Κάλιαρι

Συντεταγμένες: 39°14′47″N 9°03′27″E / 39.2464°N 9.0575°E / 39.2464; 9.0575

Κάλιαρι Comune
Comune di Cagliari
(Έμβλημα) (Σημαία)
Διοικητικές πληροφορίες
Χώρα	Ιταλία
Περιφέρεια	Σαρδηνία
Επαρχία	Κάλιαρι
Περιοχή
Έκταση	85,45 χλμ²
Πληθυσμός	149.107 (2013)
Πυκνότητα	1.744,96 κατ./χλμ²
Άλλες πληροφορίες
Ταχυδρομικός   κώδικας	09100
Ζώνη ώρας	UTC+1
Τοποθεσία
Κάλιαρι
Θέση του δήμου στην ομώνυμη επαρχία
Επίσημος ιστότοπος

Το Κάλιαρι (ιταλικά: Cagliari, προφέρεται: [ˈkaʎʎari] ( ακούστε), λατινικά: Carales ή Caralis, καταλανικά: Càller, σαρδηνιακή: Casteddu) είναι ιταλικό μητροπολιτικό κέντρο και πρωτεύουσα της Σαρδηνίας, αυτόνομη περιοχή στην Ιταλία και το δεύτερο μεγαλύτερο νησί στη Μεσόγειο.^[1] Το Κάλιαρι είναι πρωτεύουσα της ιταλικής επαρχίας του Κάλιαρι. Στην τοπική σαρδηνιακή προφορά μεταφράζεται ως "κάστρο". Η πόλη έχει πληθυσμό 155.000, ενώ ο πληθυσμός της Μητροπολιτικής πόλης μαζί με τα 16 προάστια φτάνει τους 431.000 κατοίκους.^[2] Η Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία καταγράφει τον πληθυσμό ολόκληρου του αστικού συγκροτήματος της πόλης στους 476.974 κατοίκους.^[3] Το Κάλιαρι είναι η 26η μεγαλύτερη πόλη στην Ιταλία και η μεγαλύτερη στη Σαρδηνία.

Γενικά χαρακτηριστικά

Το Κάλιαρι είναι μία από τις πόλεις με τη μεγαλύτερη ιστορία στην Ευρώπη. Τα αρχαιολογικά στρώματα δείχνουν ότι κατοικείται συνεχώς τα τελευταία 5.000 χρόνια, με συνεχείς πολιτισμούς που εναλλάσσονται από τη Νεολιθική εποχή μέχρι σήμερα. Τα περισσότερα ιστορικά μνημεία έχουν καταστραφεί από τα σπήλαια, υπάρχει μια μεγάλη νεκρόπολη από την εποχή της Καρχηδόνας, ένα Ρωμαϊκό αμφιθέατρο, μια Βυζαντινή βασιλική, τρεις πύργοι από τους Πιζανούς και ένα σύστημα οχυρώσεων των Αψβούργων που είναι το ισχυρότερο στη δυτική Μεσόγειο. Οι πλούσιες φυσικές πηγές του προστατεύτηκαν από το ισχυρό κάστρο που οικοδομήθηκε στον λόφο Καστέλ ντι Κάστρο. Η περιοχή είχε μεγάλη παραγωγή αλατιού από τη λιμνοθάλασσα, σιτηρών και αργύρου από τα ορυχεία.

Το Κάλιαρι παρέμεινε η πρωτεύουσα της Σαρδηνίας την περίοδο 1324 - 1848, την ίδια εποχή πρωτεύουσα του βασιλείου της Σαρδηνίας ήταν το Τορίνο, το 1861 το Βασίλειο της Σικελίας άλλαξε την ονομασία του σε Βασίλειο της Ιταλίας. Η πόλη ήταν ένα μεγάλο πολιτιστικό, εκπαιδευτικό και πνευματικό κέντρο με πολλά μνημεία και κτίρια που οικοδομήθηκαν με τον σύγχρονο ρυθμό Άρτ Νουβώ.^[4] Αποτελεί το κορυφαίο οικονομικό και εμπορικό κέντρο της Σαρδηνίας και ένα από τα μεγαλύτερα λιμάνια στη Δυτική Μεσόγειο με διεθνές αεροδρόμιο. Το εισόδημα του είναι το 106ο μεγαλύτερο στην Ιταλία ανάμεσα σε 8.092 κοινότητες και συγκρίνεται με τις μεγάλες Ιταλικές πόλεις του νότου.^[5] Στην πόλη έχει την έδρα του το Πανεπιστήμιο του Κάλιαρι που ιδρύθηκε το 1607 και η Ρωμαϊκή Καθολική αρχιεπισκοπή της Σαρδηνίας από τον 5ο αιώνα.^[6][7][8]

