تەکفیر

تەکفیر (بە عەرەبی: تَکْفِیر) زاراوەیەکی عەرەبی و ئیسلامییە کە ئاماژەیە بۆ دەرکردنی موسڵمانێک لە ئیسلام لەلایەن موسڵمانێکی ترەوە، واتە تۆمەتبارکردنی موسڵمانێکی دیکە بە ھەڵگەڕانەوە.^[١] وشەکە نە لە قورئاندا و نە لە فەرموودە دەبینرێت؛ لەبری ئەوە، کوفر و کافر و زاراوەی دیکە کە ھەمان ڕەگی سێ وشەیی بەکاردەھێنن دەردەکەون.^[٢]

بەو پێیەی بەپێی لێکدانەوەکانی شەریعەتی ئیسلامی سزای لادانە سزای لەسێدارەدانە،^[١] و ئەگەری ھەیە ھۆکارێک بێت بۆ ناکۆکی و توندوتیژی لەناو کۆمەڵگەی موسڵمانان، تۆمەتێکی تەکفیری بێ بنەما کردەوەیەکی قەدەغەکراوی سەرەکی (حەرام) بوو لە فیقھی ئیسلامیدا،^[٣] لەگەڵ یەک فەرموودە کە ئەو یەکێکە ئەوەی بە ھەڵە موسڵمانێک بە کافر دەزانێت خۆی لادەر نییە بەڵکو شیرکی بچووکی کردووە. لە مێژووی ئیسلامدا، مەزھەبێک کە لە سەدەی حەوتەمی زایینییەوە سەرچاوەی گرتووە و بە خەریجییەکان ناسراوە، تەکفیریان لە دژی ھەردوو موسڵمانی سوننە و شیعە ئەنجامداوە، و بووە سەرچاوەی سەرەکی یاخیبوون لە دژی خەلافەتە سەرەتایییەکان بۆ چەندین سەدە.^[٤] بە شێوەیەکی نەریتی، تاکە گرووپێک کە دەسەڵاتی ئەوەیان ھەیە موسڵمانێکی دیکە بە کەفیر بناسێنن، زانایانی ئیسلامن (ئولەمە)، کە دووپاتی دەکەنەوە کە پێویستە پێش ڕاگەیاندنی تەکفیر، ھەموو ڕێوشوێنە یاسایییە دیاریکراوەکان بگیرێتەبەر و ئەوانەی ئیعتیراف بە باوەڕی ئیسلامی دەکەن، پێویستە لێی بێبەری بکرێن.^[٥]

لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمەوە تا کۆتایی سەدەی بیستەم، ھەندێک کەس و ڕێکخراو لە جیھانی موسڵمانان دەستیان کرد بە جێبەجێکردنی تۆمەتی تەکفیر نەک تەنھا دژی ئەو کەسانەی کە وەک موسڵمانانی لادەر و لادەر و لەدەستچوو ھەستیان پێدەکرد، بەڵکو حکوومەتەکان و لە ھەندێک حاڵەتدا کۆمەڵگاکانیش بە ھەمان شێوە.^[١]^[٦]^[٧] ئایدۆلۆژیای ئیسلامی میسری سەید قوتب لە کتێبی (Milestones) کە زۆر کاریگەر بوو، بانگەشەی ئەوە دەکرد کە حکوومەتەکانی حوکمڕانی جیھانی موسڵمانان چەند سەدەیەک لەمەوبەر کەوتوونەتە حاڵەتێکی لادانە بەکۆمەڵ یان جاھیلییە (دۆخێکی نەزانی پێش ئیسلام)، دوای ئەوەی وازیان لە بەکارھێنانی یاسای شەریعە ھێناوە، کە بەبێ ئەو یاسایە (قوتب پێیوابوو) ئیسلام ناتوانێت بوونی ھەبێت.^[١]^[٦] قوتب دووپاتی کردەوە کە بەو پێیەی سەرکردەکانی حکوومەتی موسڵمان (لەگەڵ دڕندە و خراپەکاری) لە ڕاستیدا موسڵمان نەبوون بەڵکو لادەر بوون کە ڕێگری لە زیندووبوونەوەی ئیسلام دەکەن، پێویستە بەکارھێنانی " ھێزی جەستەیی " بەکاربھێنرێت بۆ لابردنی.^[١]^[٦] ئەم ئایدۆلۆژیای ئیسلامییە توندڕەوەی کە پێی دەوترێت " تەکفیریزم "، لە کۆتایی سەدەی بیستەم و سەرەتای سەدەی بیست و یەکەمدا، بە پلەی جیاواز لەلایەن ژمارەیەکی زۆر لە توندڕەوانی ئیسلامی و تیرۆریستان و ڕێکخراوە جیھادییەکانەوە بە شێوەیەکی بەرفراوان ھەڵگیراوە و بەکارھێنراوە.^[١]^[٦]^[٧]

