал» гэбэл томо хэмжээнэй, удаан үргэлжэдэг үйлэ ябаса («ямар нэгэ байгаалиин, ниигэмэй гү, али танин мэдэхын үзэгдэлэй дэбжэлтэнь болоһон гүн шанарай хубилалта»[3]) аад, «түрын эрьелтэ» гээшэ алибаа хэмжээнэй эрхэ мэдэлэй шэлжэлгын үйлэ хэрэг юм.

Түрын эрьелтын тусхай түрэлнүүд:

  • Сэрэгэй эрьелтэ
  • Путч

Дэлхэйн шухала түрын эрьелтэ

  • Термидорой түрын эрьелтэ
  • 1851 оной 12 һарын 2-ой түрын эрьелтэ
  • 1920 оной Каппын путч
  • 1922 оной Италиин фашис түрын эрьелтэ
  • 1923 оной Пивын путч
  • 1932 оной Тайландын түрын эрьелтэ
  • 1943 оной Аргентинын түрын эрьелтэ
  • 1953 оной Иранай түрын эрьелтэ
  • 1954 оной Гватемалын түрын эрьелтэ
  • 1956 оной Аргентинын түрын эрьелтэ
  • 1957 оной Тайландын түрын эрьелтэ
  • 1960 оной Түрэгэй түрын эрьелтэ
  • 1961 оной 5 һарын 16-ай Солонгосой сэрэгэй эрьелтэ
  • 1962 оной Мьянмагай түрын эрьелтэ
  • 1963 оной Вьетнамай түрын эрьелтэ
  • 1963 оной Иракай түрын эрьелтэ
  • 1964 оной Бразилай түрын эрьелтэ
  • 1965 оной Индонезиин түрын эрьелтэ
  • 1967 оной Грециин түрын эрьелтэ
  • 1968 оной Иракай түрын эрьелтэ
  • 1971 оной Түрэгэй түрын эрьелтэ
  • 1973 оной Чилиин түрын эрьелтэ
  • 1974 оной Португалай түрын эрьелтэ
  • 1976 оной Аргентинын түрын эрьелтэ
  • 1979 оной 12 һарын 12-ой Солонгосой түрын эрьелтэ
  • 1980 оной 5 һарын 17-ой Солонгосой түрын эрьелтэ
  • 1980 оной Түрэгэй түрын эрьелтэ
  • 1988 оной Мьянмагай түрын эрьелтэ
  • 1991 оной Августын путч
  • 1992 оной Түрэгэй түрын эрьелтэ
  • 1999 оной Пакистанай түрын эрьелтэ
  • 2005 оной Непалай түрын эрьелтэ
  • 2006 оной Тайландын түрын эрьелтэ
  • 2009 оной Һондурасай түрын эрьелтэ
  • 2012 оной Малиин түрын эрьелтэ
  • 2013 оной Урда Суданай түрын эрьелтэ
  • 2016 оной Түрэгэй түрын эрьелтэ

Зүүлтэ

  1. ↑ Luttwak, Edward (1979). Coup d’état: a practical handbook. Harvard University Press. “Clearly the coup is by definition illegal” 
  2. ↑ Dr. Paul M. Johnson (1994–2005). “Coup d’état”, A Glossary of Political Economy Terms. Department of Political Science, 7080 Haley Center, Auburn University, Auburn, AL 36849. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Революция (переворот) // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.