Дехар «Боьлкъазар» хьажийна йу кхузе; хьажа. иштта кхин маьӀнаш.
Дехар «Боьлкъазар» хьажийна йу кхузе; хьажа. иштта кхин маьӀнаш.
Боьлкъазарш Европин боьлкъазар (Talpa europaea
йуккъера рангаш
ТӀера тоба: Laurasiatheria
Talpidae Fischer-Waldheim, 1817
Боьлкъазар тайпанаш йа Белкъазар тайпанаш [ 1] боьлкъазарш (лат. Talpidae салгаматашдуучеран тобанера[ 2] Евразехь а, Къилбаседа Америкехь а (къилбан Канадера къилбаседа Мексике кхаччалц). Евразин къилбаседехь 63° къ.-с. ш. кхаччалц.
Боьлкъазарш — салгаматашдуучарех кегийра а, юккъера а барамера дийнаташ: дегӀ 5-21 см деха ду; йозалла 9-170 г. йу. Уьш (тӀехула еха латта охку боьлкъазарш йоцурш) латтан бухахь охкучу дахарах йоьлла йу. Церан дегӀ озийна, гоьрга, буькъа, нийса, бархатан чо а баьлла ду. Боьлкъазаран кетар шакепара башха ю — цуьнан чо бахло нийсса, цхьана агӀор хьаькхна бац. Иза бахьанехь боьлкъазар дӀасхьаяхало латта бухахь муьлххачу агӀора — чо паргӀата буьжу хьалха а, тӀехьа а. Бооьлкъазарш цхьана басахь хуьлу, Ӏаьржа, Ӏаьржа-бора йа таьӀана-сира. Шарахь кхузза чо туьлу: бӀаьста, аьхка, гурахь. Когаш доца ду, хьалхарниш белкепара шордина ду; мӀараш йаккхий, лакхара чӀапйина йу. ТӀехьара когаш гӀийла хуьлу хьалхарчарел. ЦӀога доца ду. Корта жима, муцӀара бу. Мара озийна цӀоьмалг йина бу. Лаг тӀехула гӀеххьа бен гуш дац. ЛергдогӀа дац. БӀаьргаш кхиана дац — йоӀбӀаьрг а, са гойту пардо а дац, бӀаьрган кӀаг жима а, негӀаршца къевлина а бу; цхьайолчу тайпашна бӀаьргаш тӀе чо болу. Хьожаяр а, хӀума хаадалар а дика ду.
Туьта еха, муцӀара, мочхалин Ӏадмаш чӀогӀа дуткъа ду. Цергаш 33 тӀиера 44 кхаччалц йу. Цергийн барам а, кеп а боьлкъазарийн тайпа билгалдоккхуш лелайо. БукъдаьӀахкаш: йоӀзар 7, некхауьн 13—14, хоттаршан 5—6, гӀартхоттен 5—6, цӀоган 8—27. ДаьӀахкаш, белшан асанера, шуьйра а, чӀогӀа а. Динбухк хоттало белшан даьӀахкаца (кхечу екхашйолчеран — пханаран гаца). Хенан даьӀахк еха а, юткъа а йу. Боьршачеран бакулюм йу.
Боьлкъазар-альбинос
Ӏуьйшу экханех къаьсташ, масала бӀаьрзанаш, боьлкъазаршка ца ахкало латта цергашца, цуьндела еха дукха хьолехь кӀеда, семса латта долчохь — хьуьнхахь, байн аренашкахь. Юучунна цара цхьа маша кӀорге а йоцу юурган лоьлийлаш йохку, царна чутекха догӀан нӀаьний. Юурган лоьлийлаш готтий а, еха а хуьлу, аьхка уьш кӀоргехь ца хуьлу, 2-5 см бухахь, Ӏай кӀорго хуьлу. Юурган Ӏуьргийн машано дӀалоцу масех бӀаь йеакӀон метр майда. Ӏуьргаш деттачу латтан бухахула чекхдовлуш (тачанаш, кхин а), боьлкъазаро кӀоргайо лоьлийла 15-30 см кхаччалц. Иштта «дехьадовлийла» ахка хала ду, цуьндела цхьана дехьаволийла лелайо масех экхано. КӀорга лоьлийла охкуш боьлкъазарш хьалакхуьйсу латтан оьланаш[ 3] [ 4]
Боьлкъазарш еха латтан гонахе тайп-тайпанчу ландшафташкахь, амма гӀоле хетарг, тӀуьна латта долу меттиг йу, ахка атта йолу дера. Дукхаша йолу тайпана боьлкъазарш лаьттан бухара дахар леладо, лоьлийлаш охкуш, букъадаьӀахкйоцурш юуш. Хьалхара когаш охка гӀирс а, латта агӀора а, тӀехьа а дӀататта а башхалла йолуш бу, тӀехула дукхаха йолу боьлкъзарш текхаш лела. Цхьа йолу тайпа боьлкъазарш юург лохуш тӀехула йовлу йа латтан тӀехулара дахар леладо. Жигаралла дийнахь-буса йа маьркӀажа-буса йу. Метаболизман лакхара барам бу массо а сагалматашдуучеран, боьлкъазарш сутара ю — дийнахь шен йозалла барамехь хӀума юу. Юург йоцуш европин боьлкъазар ца Ӏало 14 сохьтал сов. Ӏаьнан заман чохь цуо юу дуккха а кӀезга аьхкачул, кхин а кӀорге йоьду нӀаьнешна тӀехьа[ 5] догӀанан нӀаьний ду; боьлкъазара уьш дийна дуьту, амма дегӀсецна дуьту, кортош дӀа а кхоллий[ 6]
Боьлкъазарш пайдехь йу, латта самса доккху, аэрацина а, латта тӀундарна а аьтту бо. Цара халлакайо дукха йуьртан а, хьунан а бахаман зуламе йолу букъадаьӀахкйоцурш. Цхьайолу боьлкъазарш зуламдо догӀан нӀаьний дууш, шайн лоьлийлашца стоьмийн а, хастоьмийн а орамаш халлакдеш.
