Bhutan

Bhutango Erresuma
འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་ Druk Gyal Khap
Ereserkia: Druk Tsenden (en)
Bhutango bandera Emblem of Bhutan (en)
Kokapena munduan   Mapa politikoa
Geografia
Hiriburua	Thimphu 27°28′17″N 89°38′1″E
Azalera	38.394 km²
Punturik altuena	Gangkhar Puensum (7.570 m)
Punturik sakonena	Drangme Chhu (en) (97 m)
Kontinentea	Asia
Mugakideak	Txinako Herri Errepublika eta India
Administrazioa
Gobernu-sistema	monarkia konstituzional
Druk Gyalpoa	Jigme Khesar Namgyel Wangchuck
Prime Minister of Bhutan (en)	Lotay Tshering (en)
Legebiltzarra	Parliament of Bhutan (en)
Epai autoritatea	Supreme Court of Bhutan (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Bay of Bengal Initiative for Multi-Sectoral Technical and Economic Cooperation (en) Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Garapeneko Asiako Bankua Interpol Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO
Demografia
Biztanleria	807.610 (2017) 53.663 (2013)
Dentsitatea	21,03 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi Dzongkha
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Kheng (en) , Lhokpu (en) , Bumthang (en) , Gongduk (en) , Nyen (en) , 'Ole (en) , Nupbi (en) , Kurtöp (en) , Chali (en) , Dakpa (en) , Lunana (en) , ingeles, Laya (en) , Lakha (en) , Chocangaca (en) , Dzala (en) , Brokkat (en) , Brokpa (en) , Lepcha (en) , Tshangla (en) eta Dzongkha
Erlijioa	Mahāyāna, hinduismo eta kristautasun
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,8 (2021)
Eskolaratu gabeko umeak	30.548 (2014)
Alfabetizazioa	% 63,9 (2015)
Bizi-itxaropena	71,5 (2021)
Giniren koefizientea	37,4 (2017)
Giza garapen indizea	0,666 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	2.511.852.941,1765 $ (2017) 299.214.110,78208 (2016)
BPG per capita	3.130 $ (2017) 348 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	7.584.700.959 nazioarteko dolar (2017) 470.789.037 (2016)
BPG per capita EAPn	9.391,539 nazioarteko dolar (2017) 474,236 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	6,2 % (2016)
Erreserbak	1.206.238.190 $ (2017) 78.960.877 (2016)
Inflazioa	3,7 % (2016) −1,4 (2015)
Historia
Sorrera data: 1949ko abuztuaren 8a eta 1907ko abenduaren 17a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+975
ISO 3166-1 alpha-2	BT
ISO 3166-1 alpha-3	BTN
Ordu eremua	ikusi UTC+06:00 : Bhutango ordu-eremu
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.AC power plugs and sockets: British and related types (en) , Schuko (en) , BS 1363 (en) , BS 546 (en) eta Europlug (en)
Internet domeinua	.bt
bhutan.gov.bt

Bhutan^[1] (dzongkhaz: འབྲུག་ཡུལ་, Druk Yul), izen ofiziala Bhutango Erresuma^[1] (dzongkhaz: འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་, Druk Gyal Khap), Erdialdeko Asiako estatu burujabea da, kostalderik gabea, ekialdeko Himalaian kokaturik dagoena. Mugakideok ditu: Txina (Tibet), iparraldean, eta India, hegoaldean. 38.394 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2019an 741.700 biztanle zituen.^[2] Thimphu hiriburua eta hiri nagusia da.

Munduko estaturik bakartuenetakoa da, atzerriko eragina eta turismoa oso araututa baitaude, kultura tibetar-budista tradizionala babestu nahian. Hizkuntza ofiziala dzongkha da,^[1] tibeteraren senide hurbila.

Geografia

Mugak

Erdialdeko Asian dago, ekialdeko Himalaiaren hegoaldeko isurialdean, ipar latitudeko 26° eta 29° artean, eta ekialdeko longitudeko 88° eta 93° artean. Ipar-mendebaldean eta iparraldean Txinarekin du muga, Tibetekin zehazki, eta ekialdean, hegoaldean eta hego-mendebaldean Indiarekin.