Αθλητισμός

Το καμάρι του Κάλιαρι είναι η τοπική ομάδα ποδοσφαίρου (Cagliari Calcio), η μοναδική νησιωτική ομάδα της Ιταλίας που ποτέ κατέκτησε το πρωτάθλημα (1970), καθοδηγούμενη από έναν από τους σπουδαιότερους Ιταλούς ποδοσφαιριστές όλων των εποχών, τον Λουίτζι (Τζίτζι) Ρίβα. Επίσης στο Κάλιαρι ανθούν τα θαλάσσια σπορ και κυρίως η ιστιοπλοΐα και το γουιντσέρφιγκ, λόγω των ισχυρών ανέμων που πνέουν στην περιοχή.

Ιστορία

Φοίνικες

Η περιοχή του Κάλιαρι κατοικείται από τη Νεολιθική εποχή, βρίσκεται σε μια εύφορη περιοχή ανάμεσα στη θάλασσα και σε μία πεδιάδα, περιβάλλεται από ένα Έλος που της παρέχει αμυντική προστασία. Στην περιοχή υπάρχουν πολλά ψηλά βουνά στα οποία θα μπορούσαν να καταφύγουν οι κάτοικοι σε περίπτωση επίθεσης. Τα υπολείμματα των προϊστορικών κατοικιών βρίσκονται σήμερα στον λόφο του Μόντε Κάρλο και στο ακρωτήρι του Σαίν Ελίας. Το Κάλιαρι ιδρύθηκε τον 8ο - 7ο αιώνα π.χ. από τους Φοίνικες με το όνομα "Κάραλις" μαζί με πολλές άλλες πόλεις στη Σαρδηνία όπως η Θάρρος.^[9][10] Η ίδρυση του συνδέεται άμεσα με τους εμπορικούς δρόμους των Φοινίκων με την Αφρική αφού η θέση του ήταν ευνοϊκή σαν λιμάνι, η πρώτη Φοινικική εγκατάσταση τοποθετείται στα δυτικά του σημερινού κέντρου της πόλης.

Καρχηδόνιοι

Την τοποθεσία αυτή χρησιμοποίησε και ο Σκιπίων ο Αφρικανός, όταν επιτέθηκαν στη Σαρδηνία οι Άραβες πειρατές τον 8ο αιώνα έγινε καταφύγιο πολλών κατοίκων. Η Καρχηδόνα κατέλαβε τον 6ο αιώνα π.χ. τη Σαρδηνία, με τους Καρχηδόνιους η σημασία της πόλης αυξήθηκε σημαντικά όπως φαίνεται από τη Νεκρόπολη και πολλά άλλα ερείπια. Η Κάραλις είχε έναν οχυρωμένο οικισμό στη σημερινή συνοικία Μαρίνα που περιείχε και έναν μεγάλο λατρευτικό χώρο. Όταν ξέσπασε ο Α΄ Καρχηδονιακός Πόλεμος η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία νίκησε τους Καρχηδόνιους και κατέκτησε ολόκληρο το νησί μαζί με την Κάραλις (238 π.χ.). Την εποχή που ξέσπασε ο Β΄ Καρχηδονιακός Πόλεμος χρησιμοποίησε ο Πραίτορας, Τίτος Μάνλιος Τορκουάτος σαν έδρα του την Κάραλις, εκεί οργάνωσε την εκστρατεία του στην Καρχηδόνα και τον επαναστάτη Αμπσικόρα.^[11] Οι Ρωμαίοι τη χρησιμοποίησαν σαν ναυτική βάση και ήταν κατοικία του Πραίτωρ.^[12] Οι Ρωμαίοι όπως γράφει ο ποιητής Βάρο Ατασίνους (82 π.χ. - 35 π.χ.) οικοδόμησαν έναν νέο οικισμό στα ανατολικά του παλιού. Οι δυο οικισμοί ενώθηκαν τον 2ο αιώνα π.χ. σε μια μεγάλη πόλη κάτι που πιστοποιείται από την πληθώρα των επιγραφών της εποχής με το όνομα Κάραλις.^[13]