ھەروەھا لە نیوەی کۆتایی سەدەی بیستەمەوە، تەکفیر بۆ «گەمارۆدانی توندوتیژی دژی سەرکردەکانی دەوڵەتە ئیسلامییەکان»^[٨] کە شەریعەت جێبەجێ ناکەن یان بە شێوەیەکی تر «بە نائاینیی ناتەواو دادەنرێت» بەکاردەھێنرێت.^[٧] ڕاگەیاندنی ئارەزوومەندانەی تەکفیر بە پاڵنەرێکی سیاسی بووە «ئایدۆلۆژیایەکی ناوەندی» ڕێکخراوە جیھادییە میسرییەکان،^[٨] کە ئیلھامیان لە بیرۆکەکانی زانایانی ئیسلامی سەدەی ناوەڕاست ئیبن تەیمیە و ئیبن کاثیر و بیرۆکەی ئایدۆلۆژیستە ئیسلامییە مۆدێرنەکان سەید قوتب و ئەبولعەعلە مەعوودی وەرگرتووە.^[٦]^[٩]^[١٠] ھەندێک لە ڕێکخراوە یاخیبووە جیھادییە سەلەفییەکان وەک تەکفیر و ھیجرە و جی ئای ئەی و بۆکۆحەرام و^[٦]^[٩] و دەوڵەتی ئیسلامی،^[١]^[٦] خەریکی گوتاری توندڕەوی تەکفیری بوون. تەکفیرکردنیان لەلایەن قوتابخانە سەرەکییەکانی ئیسلام و سەرکردە جیاوازەکانی وەک حەسەن ھوزەیبی (١٩٧٧ کۆچی دوایی کردووە) و یوسف قەرەزاوی بە لادان ئیدانە کراوە.^[٨]

سەرچاوەکان

^ ^ئ ^ا ^ب ^پ ^ت ^ج ^چ Poljarevic، Emin (٢٠٢١). «Theology of Violence-oriented Takfirism as a Political Theory: The Case of the Islamic State in Iraq and Syria (ISIS)». لە Cusack، Carole M.؛ Upal، M. Afzal (eds.). Handbook of Islamic Sects and Movements. Brill Handbooks on Contemporary Religion. Vol. ٢١. Leiden and Boston: Brill. لاپەڕە ٤٨٥–٥١٢. doi:١٠.١١٦٣/٩٧٨٩٠٠٤٤٣٥٥٤٤_٠٢٦. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٤٣٥٥٤-٤. ISSN ١٨٧٤-٦٦٩١. ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref>ی ھەڵە؛ ناوی «Poljarevic 2021» زیاتر لە یەک جار پێناسە کراوە لەگەڵ ناوەڕۆکی جیاوازدا
^ Kadivar، Jamileh (١٨ی ئایاری ٢٠٢٠). «Exploring Takfir, Its Origins and Contemporary Use: The Case of Takfiri Approach in Daesh's Media» (PDF). Contemporary Review of the Middle East. ٧ (3): ٢٥٩–٢٨٥. doi:١٠.١١٧٧/٢٣٤٧٧٩٨٩٢٠٩٢١٧٠٦. S2CID ٢١٩٤٦٠٤٤٦. {cite journal}: نرخی |s2cid= بپشکنە (یارمەتی)
^ Brown، Michael (2010). Contending with Terrorism. لاپەڕە ٨٩.
^ Izutsu، Toshihiko (٢٠٠٦) [1965]. «The Infidel (Kāfir): The Khārijites and the origin of the problem». The Concept of Belief in Islamic Theology: A Semantic Analysis of Imān and Islām. Tokyo: Keio Institute of Cultural and Linguistic Studies at Keio University. لاپەڕە ١–٢٠. ژپنک ٩٨٣-٩١٥٤-٧٠-٢.
^ ئاگادارکردنەوەی ئاماژە: <ref> tag with name Jo cannot be previewed because it is defined outside the current section or not defined at all.
^ ^ئ ^ا ^ب ^پ ^ت ^ج ^چ Giles، Howard، ed. (October 2019). «Conspiratorial Narratives in Violent Political Actors' Language» (PDF). Journal of Language and Social Psychology. ٣٨ (5–6). SAGE Publications: ٧٠٦–٧٣٤. doi:١٠.١١٧٧/٠٢٦١٩٢٧X١٩٨٦٨٤٩٤. ISSN ١٥٥٢-٦٥٢٦. S2CID ١٩٥٤٤٨٨٨٨. لە ٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە. {cite journal}: |hdl-access= پێویستی بە |hdl= ھەیە (یارمەتی); نرخی |s2cid= بپشکنە (یارمەتی) ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref>ی ھەڵە؛ ناوی «Baele 2019» زیاتر لە یەک جار پێناسە کراوە لەگەڵ ناوەڕۆکی جیاوازدا
^ ^ئ ^ا ^ب Nedza، Justyna (٢٠١٦). «The Sum of its Parts: The State as Apostate in Contemporary Saudi Militant Islamism». لە Adang، Camilla؛ Ansari، Hassan؛ Fierro، Maribel؛ Schmidtke، Sabine (eds.). Accusations of Unbelief in Islam: A Diachronic Perspective on Takfīr. Islamic History and Civilization. Vol. ١٢٣. Leiden and Boston: Brill Publishers. لاپەڕە ٣٠٤–٣٢٦. doi:١٠.١١٦٣/٩٧٨٩٠٠٤٣٠٧٨٣٤_٠١٣. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٣٠٧٨٣-٤. ISSN ٠٩٢٩-٢٤٠٣. ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref>ی ھەڵە؛ ناوی «Nedza 2016» زیاتر لە یەک جار پێناسە کراوە لەگەڵ ناوەڕۆکی جیاوازدا
^ ^ئ ^ا ^ب Oxford Islamic Studies Online https://web.archive.org/web/20130117234531/http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e2319. لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {cite web}: پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)
^ ^ئ ^ا Badara، Mohamed؛ Nagata، Masaki (November 2017). «Modern Extremist Groups and the Division of the World: A Critique from an Islamic Perspective». Arab Law Quarterly. ٣١ (4). Leiden: Brill Publishers: ٣٠٥–٣٣٥. doi:١٠.١١٦٣/١٥٧٣٠٢٥٥-١٢٣١٤٠٢٤. ISSN ١٥٧٣-٠٢٥٥.
^ Jalal، Ayesha (٢٠٠٩). «Islam Subverted? Jihad as Terrorism». Partisans of Allah: Jihad in South Asia. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. لاپەڕە ٢٣٩–٢٤٠. doi:١٠.٤١٥٩/٩٧٨٠٦٧٤٠٣٩٠٧٠-٠٠٧. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٧٤-٠٣٩٠٧-٠.