Erliebea

Herrialde txikia eta oso menditsua da. Mendirik garaienak, 7.000 metrotik gorakoak, iparraldean daude, Tibeteko mugan. Altuena Gangkhar Puensum da (7.570 metro).^[3] Erdialdean Mendi Beltzak daude, Sankosh (mendebaldean) eta Mangde Chhu (ekialdean) ibaien artean.^[4] Mendi horien hegoaldean Duarsko ordokiak daude, Indiako mugan.

Hidrografia

Ibai guztiak Brahmaputraren adarrak dira. Torsa, Raidak, Sankosh eta Manas garrantzitsuenak dira.

Klima

Hegoaldeko klima subtropikala da, eta prezipitazioak ugariak dira. Iparralderantz egin ahala, klima hoztuz doa; hala, erdialdeko bailaretan klima epelagoa da, uda beroekin eta negu hotzekin; eta iparraldeko mendietan udak hotzak dira, eta neguak oso hotzak. Prezipitazioak urritzen dira altitudearekin, eta ekialdean txikiagoak dira mendebaldean baino.

Historia

VII. mendean iritsi zen budismoa, Songtsen Gampo enperadorearen agintaldian, eta joera lamaista tantrista nagusitu zen. XVII. mendean lurraldea tibetar jatorriko taldeek okupatu zuten. 1720. urtean, Txinako gobernari mantxuek berenganatu zuten, bertaratu ez baziren ere. 1865ean, herrialdea Indiaren basailu bilakatu zen. 1910ean, berriz, Britainiar Inperioaren barruan sartu zen, protektoratu moduan. Egoera berdintsuan iraun zuen 1949. urtean India burujabe bihurtu ondoren ere, baina indiarren agintepean orduan.

1968an, Jigme Dorji Wangchuck erregeak uko egin zion aginpide absolutuari, ordura arte, Biltzar Nazionalaren erabakiei betoa jartzeko eskubidea baitzuen. 1971n eskuratu zuen Bhutanek burujabetasun osoa, nahiz eta defentsa eta kanpo-harremanak Indiaren esku geratu ziren. Aginpide espirituala, azkenaldian, indarra galtzen ari da, baina oraindik 6.000 bontzo inguru daude Je Khempo izeneko agintari erlijiosoaren esanetara.

Bhutango politika bi familiaren arteko tirabiretara mugatzen dela esan liteke: alde batetik, Wangchuktarrak daude, Jigme Singye Wangchuck erregearen familiakoak (1974an koroatua) eta, bestetik, Dorjitarrak, haien aurkariak. Bhutango politika-arazoetako bat iheslari tibetarrek sortutakoa da, han geratu baitira txinatarrak Tibeten indarrez sartu zirenez geroztik. Bhutango Erresumaren egonkortasuna, gaur egun, kolokan jarria dago hegoaldean bizi diren nepaldarren arazoa dela-eta. Agintariek, jarduera antinazionaletan aritzearen salakuntzapean, zapalkuntza-kanpainak egin dituzte nepaldarren kontra, eta askok Nepalera ihes egin behar izan dute. Eraso terroristak eta giza hilketak ugaritu izanak arriskuan jarri du herrialdearen modernizatze-prozesua. Erregimenak derrigorrean bhutandartu nahi ditu gutxiengo etnikoetako kideak, hala nepaldarrak nola tibetarrak: ngalopen janzkerak erabiltzera eta dzongkhaz mintzatzera behartzen ditu.

2008an egin ziren lehenbiziko hauteskunde demokratikoak, eta Bertutearen Alderdia (DPT) alde handiz nagusitu zen.^[5] 2013an, Alderdi Popular Demokratikoa (DPD) izan zen garaile, eta 2018an Druk Nyamrup Tshogpa (DNT) izeneko alderdi sozialdemokrata.^[6]