Ρωμαϊκή αυτοκρατορία

Ο ποιητής Φλώρους γράφει ότι η Κάραλις ήταν η αστική πρωτεύουσα της Σαρδηνίας και ο Τιβέριος Σεμπρόνιος Γράκχος την τιμώρησε σκληρά όταν επαναστάτησε. ^[14] Η πληροφορία έρχεται σε αντίθεση με αυτά που γράφει ο Τίτος Λίβιος σύμφωνα με τον οποίο οι πόλεις έμειναν πάντοτε πιστές στη Ρώμη και επαναστάτησαν μόνο οι κάτοικοι στα βουνά.^[15] Στον εμφύλιο που ξέσπασε ανάμεσα στον Ιούλιο Καίσαρα και στον Πομπήιο οι κάτοικοι της Κάραλις υποστήριξαν τον Πομπήιο, μετά τη νίκη του ο Καίσαρας ήρθε από την Αφρική να τιμωρήσει την πόλη.^[16][17] Σε λίγα χρόνια όταν ολόκληρη η Σαρδηνία έπεσε στα χέρια του στρατηγού του Σέξτου Πομπήιου Μήνη η Κάραλις ήταν η μοναδική πόλη που αντιστάθηκε αλλά έπεσε μετά από σύντομη πολιορκία.^[18] Η Κάραλις ήταν η πρωτεύουσα του νησιού σε όλη τη Ρωμαϊκή περίοδο, δεν ανήκε στο καθεστώς της Ρωμαϊκής αποικίας και πήρε σύμφωνα με το Ρωμαϊκό Δίκαιο τον τίτλο Ισοπολίτιδα πόλη.^[19]

Τα ερείπια των δημοσίων Ρωμαϊκών κτιρίων βρίσκονται σήμερα στα δυτικά της Μαρίνα, υπάρχει μια περιοχή κοντά στη σημερινή Βία Ρόμα στους πρόποδες της Μαρίνα με διακριτές ιδιωτικές βίλες, το αμφιθέατρο βρίσκεται στα δυτικά του Καστέλλο. Στις αρχές του 3ου αιώνα δημιουργήθηκε μία χριστιανική κοινότητα στην Κάραλις και στα τέλη του αιώνα η πόλη απέκτησε χριστιανική επισκοπή. Ο επίσκοπος Λούσιφερ του Κάραλις στη "Σύνοδο του Κάραλις" υποστήριξε τον Μέγα Αθανάσιο σε αντίθεση με την απόφαση της Συνόδου και εξορίστηκε, ο αυτοκράτορας Κωνστάντιος Β´ τον έστειλε στην έρημο της Θηβαΐς.^[20] Ο Λατίνος ποιητής Κλαύδιος Κλαυδιανός περιγράφει την αρχαία πόλη Κάραλις, επεκτεινόταν σε ένα σημαντικό μήκος μπροστά από το ακρωτήριο που προστάτευε το λιμάνι. Το λιμάνι μπορούσε να προσφέρει ασφαλές καταφύγιο σε μεγάλα πλοία, βρισκόταν δίπλα μια μεγάλη λιμνοθάλασσα που επικοινωνούσε με την πόλη με ένα στενό κανάλι, σύμφωνα με τον Κλαύδιο στην αρχαιότητα ήταν εσωτερικό λιμάνι για τα πλοία.^[21] Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος καταγράφει τη γειτνίαση της λιμνοθάλασσας με την πόλη ("Κάραλις, πόλις και άκρα") αλλά ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος την παραπέμπει στο ακρωτήριο που βρισκόταν στο νοτιοανατολικό άκρο της Κάραλις και του νησιού. Δίπλα βρισκόταν το μικρό νησάκι Φικαρία που ονομάζεται σήμερα Ίζολα ντε Κάβολι.^[22]

