Java (uhartea)
| Java (uhartea) | |
|---|---|
 | |
| Datu orokorrak | |
| Mendirik altuena | Semeru |
| Garaiera | 3.676 m |
| Mota | uharte |
| Luzera | 1.062 km |
| Zabalera | 199 km |
| Azalera | 128.297 km² |
| Geografia | |
 | |
| Koordenatuak | 7°29′30″S 110°00′16″E / 7.4916666666667°S 110.00444444444°E |
| UTC ordua | Indonesia Western Standard Time (en)  |
| Honen parte da | Sondako Uharte Handiak |
| Kokapena | Javako itsasoa |
| Ur-gorputza | Indiako ozeanoa Javako itsasoa Bali Strait (en) Sondako itsasartea Madurako itsasartea |
| Leku geografikoa | Sondako Uharte Handiak Hego-ekialdeko Asia |
| Mendizaletasuna | |
Java[1] (indonesieraz Jawa; javeraz: ꦗꦮ; sonderaz: ᮏᮝ) Indonesiako uhartea da. 124.413 kilometro koadroko eremua du, eta 2015ean 141 milioi biztanle zituen, herrialdeko biztanleriaren % 56,7[2]. Munduan jende gehien bizi den uhartea da. Hiri nagusia Jakarta da, Indonesiako hiriburua.
Geografia
Java Sondako uharte handiak izeneko uharte-katean dago, Sumatraren ekialdean dago, Baliren mendebaldean, Borneoren hegoaldean Christmas uhartearen iparraldean. Javako itsasoa du iparraldean, Sondako itsasartea mendebaldean, Indiako ozeanoa hegoaldean eta Baliko zein Madurako itsasarteak ekialdean. Munduko hamahirugarren uharterik handiena da, 128.297 kilometro koadroko eremuarekin.
Uharteak jatorri bolkanikoa du. Kono itxurako 38 mendi ditu, antzina sumendi aktiboak izan zirenak.
Orografia eta hidrografia
Insulindiako sumendi mendikatea eratzen dute Javako mendiek, Sondako itsasartearen eta Baliko itsasoaren artean daudenek. Sumendirik garaiena Semeru da (3.676 m), eta aktiboena Merapi (2.930 m). Haran gehientsuenak hegoaldean daude.
Ibairik luzeena Solo da (600 km); Lawu sumendian du iturburua, erdialdeko Javan, eta Javako itsasoan ahoa, Surabayatik hurbil. Beste ibai aipagarri batzuk Brantas, Citarum, Cimanuk eta Serayu dira.
Klima
Javak klima tropikala du, beroa eta hezea. Batez besteko tenperatura 22 °C eta 29 °C artekoa izaten da, eta hezetasun erlatiboa % 75 ingurukoa. Bi urtaro bereizten dira: hezea, azarotik apirilera, mendebaldeko montzoi haizeak eragiten duena, eta lehorra, ekainetik urrira.
 Datu klimatikoak (Surabaya, ipar-ekialdeko Java) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 31.8 | 31.5 | 31.6 | 31.4 | 31.6 | 31.2 | 31.3 | 30.1 | 32.7 | 33.4 | 33.1 | 31.9 | 31.8 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 24.1 | 24.2 | 24.0 | 24.8 | 24.1 | 23.5 | 23.0 | 22.5 | 22.9 | 23.7 | 24.1 | 23.8 | 23.7 |
| Euria (mm) | 327 | 275 | 283 | 181 | 159 | 101 | 22 | 15 | 17 | 47 | 105 | 219 | 1751 |
| Euri egunak (≥ 1 mm) | 17 | 18 | 19 | 15 | 13 | 11 | 7 | 3 | 4 | 5 | 12 | 23 | 147 |
| Iturria: World Weather Information Service[3] | |||||||||||||
Landaredia eta fauna
Landaredia eta fauna oso aberatsak dira. Dibertsitate biologikoa handi-handia da, eta espezie endemiko ugari dago: Javako errinozeroa[4], Sus verrucosus basurdea, Nisaetus bartelsi arranoa, Pavo muticus hegazterrena, Hylobates moloch eta Trachypithecus auratus primateak, Tragulus javanicus eta Rusa timorensis artiodaktiloak eta Javako lehoinabarra. Erdialdean eta mendebaldean oihan tropikal zabalak daude.