Доьзалло вовшех туху 15—17 тайпа, массо а тайпанийн барам — дезткъа гергга.
ДоьзалкӀелара боьлкъазарш — Talpinae . Еха Евразехь а, Къилбаседа Америкехь а[ 7] :439—440
Тайпа Condylura
Condylura cristata — Седарчийохкург
Тайпа Euroscaptor — Махбален Азин боьлкъазарш
Euroscaptor grandis — Йоккха Цийн боьлкъазарEuroscaptor klossi — Клоссан боьлкъазарEuroscaptor longirostris — Бехамара болу боьлкъазарEuroscaptor micrura — Гималайн боьлкъазарEuroscaptor mizura — Японан ломан боьлкъазарEuroscaptor parvidens — Вьетнаман боьлкъазар
Тайпа Mogera — Могераш
Mogera etigo — Этиган могераMogera insularis — ГӀайренан боьлкъазарMogera kanoana Mogera kobeae — Кобе боьлкъазарMogera imaizumii Mogera robusta — Йоккха могераMogera tokudae — Садосан могераMogera wogura — Японан могераMogera uchidai
Тайпа Neurotrichus
Neurotrichus gibbsii — Америкин латтаохку боьлкъазар
Тайпа Parascalops
Parascalops leucura — ЧоболуцӀоган боьлкъазар
Тайпа Parascaptor
Parascaptor leucura — КӀайнцӀоган боьлкъазар
Тайпа Scalopus
Scalopus aquaticus — Малхбалеамерикин боьлкъазар
Тайпа Scapanulus
Scapanulus oweni — Малхбузен боьлкъазар
Тайпа Scapanus — Малхбузаамерикин боьлкъазар
Scapanus latimanus — Калифорнин боьлкъазарScapanus orarius — Тийнаокеанан боьлкъазарScapanus townsendii — Таунсендан боьлкъазар
Тайпа Scaptochirus
Scaptochirus moschatus — ЙоцуцӀумаран боьлкъазар
Тайпа Scaptonyx
Scaptonyx fusicaudus — Дехац1оган боьлкъазар
Тайпа Talpa — Башхаллайоцу боьлкъазар
Talpa altaica — Сибрехан боьлкъазарTalpa caeca — Б1аьрза боьлкъазарTalpa caucasica — Кавказан боьлкъазарTalpa europaea — Башхаллайоцу боьлкъазар, йа европин боьлкъазарTalpa levantis — Жимаазин боьлкъазарTalpa occidentalis — Иберин боьлкъазарTalpa romana — Йаккхий цергаш йолу боьлкъазарTalpa stankovici — Станковичан боьлкъазарTalpa davidiana — Иранан боьлкъазар
Urotrichus — Японан латтаохку боьлкъазар
Urotrichus talpoides — Японан латтаохку боьлкъазарДоьзалкӀелара Uropsilinae , тайпа Цийн латтаохку боьлкъазарш (Uropsilus Тибетехь а, Цийхь[ 7] :439
Uropsilus andersoni — Сычуанан латтаохку боьлкъазарUropsilus gracilis — Жимах латтаохку боьлкъазарUropsilus investigator — Юньнанан латтаохку боьлкъазарUropsilus soricipes — Цийн латтаохку боьлкъазарДоьзалкӀелара выхухолаш — Desmaninae . Йаьржина Европехь а, Малхбузан Сибрехан къилбехь. Наггахь доьзалкӀеларнаш ша лаьтта доьзал санна а лору, наггахь Talpinae юкъахь триба санна лору.
Desmana moschata — ВыхухольGalemys pyrenaicus — Пиренейн выхухольРоссехь еха 4 кепара башхаллайоцу боьлкъазар (Talpa ) а, 2 — могер (Mogera ).
Екхачарна юкъахь боьлкъазарах тера дахар долуш ю:
Австралин т1оьрмиган боьлкъазар,
Дешийнбоьлкъазарш, доьзал тенрекокепара тобанера,
Латтаохкурш а, бӀаьрзачеран а доьзалера экханаш.
«Боьлкъазаран хилларш» — чехийн Милер Зденек режиссёран Боьлкъазаран кӀорнех а, цуьнан доттагӀех а лаьцна мультфильм.
«Диалог. Боьлкъазар а, хӀоа а» — советан йоцуметражан мультфильм, йаьккхина 1987 шарахь.
Боьлкъазар — «Дюймовочка» туьйран цхьа турпал.
Боьлкъазар Спеклз — «Дарвинан декхар» фильман коьрта турпалех цхьаъ.
«Боьлкъазарш» — «Шахтёр» футболан клубан официалан йоцу цӀе.
«Боьлкъазарш» — хӀора кӀиран сканвордин газет.