Βυζαντινή αυτοκρατορία

Όταν έπεσε η Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία οι Βάνδαλοι κατέλαβαν το νησί αλλά η Κάραλις κράτησε ολόκληρο τον Μεσαίωνα την εμπορική της σημασία. Η Σαρδηνία κατακτήθηκε στη συνέχεια από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία και η Κάραλις έγινε πρωτεύουσα ανεξάρτητης Δικαιοδοσίας, αργότερα ερημώθηκε από τις λεηλασίες των Μαυριτανών από την Αφρική και την Ισπανία. Οι κάτοικοι εγκατέλειψαν την πρωτεύουσα και εγκαταστάθηκαν σε νέο οικισμό στη Σάντα Ιγκία στο εσωτερικό του νησιού για να είναι ασφαλείς από τις επιδρομές. Η "Δικαιοδοσία του Κάλιαρι" περιείχε την πεδιάδα του Μέντιο Καμπιντάνο και την ορεινή περιοχή της Ολιάστρα. Τον 11ο αιώνα η Πίζα έδειξε ενδιαφέρον να κατακτήσει τη Δικαιοδοσία του Κάλιαρι, η Πίζα και η Δημοκρατία της Γένοβας ήθελαν να κατακτήσουν ολόκληρη τη Σαρδηνία για να μπορούν να ελέγξουν τους εμπορικούς δρόμους ανάμεσα στην Ιταλία και τη Βόρεια Αφρική.

Κυριαρχία της Πίζας

Ο Πιζανός Δικαστής της Γκαλούρα Λαμπέρτο Βισκόντι πίεσε τη Δικαστή Μπενεντέτα της Κάλιαρι να του δώσει έναν λόφο ανατολικά της Σάντα Ιγκεία (1215).^[23] Οι Πιζανοί έμποροι δημιούργησαν αμέσως μετά έναν οχυρωμένο οικισμό (1216 - 1217) τον Καστέλ ντι Κάστρο που θα εξελιχτεί σύντομα στη σύγχρονη πόλη του Κάλιαρι.^[24] Μετά την ήττα του τελευταίου βασιλιά της Κάλιαρι Γουλιέλμου Γ΄ οι Πιζανοί και οι Σαρδηνοί τους σύμμαχοι κατέστρεψαν τη Σάντα Ιγκεία (1258).^[25] Η "Δικαιοδοσία του Κάλιαρι" χωρίστηκε στα τρία : το βορειοδυτικό τμήμα μεταβιβάστηκε στη "Δικαιοδοσία της Γκαλούρα", το κεντρικό τμήμα στη "Δικαιοδοσία της Αρμπορέα" και το νοτιοδυτικό στην οικογένεια από την Πίζα Ντέλλα Γκεραρντέσκα. Η Δημοκρατία της Πίζας εξακολουθούσε να κατέχει τη νέα αποικία Καστέλ ντι Κάστρο.^[26] Οι Πιζανοί έκτισαν μια σειρά από οχυρώσεις στην ευρύτερη περιοχή του Καστέλο με σχέδια του αρχιτέκτονα Τζιοβάνι Καπούλα όπως δύο ασβεστολιθικοί πύργοι του 14ου αιώνα που διατηρούνται μέχρι σήμερα. Η ευρύτερη περιοχή του Καστέλο περιείχε τις περιφέρειες Μαρίνα, Σταμπάς και Βιλανόβα, η Μαρίνα και η Σταμπάς οχυρώθηκαν με τείχη ενώ η Βιλανόβα κατοικήθηκε από χωρικούς. Τη δεύτερη δεκαετία του 14ου αιώνα το Βασίλειο της Αραγωνίας κατέκτησε τη Σαρδηνία ύστερα από μια σειρά από μάχες με την Πίζα.

Στέμμα της Αραγωνίας

Ο Ινφάντης Αλφόνσος Δ΄ της Αραγωνίας κυρίευσε το Καστέλ ντι Κάστρο ύστερα από σύντομη πολιορκία (1324 - 1326) και οικοδόμησε ένα ισχυρό οχυρό σε έναν λόφο στα νότια την Μποναρία. Το οχυρωμένο Καστέλ ντι Κάστρο αλώθηκε από τον Καταλανικό στρατό και στη συνέχεια έγινε πρωτεύουσα στο νεοσύστατο Βασίλειο της Σαρδηνίας, ήταν ένα από τα κράτη που ανήκαν στο Στέμμα της Αραγωνίας και αργότερα στην Ισπανική αυτοκρατορία. Οι Πιζανοί εκδιώχθηκαν και το Καστέλο κατοικήθηκε με Καταλανούς εποίκους από το κάστρο της Μποναρία, ο ιθαγενής πληθυσμός συγκεντρώθηκε στη Σταμπάς και τη Βιλανόβα.^[27] Οι Βασιλείς της Αραγωνίας που έγιναν κατόπιν βασιλείς της Ισπανίας κυβέρνησαν τη Σαρδηνία με έναν αντιβασιλιά που έμενε στο Παλάτσο Ρέτζιο. Τον 16ο αιώνα οι οχυρώσεις της πόλης επεκτάθηκαν και κτίστηκαν πολλοί προμαχώνες, οι Καταλανοί κάτοικοι του νησιού είχαν εξαιρετικά κέρδη σε όλους τους τομείς. Οι επιστήμες και οι τέχνες αναπτύχθηκαν έντονα τον 17ο αιώνα, ιδρύθηκε τότε το Πανεπιστήμιο του Κάλιαρι.

