Sun Yat-sen

Sun Yat-sen
	; (1910(e)ko hamarkada) Irudi gehiago
Extraordinary President of the Republic of China (en)
Great President of the Republic of China (en)
Bizitza
Jaiotza	Cuiheng (en) , 1866ko azaroaren 12a
Herrialdea	Txinako Errepublika (1912–1949) ; Qing dinastia
Bizilekua	San Frantzisko; Haxell's Hotel (en)
Heriotza	Peking Union Medical College Hospital (en) , 1925eko martxoaren 12a (58 urte)
Hobiratze lekua	Sun Yat-sen Mausoleum (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: gibeleko minbizia
Familia
Aita	Sun Dacheng
Ama	Madame Yang
Ezkontidea(k)	Lu Muzhen (1884ko maiatzaren 26a - 1915); Chen Cuifen (1891 - 1906); Haru Asada (1897 - 1902); Kaoru Otsuki (1905 - 1906); Soong Ching-ling (1915eko urriaren 25a - 1925eko martxoaren 12a)
Seme-alabak	ikusi Sun Fo; Sun Wan; Fumiko Miyagawa; Sun Yan (en) ;
Anai-arrebak	ikusi Sun Mei;
Hezkuntza
Heziketa	Queen's College (en) ; Punahou School (en) 1883) ; ʻIolani School (en) 1882) ; Li Ka Shing Faculty of Medicine (en) ; Boji Medical College (en) ; (1886 - 1887) ; Hong Kong College of Medicine for Chinese (en) ; (1887 - 1892)
Hizkuntzak	ingelesa; txinera
Jarduerak
Jarduerak	politikaria, medikua eta filosofoa
Lantokia(k)	Hong Kong
Enplegatzailea(k)	Nanjingeko Unibertsitatea
Jasotako sariak	ikusi Order of Merit for National Foundation ;
Kidetza	Tiandihui (en) ; Framazoneria
Zerbitzu militarra
Gradua	generalissimo (en)
Parte hartutako gatazkak	Xinhai Iraultza
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	Eliza kongregazionala
Alderdi politikoa	Kuomintang; Tongmenghui
	Fitxategi:Signature of Sun Yat Sen - China Document - dark version.svg, The signature of Sun Yat-sun.svg

Sun Yat-Sen (txinera tradizionalez: 孫逸仙; txinera sinplifikatuz: 孙逸仙; pinyinez: Sūn Yìxiān, sýːn jɐ̀t̚.síːn ahoskatua; Zhongshan, Guangdong, Txina, 1866ko azaroaren 12a - Pekin, Txina, 1925eko martxoaren 12a) Txinako iraultzailea izan zen.

Biografia

Nekazari familia batean jaio zen. 13 urte zituenean Hawaiira joan zen bere anaiarekin bizitzeko. Bertan, hezkuntza kristaua jaso eta ingelesa ikasi zuen. Mendebaldeko Medikuntzako ikasketak egin zituen Hawaiin eta ondoren Hong Kongen, eta sendagile izan zen Macaun. Mendebaldeko botere kolonialisten presentziarekin, Sunek Txinaren gainbehera ikusi zuen. 1894an, Sunek, erreformarako proposamen luze bat idatzi zion Li Hongzhang orduko gobernu inperialeko funtzionario garrantzitsuari. Honek, hala ere, ez zuen irakurri. Ordutik aurrera, Sunek jarrera iraultzailea hartu zuen. Urte berean, Txinaz kanpo bizi ziren ehun bat txinatarrekin bere lehen ezkutuko elkartea, Txina Berpizteko Elkartea, sortu zuen, hurrengo helburu hauekin: mantxuriarrak gobernutik botatzea, gobernua txinatarrei itzultzea eta errepublika bat sortzea. Hurrengo urtean, 1895ean, Sunek Kantonen (Guangzhou) altxamendua burutu zuen beste iraultzaileekin. Porrot eginez gero, Sun Japoniara ihes egin zen, eta hortik Londresa.

Londresa iristerakoan, Txinako delegazioak harrapatu eta atxilotu zuen 12 egunez. Irakasle ingelesari esker, askatzea lortu zuen. Esperientzia honengatik, ingelesen egunkarietan agertu zen. Ustekabeko gertaera honek Sun ezagun egin zuen mundu mailan eta txinatar iraultzaileen artean.

1908an Liga Iraultzailea sortu zuen, gero Kuomintang alderdi bihurtuko zena. 1911an, Sun Estatu Batuetan zegoen iraultzarako diru-bilketa egiten. 1911ko amaieran, Wuchangeko Altxamendutik hasitako iraultza (1911ko Iraultza) arrakasta lortzen ari zelaren berri entzuterakoan, Estatu Batuetatik Txinara itzuli zen 1911ko abenduan, iraultzaileekin elkartzeko eta gobernu errepublikarraren antolaketari buruz hitz egiteko. 1912ko urtarrilaren 1ean, iraultzaileek Nanjingen Txinako Errepublika eta behin-behineko gobernuaren sorrera aldarrikatu eta Sun Errepublikako presidente izendatu zuten. Gobernu hau, geroago, militarren esku geratu zen, Sunek nahi ez zuena. Hortaz, 1918an beste gobernu iraultzaile bat egin zuen Shanghai eta Guangdongen, nazio indartsuekiko berdintasuna, demokrazia eta ekonomia-aurreramendua aldarrikatzen zituena.

Arrakasta militar handirik lortu ez zuenez, mendebaldeko nazioen laguntza eskatu zuen; alferrik ordea. Sobietarrek, berriz, laguntza eskaini zioten 1923tik, eta Txinako komunisten lankidetza ere onartu zuen. 1923an Txinako iparraldeko jauntxoak garaitu zituen sobietarren laguntzaz. 1924an Kuomintangek programa politiko berria jakinarazi zuen.

1925ean Sun Yat-Sen Pekinen sartu zen, eta handik gutxira hil zen. Txina modernoaren sortzailetzat hartua izan da.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Bibliografia

King Fairbank, John. La transformación del orden imperial tardío. In: Historia de China: Siglos XIX y XX. Madrid: Aliantza. 1990. 143-184.

Kanpo estekak

Datuak: Q8573
Multimedia: Sun Yat-sen / Q8573