کتێبنامە

- Kepel، Gilles (2002). Jihad: The Trail of Political Islam. Harvard University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٧٤-٠٠٨٧٧-٩. Jihad: The Trail of Political Islam.
- Hawting، Gerald R. (١٩٧٨). «The Significance of the Slogan "lā hukma illā lillāh" and the References to the "Hudūd" in the Traditions about the Fitna and the Murder of 'Uthmān». Bulletin of the School of Oriental and African Studies. ٤١: ٤٥٣–٤٦٣. doi:١٠.١٠١٧/S٠٠٤١٩٧٧X٠٠١١٧٥٥٠. JSTOR ٦١٥٤٩٠. S2CID ١٦٢٦٨٠١٥٠. {cite journal}: نرخی |s2cid= بپشکنە (یارمەتی)
Ibn Taymīyah، Abī al-ʻAbbās Taqī al-Dīn Aḥmad ibn ʻAbd al-Ḥalīm. al-Fatāwá.
Wellhausen، Julius (١٩٠١). Die religiös-politischen Oppositionsparteien im alten Islam (بە ئەڵمانی). Berlin: Weidmannsche buchhandlung. OCLC ٤٥٣٢٠٦٢٤٠.

بەستەرە دەرەکییەکان

پەیامی عەممان (بەیاننامەی قەدەغەکردنی تەکفیر (بەیاننامەی لادانە).) لە نێوان موسڵمانان بە کۆی دەنگ لەلایەن ٢٠٠ لە زانایانی پێشەنگی ئیسلامی جیھان عولەمە لە ٥٠ وڵاتەوە ڕێککەوتن)
ئیدانە ئایینیەکان و تەکفیر: بەس نییە بۆ ئەوەی بەدەوریدا بگەڕێین؟ (لەلایەن د. محمد عومەر فاروق)
بابەتەکەی مەودوودی لەسەر تەکفیر (لە نووسینی سەید ئەبولعەلا مەعوودی)
ئاگاداربە کێ پێی دەڵێی غەیرە موسڵمان
ئیلاھیاتی ئیسلامی و تەکفیر بابەتێک کە بەدواداچوون بۆ تێڕوانینی کلاسیکی تەکفیر دەکات
ھێرمێنۆتیکی تەکفیر