Ένωση με το Πεδεμόντιο

Μετά από σύντομη περίοδο που κυβέρνησε ο Οίκος των Αψβούργων ολόκληρη η Σαρδηνία μαζί με το Κάλιαρι πέρασαν στον Οίκο της Σαβοΐας (1718), τα μέλη του Οίκου της Σαβοΐας πήραν τον τίτλο του Βασιλιά της Σαρδηνίας.^[28] Οι θεσμοί του βασιλείου διατηρήθηκαν χωρίς καμία αλλαγή μέχρι το 1848, στη συνέχεια ενώθηκε με τη Σαβοΐα, το Πεδεμόντιο, τη Νίκαια που βρίσκεται σήμερα στη Γαλλία και τη Λιγυρία σε ένα κράτος. Το βασίλειο παρέμεινε με τον τίτλο Βασίλειο της Σαρδηνίας αλλά η πρωτεύουσα του μετακινήθηκε στο Τορίνο, τα μέλη του Κοινοβουλίου ήταν αριστοκράτες από το Πεδεμόντιο. Οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι ξέσπασαν στα τέλη του 18ου αιώνα και οι Γάλλοι προσπάθησαν να κατακτήσουν την Κάλιαρι λόγω της στρατηγικής της θέσης στη Μεσόγειο, οι Σαρδηνοί τους απέκρουσαν επιτυχώς. Ο λαός του Κάλιαρι ζήτησε σαν αντάλλαγμα από το Κοινοβούλιο του Πεδεμοντίου κάποια επιπλέον προνόμια όπως μεγαλύτερη εκπροσώπηση της πόλης αλλά εκείνοι το αρνήθηκαν, οι κάτοικοι της Κάλιαρι εξεγέρθηκαν και έδιωξαν από το νησί όλους τους εκπροσώπους του Πεδεμοντίου μαζί με τους κυβερνήτες τους.^[29] Η ημέρα της εκδίωξης των Πεδεμοντίων γιορτάζεται στη Σαρδηνία κάθε χρόνο με μεγαλοπρεπείς τελετές το τελευταίο Σαββατοκύριακο του Απριλίου, ο Οίκος της Σαβοΐας κέρδισε ξανά τον έλεγχο ύστερα από μία περίοδο αυτονομίας.

Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

Τη δεκαετία του 1870 αμέσως μετά την Ιταλική ενοποίηση η πόλη γνώρισε ταχύτατη ανάπτυξη, την εποχή που ήταν δήμαρχος ο Οττόνε Μπακαρέντα στα τέλη του 19ου αιώνα ανεγέρθηκαν πολλά πολυτελή κτίρια με το καλλιτεχνικό κίνημα Αρ Νουβό όπως το λευκό μαρμάρινο δημαρχείο στο λιμάνι. Ο Οττόνε Μπακαρέντα έμεινε γνωστός για την καταστολή μιας μεγάλης εργατικής εξέγερσης στην πόλη στις αρχές του 20ου αιώνα. Όταν ξέσπασε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το Κάλιαρι γνώρισε σοβαρές ζημιές από τον βομβαρδισμό των Συμμάχων τον Φεβρουάριο του 1943, οι κάτοικοι δραπέτευσαν στην ύπαιθρο για να αποφύγουν τους βομβαρδισμούς. Τα θύματα των βομβαρδισμών ήταν περισσότερα από 2.000 και περίπου το 80% των κτιρίων καταστράφηκαν, η πόλη δέχτηκε χρυσό στρατιωτικό μετάλλιο.^[30] Τον Σεπτέμβριο του 1943 μετά τη συνθηκολόγηση των Γερμανών και των Ιταλών με τους Συμμάχους ο Γερμανικός στρατός ανέλαβε τον έλεγχο του νησιού αλλά σύντομα αποχώρησε ειρηνικά για να ενισχύσει άλλες περιοχές στην Ιταλία. Ο Στρατός Ξηράς των ΗΠΑ ανέλαβε τον έλεγχο του Κάλιαρι και τα αεροδρόμια της πόλης χρησιμοποιήθηκαν από τους Συμμάχους για τις πτήσεις τους στη βόρεια Αφρική, την Ιταλική χερσόνησο και τη Σικελία. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το Κάλιαρι γνώρισε μεγάλη οικοδομική ανάπτυξη με πλούσια οικοδομικά τετράγωνα.

