Geometrî
Artéccol in dialàtt bulgnaiṡ
La parôla geometrî La ven dal grîg γεωμετρείν ch'al vôl dîr misuraziån d'la tèra.
Par ste fén ai én nèdi dal tèttnich e ai n è stè tanti ch'ali àn inventè i babilonîs, i egiziàn e i indiàn.
Atåuren dal 500 prémma ed Crèsst ai é stè un progrès di mondi fenomenèl: dî pänsadûr grécc i àn strolghè la conosiänza geometrica d'incû däl definizión, di postulè e dî asiôm e i àn dimostrè che da quèsst as puré derivèr totta la geometrî.
Ste process l'à purtè a la redaziån dî 'Elemént d'Euclîd.
Lu qué al fundé qualla ch'as ciama anch'adês geometrî euclidea.
Al quént postulè d'Euclîd, quall däl parallêl, l'à tirè l'atenziån ed tanti matematic, ch'äl l'àn studiè par vadder s'as psess derivèr dai èter quater o s'as psess fèr sänza.
Al risultè l'è stè ch'ai nasé dal nôvi gemoetrî (eléttica e iperbòlica) ch'in àn brîsa vlò savair ed ste postulè.
Quassti én cgnossò cme geometrî brîsa euclidée.
Stra i matemàtich chi àn dè un contribûd a la furmaziån dal geometrî brîsa euclidée ai én N.I. Lobatchevski, J. Bolyai, C.F. Gauss, E. Beltrami.
Gauss l'à strolghè 'na teorî detajè d'la superfézzi dal spâzi tridimensiunèl e al risultè pió inpurtant l'è al Theorema Egregium såura la curvadûra d'na superfézzi.
Dåpp Gauss ai én stè dåu direzión ed formaziån d'la geometrî.
La prémma l'è lighè al lavurîr ed B. Riemann ch'l'à pensè a un môd ed generalizèr la teorî d'la superfézzi ed Gauss in däl dimensión pió grandi ed 2.
I nûv ogèt as ciamen varietè rimanänta.
Da qué ai è pô nèda la geometrî differenzièl.
'N ètra direziån l'è stè tolta da F. Klein adruvand al cuncett ed gropp ed trasformaziån.
Secånd Klein, l'ogèt ed stûdi d'la geometrî l'aré da èser la proprietè däl figûr geomètric invariänti såtta l'asiôm d'un quèlc gropp ed trasformaziån.
Donca, considerand di mondi ed gropp ed trasformaziån diferänti as truvé 'na geometrî diferänta da la geometrî euclidea, cme la geometrî aféna e la geometrî prujetîva.
Par esänpi, la geometrî euclidéa pièna l'é al stûdi däl proprietè dal pian ch'al resta invariè såtta l'asiôm dal gropp dî muvimént dal raid dal pian (gropp euclideo).