Historia
Aspalditik bizi da jendea Javan; hala erakusten dute han aurkitu diren fosilek. Yavdvïpa izenaz agertzen da Indiako epopeian eta Iabadiu izenez Ptolomeoren geografian. Kristau aroko lehen mendeetan, hinduismoaren eragina zen nagusi. Aginpidea printzeen esku zegoen. Haiek zergak kobratzen zizkieten nekazariei eta nekazaritza gaiak kaietara eramateko garraiobideak egokitzeko ardura zuten.
732an sortu zen estatu gisa antolatutako lehen lurraldea, Sanjaia, dinastia budistako erregearekin. Javako literatura lanik zaharrenetarikoa idatzi zuen Airlangak lurraldea batu zuen 1028 eta 1035 artean. Airlanga hil zenean, bi erreinu sortu ziren: Janggala mendebaldean eta Panjalu edo Kediri ekialdean. Azken horrek indar handia hartu zuen eta Javako artearen eta literaturaren garapena ekarri zuen. 1293tik aurrera, Majapahit Inperioaren bitartez, iritsi zuen urrezko aroa, garai hartan lortu baitzuen benetako nagusitasuna Sondako gainerako uharteekiko.
1520 aldean sartu zen Islama Javan. Ondoren, portugaldarrek hartu zituzten lurralde gehienak; 1602 inguruan, herbeheretarren esku geratu ziren lurralde haiek guztiak. Ekialdeko Indietako Herbeheretar Konpainia sortu zuten, eta hura izan zen uharteko agintaria bertakoen matxinadak zapalduta. Herman Willem Daendels gobernariaren erreformaren ondorioz, printzeei aginpidea kendu zitzaien, nekazariek Konpainarentzat lan egin behar izan zuten eta uhartearen defentsarako plana eratu zen.
1903an javatarrei administrazioan parte hartzeko eskubidea eman zitzaien eta 1925etik aurrera legegintzan parte izan zuten. Javako itsasoko gatazkaz geroztik (1942), japoniarrek uhartea hartu zuten. Gerraren ondoren, uhartearen erdialdea eta mendebaldea Indonesiako Errepublikan sartu ziren; Herbehereek sortutako gainerako estatu autonomoek 1950ean Indonesiarekin batu ziren.
Banaketa administratiboa
Java eta inguruko uharteak batera administratzen dira; lau probintzia eta bi eskualde berezitan banaturik daude:
- Banten, hiriburua: Serang
- Mendebaldeko Java, hiriburua: Bandung
- Erdialdeko Java, hiriburua: Semarang
- Ekialdeko Java, hiriburua: Surabaya
- Jakarta (hiriburu federala)
- Yogyakarta (eskualde berezia)
Lau kultura-eskualde bereizten dira:
- Mendebaldeko Java (Banten, Mendebaldeko Java eta Jakarta)
- Erdialdeko Java (Erdialdeko Java eta Yogyakarta)
- Ekialdeko Java, Madura uhartea salbu
- Madura Uhartea
Demografia
Biztanleria
2015ean Javak 141,3 milioi biztanle zituen[2], 124.413 kilometro koadroko eremuan (Java izeneko administrazio-eskualdeak, Madura uhartea barne hartzen duenak, 129.438 kilometro koadroko eremua du, eta 145 milioi biztanle zituen 2015ean). Munduko uharterik jendetsuena da, eta Indonesiako biztanleriaren % 56,7 bizi da bertan. Munduan biztanle dentsitate handienetako eskualdea da: 1.136 biztanle kilometro koadroko. Dentsitate handiena uhartearen mendebaldean dago, Banten, Jakarta eta Mendebaldeko Java probintzietan.