Παραπομπές

Πηγές

• Mastino, Attilio (2006), "Carales", Brill's New Pauly Encyclopedia of the Ancient World, Leiden: Brill.
• Andrews Robert, The Rough Guide to Sardinia, Publisher: Rough Guide Ltd, 2010, ISBN 1848365403.
• Dyson, Stephen L. - Roland Jr. Robert, Archaeology and History in Sardinia from the Stone Age to the Middle Ages: Shepherds, Sailors, and Conquerors, 2007.
• Freytag-Berndt, Sardinia Travel Map.
• Lawrence D. H., Sea and Sardinia
• Parker, Philip M., The 2011 Economic and Product Market Databook for Cagliari, Italy, Icon Group International, 2011 ISBN 9781157065692
• Stein Eliot, Sardinia: Cagliari & the South, Publisher: Footprint Travel Guides, United Kingdom, 2012, ISBN 1908206535
• Alziator Francesco, La città del sole, editrice La Zattera, Cagliari, 1963.
• Atzeni Enrico, Cagliari preistorica, editrice CUEC, Cagliari, 2003.
• Barreca Ferrucio, La Sardegna fenicia e punica, editore Chiarella, Sassari, 1984
• Boscolo Alberto, La Sardegna bizantina e altogiudicale, editotr Chiarella, Sassari, 1982
• Francesco Cesare Casula (1994). La storia di Sardegna. Sassari: Delfino Editore.
• Cossu Giuseppe, Della città di Cagliari, notizie compendiose sacre e profane, Stamperia Reale, Cagliari 1780
• Del Piano Lorenzo, La Sardegna nell'ottocento, editore Chiarella, Sassari, 1984
• Gallinari Luciano, Il Giudicato di Cagliari tra XI e XIII secolo. Proposte di interpretazioni istituzionali, in Rivista dell'Istituto di Storia dell'Europa Mediterranea, n°5, 2010
• Hunno Baeza Roderigo, Il Caralis Panegyricus, edited by Francesco Alziator, Tipografia, Mercantile Doglio, Cagliari, 1954.
• Manconi Francesco, La Sardegna al tempo degli Asburgo, Il Maestrale, Nuoro, 2010.
• Manconi Francesco, Una piccola provincia di un grande impero, CUEC, Cagliari, 2012.
• Manconi Francesco (edited by), La società sarda in età spagnola, Edizioni della Torre, Cagliari, 2003, 2 vol.
• Mastino Attilio, Storia della Sardegna Antica, Il Maestrale, Nuoro, 2005.
• Maxia Agata Rosa, La grammatica del dialetto cagliaritano, editrice Della Torre, Cagliari, 2010
• Meloni Piero, La Sardegna Romana, Chiarella, Sassari, 1980
• Porru Vincenzo Raimondo, Saggio di gramatica sul dialetto sardo meridionale, Stamperia Reale, Cagliari, 1811.
• Scano Dionigi, Forma Karalis, a cura del Comune di Cagliari, pref. di E. Endrich, Cagliari, Società Editrice Italiana, 1934, (oggi in ed. anast. Cagliari, La zattera, 1970; Cagliari, 3T, 1989).
• Sole Carlino, La Sardegna sabauda nel settecento, edizione Chiarella, Sassari, 1984
• Sorgia Giancarlo, La Sardegna spagnola, editore Chiarella, Sassari, 1983
• Spano Giovanni, Guida della città e dintorni di Cagliari, ed. Timon, Cagliari, 1861
• Spanu Luigi, Cagliari nel seicento, editrice Il Castello, Cagliari, 1999
• Thermes Cenza, Cagliari, amore mio : guida storica, artistica, sentimentale della citta di Cagliari, editrice 3T, Cagliari, 1980-81.
• Thermes Cenza, E a dir di Cagliari..., editrice G. Trois, Cagliari, 1997.
• Zedda Corrado, Pinna Raimondo, Fra Santa Igia e il Castro Novo Montis de Castro. La questione giuridica urbanistica a Cagliari all'inizio del XIII secolo, Archivio *Storico Giuridico Sardo di Sassari", n.s., 15 (2010–2011).

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Επίσημος ιστότοπος (Ιταλικά)