Dinas Rydd Danzig

Dinas Rydd Danzig
Math	gwlad ar un adeg
Prifddinas	Gdańsk
Poblogaeth	366,730
Sefydlwyd	15 Tachwedd 1920 ;
Anthem	Für Danzig
Iaith/Ieithoedd; swyddogol	Almaeneg, Pwyleg
Daearyddiaeth
Gwlad	Dinas Rydd Danzig
Yn ffinio gyda	Gweriniaeth Weimar, Ail Weriniaeth Gwlad Pwyl, Gwlad Pwyl
Cyfesurynnau	54.4°N 18.66°E
Gwleidyddiaeth
Cyfnod daearegol	Y cyfnod rhwng y rhyfeloedd
Corff deddfwriaethol	Volkstag
	<img src="https://maps.wikimedia.org/img/osm-intl,8,54.4,18.66,280x250.png?lang=cy" width="280" height="250" decoding="async" srcset="https://maps.wikimedia.org/img/osm-intl,8,54.4,18.66,280x250@2x.png?lang=cy 2x" alt="Map">
Crefydd/Enwad	yr Eglwys Lutheraidd
Arian	Papiermark, Danzig gulden
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Roedd Dinas Rydd Danzig (Almaeneg: Freie Stadt Danzig; Pwyleg: Wolne Miasto Gdańsk) yn ddinas borthladd hunan-lywodraethol ar y Môr Baltig ac yn ddinas-wladwriaeth. Sefydlwyd y wladwriaeth ar 10 Ionawr 1920 fel rhan o ddyfarniadau Cytundeb Versailles yn 1919, a neilltuwyd dalfa'r ddinas i Gynghrair y Cenhedloedd. Roedd gan wladwriaeth newydd, Gwlad Pwyl hawl arbennig i ddefnyddio’r porthladd,^[1] gan mai hwn oedd yr unig borthladd ar y Coridor Pwylaidd.

Peidiodd y ddinas rydd â bodoli ar ôl 1939, pan feddiannwyd hi gan ddinas gan y Drydedd Reich. Ar ôl trechu'r Almaenwyr yn yr Ail Ryfel Byd ym 1945. Meddiannodd y Pwyliaid Danzig a'i ailenwi'n Gdansk.

Tiriogaeth

Roedd tiriogaeth Dinas Rydd Danzig yn cynnwys dinas Danzig, yn ogystal â dinasoedd Sopot, Novi Dvor Gdansk, Novi Stavo, a 252 o bentrefi. Roedd yr ardal yn gorchuddio 1,966 cilomedr sgwâr ac yn cynnwys tref sba boblogaidd, Sopot (Zoppot yn Almaeneg).

Pwerau Pwylaidd

Cynrychiolwyd y ddinas rydd dramor gan lysgenhadon Gwlad Pwyl. Gwlad Pwyl oedd yn gweithredu’r rheilffordd sy’n cysylltu Dinas Rydd Danzig â Gwlad Pwyl. Trosglwyddwyd y post porthladd milwrol i'r Pwyliaid. Roedd dwy swyddfa bost yn y wlad, un yn cael ei gweithredu gan Swyddfa Bost Danzig a'r llall gan Swyddfa Bost Gwlad Pwyl.

Prif Gomisiynydd Cynghrair y Cenhedloedd

Roedd tiriogaethau gorfodol Cynghrair y Cenhedloedd yn cael eu llywodraethu gan aelod-wledydd yr Undeb, ond roedd Danzig a Saargebiet yn cael eu llywodraethu’n uniongyrchol gan Gynghrair y Cenhedloedd trwy gynrychiolwyr penodedig, yr Uchel Gomisiynwyr:^[2]