| Probintzia | Hiriburua | Eremua km²[2] |
Eremua % |
Biztanleria 2000ko errolda[2] |
Biztanleria 2010eko errolda[2] |
Biztanleria 2015eko errolda[2] |
Biztanle dentsitatea (2015) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Banten | Serang | 9.663 | 7,1 | 8.098.277 | 10.632.166 | 11.934.373 | 1.235 |
| Jakarta | - | 664 | 0,5 | 8.361.079 | 9.607.787 | 10.154.134 | 15.292 |
| Mendebaldeko Java | Bandung | 35.378 | 27,1 | 35.724.093 | 43.053.732 | 46.668.214 | 1.319 |
| Mendebaldeko Java eskualdea (gaineko 3 probintziak) |
45.705 | 34,7 | 52.183.449 | 63.293.685 | 68.756.721 | 1.504 | |
| Erdialdeko Java | Semarang | 32.801 | 25,3 | 31.223.258 | 32.382.657 | 33.753.023 | 1.029 |
| Yogyakarta | Yogyakarta | 3.133 | 2,4 | 3.121.045 | 3.457.491 | 3.675.768 | 1.173 |
| Erdialdeko Java eskualdea (gaineko 2 probintziak) |
35.934 | 27,7 | 34.344.303 | 35.840.148 | 37.428.791 | 1.041 | |
| Ekialdeko Java | Surabaya | 47.800 | 37,3 | 34.765.993 | 37.476.757 | 38.828.061 | 812 |
| Java administrazio-eskualdea | Jakarta | 129.438 | 100 | 121.293.745 | 136.610.590 | 145.013.573 | 1.120 |
|
- | 5.025 | 3,3 | 3.230.300 | 3.622.763 | 3.724.545 | 741 |
|
- | 124.413 | 96,7 | 118.063.445 | 132.987.827 | 141.289.028 | 1.136 |
Banaketa etnikoa
Indonesiako beste uharte handien aldean, Java etnikoki nahiko homogeneoa da. Bi besterik ez dira bertako talde etnikoak: javatarrak, biztanleriaren bi heren, eta sondatarrak, gehiengoa mendebaldeko Javan[6]. Maduratarrak, jatorria Madura uhartean dutenak, XVIII. mendean hasi ziren ekialdeko Javara emigratzen, eta egun biztanleriaren % 10 dira. Betawia etnia kriolloa da, XVII. mendean Bataviaren inguruan bizi zen herri baten ondorengoa; malaysieraren dialekto bat erabiltzen dute.
Hizkuntzak
Hiru dira Javako hizkuntza nagusiak: javera, sondera era madurera. Beste mintzaira batzuk ere erabiltzen dira, hala nola, betawiera (malaysieraren dialektoa, Jakartaren inguruan mintzatzen dena), osingera, banyumasanera eta tenggeresera (javeraren dialektoak), baduyera (sonderaren dialektoa), kangeanera (madureraren dialektoa) eta baliera[7]. Biztanle gehienen bigarren hizkuntza indonesiera da.
Erlijioak
Biztanle gehienak musulmanak dira, baina haietako askok ez dituzte islamaren bost euskarriak betetzen. Santriak islam ortodoxoaren jarraitzaileak dira, eta abanganak bertsio sinkretikoago bat praktikatzen dutenak, hinduismo, budismo eta animismoaren eraginaz[8]. Gutxiengo kristauak, batez ere katolikoak, eta budistak daude.