[Poljarevic_2021-1] ئ ^ا ^ب ^پ ^ت ^ج ^چ Poljarevic، Emin (٢٠٢١). «Theology of Violence-oriented Takfirism as a Political Theory: The Case of the Islamic State in Iraq and Syria (ISIS)». لە Cusack، Carole M.؛ Upal، M. Afzal (eds.). Handbook of Islamic Sects and Movements. Brill Handbooks on Contemporary Religion. Vol. ٢١. Leiden and Boston: Brill. لاپەڕە ٤٨٥–٥١٢. doi:١٠.١١٦٣/٩٧٨٩٠٠٤٤٣٥٥٤٤_٠٢٦. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٤٣٥٥٤-٤. ISSN ١٨٧٤-٦٦٩١. ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref>ی ھەڵە؛ ناوی «Poljarevic 2021» زیاتر لە یەک جار پێناسە کراوە لەگەڵ ناوەڕۆکی جیاوازدا

[Kadivar-2020-2] Kadivar، Jamileh (١٨ی ئایاری ٢٠٢٠). «Exploring Takfir, Its Origins and Contemporary Use: The Case of Takfiri Approach in Daesh's Media» (PDF). Contemporary Review of the Middle East. ٧ (3): ٢٥٩–٢٨٥. doi:١٠.١١٧٧/٢٣٤٧٧٩٨٩٢٠٩٢١٧٠٦. S2CID ٢١٩٤٦٠٤٤٦. {cite journal}: نرخی |s2cid= بپشکنە (یارمەتی)

[3] Brown، Michael (2010). Contending with Terrorism. لاپەڕە ٨٩.

[Izutsugybukhy_2006-4] Izutsu، Toshihiko (٢٠٠٦) [1965]. «The Infidel (Kāfir): The Khārijites and the origin of the problem». The Concept of Belief in Islamic Theology: A Semantic Analysis of Imān and Islām. Tokyo: Keio Institute of Cultural and Linguistic Studies at Keio University. لاپەڕە ١–٢٠. ژپنک ٩٨٣-٩١٥٤-٧٠-٢.

[Jo-5] ئاگادارکردنەوەی ئاماژە: <ref> tag with name Jo cannot be previewed because it is defined outside the current section or not defined at all.

[Baele_2019-6] ئ ^ا ^ب ^پ ^ت ^ج ^چ Giles، Howard، ed. (October 2019). «Conspiratorial Narratives in Violent Political Actors' Language» (PDF). Journal of Language and Social Psychology. ٣٨ (5–6). SAGE Publications: ٧٠٦–٧٣٤. doi:١٠.١١٧٧/٠٢٦١٩٢٧X١٩٨٦٨٤٩٤. ISSN ١٥٥٢-٦٥٢٦. S2CID ١٩٥٤٤٨٨٨٨. لە ٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە. {cite journal}: |hdl-access= پێویستی بە |hdl= ھەیە (یارمەتی); نرخی |s2cid= بپشکنە (یارمەتی) ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref>ی ھەڵە؛ ناوی «Baele 2019» زیاتر لە یەک جار پێناسە کراوە لەگەڵ ناوەڕۆکی جیاوازدا

[Nedza_2016-7] ئ ^ا ^ب Nedza، Justyna (٢٠١٦). «The Sum of its Parts: The State as Apostate in Contemporary Saudi Militant Islamism». لە Adang، Camilla؛ Ansari، Hassan؛ Fierro، Maribel؛ Schmidtke، Sabine (eds.). Accusations of Unbelief in Islam: A Diachronic Perspective on Takfīr. Islamic History and Civilization. Vol. ١٢٣. Leiden and Boston: Brill Publishers. لاپەڕە ٣٠٤–٣٢٦. doi:١٠.١١٦٣/٩٧٨٩٠٠٤٣٠٧٨٣٤_٠١٣. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٣٠٧٨٣-٤. ISSN ٠٩٢٩-٢٤٠٣. ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref>ی ھەڵە؛ ناوی «Nedza 2016» زیاتر لە یەک جار پێناسە کراوە لەگەڵ ناوەڕۆکی جیاوازدا

[OISO-8] ئ ^ا ^ب Oxford Islamic Studies Online https://web.archive.org/web/20130117234531/http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e2319. لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {cite web}: پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)

[Badara_2017-9] ئ ^ا Badara، Mohamed؛ Nagata، Masaki (November 2017). «Modern Extremist Groups and the Division of the World: A Critique from an Islamic Perspective». Arab Law Quarterly. ٣١ (4). Leiden: Brill Publishers: ٣٠٥–٣٣٥. doi:١٠.١١٦٣/١٥٧٣٠٢٥٥-١٢٣١٤٠٢٤. ISSN ١٥٧٣-٠٢٥٥.

[Jalal_2009-10] Jalal، Ayesha (٢٠٠٩). «Islam Subverted? Jihad as Terrorism». Partisans of Allah: Jihad in South Asia. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. لاپەڕە ٢٣٩–٢٤٠. doi:١٠.٤١٥٩/٩٧٨٠٦٧٤٠٣٩٠٧٠-٠٠٧. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٧٤-٠٣٩٠٧-٠.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]