	Vardas, pavardė	Periodas	Šalis
1	Reginald Thomas Tower	1919–1920	Y DU
2	Edward Lisle Strutt	1920	Y DU
3	Bernardo Attolico	1920	Yr Eidal
4	Richard Cyril Byrne Haking	1921–1923	Y DU
5	Mervyn Sorley McDonnell	1923–1925	Y DU
6	Joost Adriaan van Hamel	1925–1929	Yr Iseldiroedd
7	Manfredi di Gravina	1929–1932	Italy Yr Eidal
8	Helmer Rosting	1932–1934	Denmarc
9	Seán Lester	1934–1936	Gwladwriaeth Rydd Iwerddon
10	Carl Jakob Burckhardt	1937–1939	Swistir

Demograffeg

1,000 Gulden Danzig (1924) yn arddangos Neuadd y Ddinas

Yn 1919 roedd tua 375,000 o bobl yn byw yn y ddinas. Roedd 98% ohonynt yn siarad Almaeneg.^[3] Roedd y 2% oedd yn weddill yn siarad Casiwbeg neu Bwyleg.

O dan delerau Cytundeb Versailles, pan wahanwyd dinas Danzig o'r Almaen, daeth ei holl drigolion yn ddinasyddion y Ddinas Rydd. Collodd yr Almaenwyr a oedd yn byw yn Danzig eu dinasyddiaeth Almaenig a bu'n rhaid iddynt fyw y tu allan i'r Ddinas Rydd er mwyn ei gwarchod.^[4]

Poblogaeth y Ddinas wrth iaith, 1 Tachwedd 1923, yn ôl cyfrifiad Dinas Rydd Danzig
Cenedligrwydd	Almaeneg	Almaeneg a Pwyleg	Pwyleg, Casiwbeg, Maswreg	Rwsieg, Iwcraineg	Hebraeg, Iddeweg	Diddosbarth	Cyfanswm
Danzig	327,827	1,108	6,788	99	22	77	335,921
Di-Danzig	20,666	521	5,239	2,529	580	1,274	30,809
Cyfanswm	348,493	1,629	12,027	2,628	602	1,351	366,730
Canran	95.03%	0.44%	3.28%	0.72%	0.16%	0.37%	100.00%

Gwleidyddiaeth

Ym mis Mai 1933 enillodd Plaid Gweithwyr Sosialaidd Genedlaethol yr Almaen (y Natsiaid) yr etholiadau dinas lleol, ond nid oedd ganddynt fwyafrif o ddwy ran o dair oedd yn angenrheidiol er mwyn gwneud newidiadau i gyfansoddiad Dinas Rydd Danzig. Cyhoeddodd y llywodraeth ar y pryd gyfreithiau gwrth-Semitaidd a gwrth-Babyddol yn erbyn Pwyliaid a Cashwbiaid lleol.

Erbyn 1936, roedd gan senedd y ddinas fwyafrif o'r blaid Natsïaidd lleol.^[5] Cafodd cynnwrf i ailymuno â'r Almaen ei glywed yn uwch. Ond bu Gwlad Pwyl yn gyson yn erbyn newid statws Danzig. 1939 Ym mis Ebrill, nododd Comisiynydd Cyffredinol Gwlad Pwyl fod Gwlad Pwyl wedi ymrwymo i ymladd newid.^[6]

Oherwydd gwrth-semitiaeth ac erledigaeth a gormes yr Almaen, ffodd llawer o Iddewon. Ar ôl goresgyniad yr Almaenwyr ar Wlad Pwyl ym 1939, diddymodd y Natsïaid y Ddinas Rydd ac ymgorffori'r ardal yn lReichsgau Danzig-Gorllewin Prwsia a ffurfiwyd yn ddiweddar. Dosbarthodd y Natsïaid y Pwyliaid a'r Iddewon oedd yn byw yn y ddinas fel is-ddynol ("Untermensch"), gan eu gwahaniaethu, eu gorfodi a'u llafur a'u difodi. Anfonwyd llawer i'w marwolaethau yng ngwersylloedd crynhoi'r Natsïaid, gan gynnwys Stutthof gerllaw (Sztutowo, Gwlad Pwyl bellach).^[7]