Gobernua eta administrazioa

Politika

Oinordekotzako monarkia konstituzionala da Bhutango Erresuma. Jigme Khesar Namgyel Wangchuck erregea da egungo estatuburua, haren aita Jigme Singye Wangchuck 2006an abdikatu ondoren. Gobernuburua lehen ministroa da. Botere legegilea Parlamentuaren (Chi Tshog) esku dago. Ganbera bikoa da: Biltzar Nazionalak (Tshogdu) 47 kide ditu, sufragio unibertsalez aukeratzen direnak bost urteko agintaldirako; Kontseilu Nazionalak (Gyelyong Tshogde) 25 kide ditu, 20 sufragio unibertsalez aukeratuak eta 5 erregeak izendatuak.^[7] Bhutanek adiskidetasun-hitzarmen iraunkorra du Indiarekin, eta India arduratzen da erresumaren defentsaz eta kanpo-harremanez.

Banaketa administratiboa

Bhutan 20 barrutitan (dzongkhag) banaturik dago:

Demografia

Biztanleria

741.700 biztanle zituen 2019an.^[2] Batez besteko dentsitatea txikia da, 19 biztanle/km² ingurukoa. Herrialdearen hegoaldea jendetsuagoa da iparraldea baino. Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 25,3 dira, 15-24 urte bitartekoak % 18,4, 25-54 urte bitartekoak % 43,7, 55-64 urte bitartekoak % 6,1, eta 65 urtetik gorakoak % 6,4. Bizi itxaropena 71,1 urtekoa da; 70,1 urtekoa gizonezkoena eta 72,2 urtekoa emakumezkoena (2018ko zenbatespenak). Bhutandarren % 35 alfabetatu gabeak dira.^[7]

Banaketa etnikoa

Ngalop eta sharchop etnietakoak dira biztanleen % 50-60, eta lhotshampa edo nepaldarrak % 30 inguru.^[7] Nepaldar askok, agintarien diskriminazio gogorra jasan behar dutela-eta, Nepalera ihes egin dute.

Hizkuntzak

Hizkuntza ofiziala dzongkha da. 2005an, sharchoperaz mintzatzen zen biztanleriaren % 28, dzongkhaz % 24, eta lhotshamperaz % 22.^[7]

Erlijioa

Tibetar budismoa da erlijio ofiziala, eta bhutandarren hiru laurdenek jarraitzen dutena; monasterio asko daude, eta monjeak 6.000 inguru dira. Hinduistak % 22 dira (nepaldar jatorrikoak, batez ere).^[7]

Hiri nagusiak

Thimphu (114.551 biztanle 2017an), Phuntsholing (27.658 biztanle) eta Tshongdue (11.448 biztanle) dira hiririk handienak.^[2]

Ekonomia

Biztanleria aktiboaren % 58 inguru nekazaritzan enplegatzen da (2015eko zenbatespena).^[7] Garagarra, garia, artoa eta patatak ekoizten dituzte terraza eran antolatutako soro ureztatuetan (3.000 metroko altueraraino). Hegoalderago, berriz, Himalaia ertaina izeneko eskualdean, arroza da labore nagusia. Fruituak ere ekoizten dituzte (sagarrak, udareak, okaranak), baina esportatzeko, batez ere. Abere-hazkuntzari dagokionez, jaka da Bhutango animaliarik ezagunena, baina behiak, ardiak eta ahuntzak ere hazten dituzte.

Industria arinen bat edo beste hasi da txertatzen (ehunak, porlana, pospoloak, alkoholdun edariak...), baina eskulangintza da oraindik nagusi (larrua, zurak, armak, metal preziatuak, etab.). Bhutango malkarrak eta haran estuak urtegiak egiteko aproposak dira, eta energia elektrikoa ekoizteko erabiltzen dituzte. Indiaren kudeaketei eta diru-laguntzei esker, errepide batzuk egin dira eta Bhutanek, orain, elektrizitatea, mineralak (ferrosilizioa, kaltzio karburoa, dolomita) eta porlana esportatzen ditu. Merkataritza trukeen % 95 Indiarekin egiten ditu.^[7] Turismoa ere dibisa-iturri garrantzitsua izango liteke, baina agintariek mugak jartzen dizkiote.

Erreferentziak

Kanpo estekak

• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
• (Gaztelaniaz) El reino que murió a causa de la televisión, Sal & Roca, 2018-07-08, salyroca.es