Hiri nagusiak
| Hiria | Probintzia | Biztanleria (2010)[9] | |
|---|---|---|---|
| 1 | Jakarta | Jakarta | 9.607.787 |
| 2 | Surabaya | Ekialdeko Java | 2.765.487 |
| 3 | Bandung | Mendebaldeko Java | 2.394.873 |
| 4 | Bekasi | Mendebaldeko Java | 2.334.871 |
| 5 | Tangerang | Banten | 1.798.601 |
| 6 | Depok | Mendebaldeko Java | 1.738.570 |
| 7 | Semarang | Erdialdeko Java | 1.555.984 |
| 8 | Hego Tangerang | Banten | 1.290.322 |
| 9 | Bogor | Mendebaldeko Java | 950.334 |
| 10 | Malang | Ekialdeko Java | 820.243 |
Ekonomia
Nekazaritza jarduera nagusia da, egoera horretarako oso ona ba: klima heze eta egonkorra du, lur emankorra, eskulan ugaria eta kontsumoko merkatu zabala. Arroza, artoa, kafea, kakaoa eta kautxua lantzen dira, batez ere. Industria batzuk ere daude: azukre eta petrolio findegiak, eztainu eta beste zenbait metalen fundiziorako lantegiak...
Kultura
Artea
Javako artean garai asko bereiz daitezke, historian zehar kolonizatu zuten herrien ezaugarriek mugatuak, baina urrezko aroa VII-IX. mendeen artekoa izan zen. Garai hartan, Javako agintea Cailendra dinastiaren esku zegoen: jatorriz Indiakoa zen, baina aginpidea Indonesiako lurralde askotara hedatu zuen; haren eraginez, budismoak hinduismoaren tokia hartu zuen eta Javako erlijio nagusi bihurtu zen.
Garai hartako arte lan aipagarrienak hilobi budistak dira. Garrantzitsuenak Dieng ordokikoak dira (egun, zortzi daude) eta bereziki, Borobudur santutegi budista (800. urte inguruan eraikia). Borobudur santutegia piramide formakoa da, oin karratuko bost solairu eta horien gainean oin biribileko beste hiru solairu ditu; barnealdean Budaren bizitzaren pasarteak aditzera ematen dituzten gupta estiloko baxuerliebeak daude. Santutegiak unibertsoaren harmonia eta naturaren edertasuna adierazten ditu eta Javako erlijiozko artearen gune garrantzi handienetako bat da. Horiez gainera, aipatzekoak dira, besteak beste, Jabungo tenplu biribila (hinduista da), Sewu tenplua eta Prambanan tenplua.
Urrezko aroaz gainera, XII-XIII. mendeetako artea garrantzizkoa izan zen: islamaren eragina nabari da du eta garai hartako arte lan nagusiak tenpluak eta bainuak dira.
Musika
Javako musikan gamelana aipagarria da, mendebaldeko orkestraren antzekoa. Jatorria Malaysian du, baina hinduismoaren, islamaren eta Ekialde Urruneko eraginak jaso ditu. Eskalen artean bi dira oinarrizkoak: slendro eta pelog.
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Euskaltzaindia. (2012-06-29). 171. araua: Asiako toponimia. (Noiz kontsultatua: 2013-02-11).
- ↑ a b c d e f Cite warning:
<ref>tag with namebiztcannot be previewed because it is defined outside the current section or not defined at all. - ↑ Surabayako datu klimatikoak. worldweather.wmo.int (Noiz kontsultatua: 2016-9-9).
- ↑ Javan Rhinoceros. edgeofexistence.org (Noiz kontsultatua: 2016-9-10).
- ↑ Uharte txiki batzuk barne: Nusa Barung 100 km², Bawean 196 km², Karimunjawa 78 km², Kambangan 121 km², Panaitan 170 km², Thousand Islands 8.7 km² - denetara 90.000 biztanle inguru
- ↑ Sundanese. everyculture.com (Noiz kontsultatua: 2016-9-12).
- ↑ Languages of Indonesia (Java and Bali). archive.ethnologue.com (Noiz kontsultatua: 2016-9-12).
- ↑ Javanese. everyculture.com (Noiz kontsultatua: 2016-9-10).
- ↑ Indonesia: Provinces, Regencies and Cities. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2016-9-10).
Kanpo estekak
- (Ingelesez) Java - Wikivoyage