Arweinyddion Dinas Rydd Danzig^[2]

	Dancigo senato llywyddion	Cychwyn Cadeiryddieth	Gorffen Cadeiryddiaeth	Plaid
1	Heinrich Sahm	6 Rhagfyr 1920	10 Ionawr 1931	di-blaid
2	Ernst Ziehm	10 Ionawr 1931	20 Mehefin 1933	DAP - Plaid Gweithwyr yr Almaen
3	Hermann Rauschning	20 Mehefin 1933	23 Tachwedd 1934	NSDAP
4	Arthur Karl Greiser	23 Tachwedd 1934	23 Awst 1939	NSDAP
	Arlywydd y Wladwriaeth
5	Albert Förster	23 Awst 1939	1 Medi 1939	NSDAP

Cyfnod yr Ail Ryfel Byd

Yn dilyn arwyddo cytundeb gudd Cytundeb Molotov–Ribbentrop ym mis Awst 1939, fe ymosododd Hitler ar Wlad Pwyl ar 1 Medi 1939. Ar 2 Medi, y diwrnod ar ôl goresgyniad Gwlad Pwyl, pleidleisiodd y ddinas dros ddod yn rhan o'r Almaen.

Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, dinistriwyd 90 y cant o'r ddinas. Ar 30 Mawrth 1945, meddiannwyd y ddinas gan luoedd yr Undeb Sofietaidd. Amcangyfrifir erbyn 1945, bod mwy na 90% o boblogaeth brodorol y ddinas cyn 1939 wedi eu lladd neu ffoi.

Yn ystod Cynhadledd Potsdam, adroddwyd bod hen Ddinas Rydd Danzig yn rhan o Wlad Pwyl.

Dolenni allanol

Cyfeiriadau

↑ Yale Law School. "The Versailles Treaty June 28, 1919 : Part III". The Avalon Project. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-02-14. Cyrchwyd 2007-05-03.
↑ ^2.0 ^2.1 http://www.worldstatesmen.org/Poland.htm#Danzig
↑ Encyclopaedia Britannica Year Book, 1938
↑ Yale Law School. "The Versailles Treaty June 28, 1919 : Part III". The Avalon Project. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-02-14. Cyrchwyd 2007-05-03.
↑ Levine, Herbert S., Hitler's Free City: A History of the Nazi Party in Danzig, 1925–39 (University of Chicago Press, 1970), p. 102.
↑ Woodward, E.L., Butler, Rohan, Orde, Anne, editors, Documents on British Foreign Policy 1919–1939, 3rd series, vol.v, HMSO, London, 1952:25
↑ Blatman, Daniel (2011). The Death Marches, The Final Phase of Nazi Genocide. Harvard University Press. tt. 111–112. ISBN 978-0674725980.

[1] Yale Law School. "The Versailles Treaty June 28, 1919 : Part III". The Avalon Project. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-02-14. Cyrchwyd 2007-05-03.

[WS-Poland-2] 2.0 ^2.1 http://www.worldstatesmen.org/Poland.htm#Danzig

[3] Encyclopaedia Britannica Year Book, 1938

[4] Yale Law School. "The Versailles Treaty June 28, 1919 : Part III". The Avalon Project. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-02-14. Cyrchwyd 2007-05-03.

[5] Levine, Herbert S., Hitler's Free City: A History of the Nazi Party in Danzig, 1925–39 (University of Chicago Press, 1970), p. 102.

[6] Woodward, E.L., Butler, Rohan, Orde, Anne, editors, Documents on British Foreign Policy 1919–1939, 3rd series, vol.v, HMSO, London, 1952:25

[Blatman-7] Blatman, Daniel (2011). The Death Marches, The Final Phase of Nazi Genocide. Harvard University Press. tt. 111–112. ISBN 978-0674725980.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]