استان کردستان
استان کردستان | |
---|---|
![]() | |
![]() | |
مختصات: | |
مرکز | سنندج |
شمار شهرستانها | ۱۰ |
مدیریت | |
• نوع | مرکز |
• استاندار | اسماعیل زارعی کوشا[۱] |
• نماینده ولی فقیه | عبدالرضا پورذهبی |
• نمایندگان در مجلس شورای اسلامی | ۷ نماینده |
• نمایندگان در مجلس خبرگان رهبری | ۲ نماینده |
مساحت | |
• کل | ۲۹٬۳۴۹ کیلومتر مربع (۱۱۳۳۲ مایل مربع) |
جمعیت | ۲۱۲۴۰۰۰(۱۴۰۰) |
استان کردستان، یکی از استانهای ایران به مرکزیت شهر سنندج است که در غرب این کشور واقع شدهاست. مساحت این استان ۲۹٬۳۴۹ کیلومتر مربع معادل۱/۸٪ از مساحت کل کشور ایران است. این استان که در دامنهها و دشتهای پراکندهٔ رشتهکوه زاگرس میانی جای گرفتهاست، از شمال به استانهای آذربایجان غربی و زنجان، از شرق به همدان و زنجان، از جنوب به کرمانشاه و از غرب به اقلیم کردستان (استانهای سلیمانیه و حلبچه) در کشور عراق محدود است. استان کردستان با اقلیم کردستان ۲۴۰ کیلومتر مرز مشترک دارد. استان کردستان برپایهٔ آخرین تقسیمات کشوری در سال ۱۴۰۰ دارای ۱۰ شهرستان، ۳۱ بخش، ۳۰ شهر، ۸۶ دهستان و ۱۶۵۱ آبادی دارای سکنه و ۲۰۵ آبادی خالی از سکنه بودهاست.[۲] شهرستانهای این استان عبارتند از: سنندج، سقز، بانه، مریوان، قروه، کامیاران، بیجار، دیواندره، دهگلان و سروآباد.
بر پایه برآورد عمومی نفوس ومسکن ۱۴۰۰ استان کردستان ۲,۱۲۴,۰۰۰ نفر جمعیت دارد که ۳۵ درصد روستایی و ۶۵ درصد را جمعیت شهری تشکیل میدهد. تراکم نسبی جمعیت معادل ۶۴ نفر در کیلومتر مربع است.
نام
کردستان متشکل از دو واژهٔ کُرد و پسوند (ستان) به معنی مکان است. کردستان مکان و سرزمین کردها و ناحیهای در غرب ایران است. کلمهٔ کردستان اولین بار بهطور رسمی در دورهٔ سلجوقی بهکار برده شد و از آن پس ثبت گردید.[۳][۴]
جغرافیا
استان کردستان با مساحت ۲۹٬۵۰۰ کیلومتر در غرب ایران مجاور کشور عراق بین ۳۴ درجه و ۴۴ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۵ درجه و ۳۱ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۱۶ دقیقه طول شرقی از نصفالنهار گرینویچ قرار دارد که این مساحت ۱٫۷ درصد از مساحت کل کشور را شامل میشود و از نظر وسعت رتبهٔ ۱۶ را در کشور دارا است. از شمال به استانهای آذربایجان غربی و قسمتی از زنجان و از جنوب به استان کرمانشاه و از شرق به استان همدان و قسمتی دیگر از استان زنجان و از غرب به کشور عراق محدود است. این استان شامل ۲۳۰ کیلومتر مرز خاکی مشترک با کشور عراق است.
از لحاظ اقلیمی و طبیعی استان کردستان منطقهای کوهستانی است که دشتهای مرتفع و درههای پهن نیز در پهنه منطقه گسترده شدهاند. اختلاف ارتفاع بین بلندترین و پستترین نقاط استان به حدود ۲۴۰۰ متر میرسد. کوه بدر در قروه با ارتفاع ۳۳۱۰ متر بلندترین و منطقهٔ آلوت در بانه با ارتفاع حدود ۹۰۰ متر، کم ارتفاعترین نقطهٔ استان است؛ که این اختلاف ارتفاع خود باعث به وجود آمدن اقلیمهای متفاوت میگردد. کردستان با دریا فاصلهاش زیاد است، اما از طریق درههای عمیق در هم تنیده، به آبهای آزاد جهان در جنوب و دریاچههای شمالی نظیر دریای خزر و دریاچهٔ ارومیه راه دارد. سرچشمهٔ بسیاری از رودخانههای بزرگ در کوههای کردستان واقع شدهاند.
![]() |
زنجان | آذربایجان غربی | ![]() | |
همدان | ![]() |
عراق | ||
![]() ![]() | ||||
![]() | ||||
کرمانشاه |
تقسیمات کشوری
جمعیت شهرستانها و شهرها
ردیف | شهرستان | مساحت شهرستان (کیلومتر مربع) | مرکز | سال تأسیس | جمعیت شهرستان سال [۱][پیوند مرده]۱۳۹۰ | جمعیت شهرستان سال [۲] ۱۳۹۵ | جمعیت مرکز شهرستان | جمعیت شهرنشین[۵] | رشد جمعیتی [نیازمند منبع] | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
۱ | سنندج | ۳۶۷۰ | سنندج | ۱۳۱۶ | ۴۵۰٬۱۶۷ | ۵۰۱٫۴۰۲ | ۴۱۲٬۷۶۷ | ۴۱۴٫۰۶۹ | ۴۵۰٬۱۶۷ | ۵۰۱٬۴۰۲ | −۱۰٫۲۲٪ |
۲ | سقز | ۴۴۰۰ | سقز | ۱۳۲۵ | ۲۱۰٬۸۲۰ | ۲۲۶٫۴۵۱ | ۱۶۵٬۲۵۸ | ۱۶۸٫۳۵۹ | ۲۱۰٬۸۲۰ | ۲۲۶٬۴۵۱ | −۶٫۹۰٪ |
۳ | مریوان | ۲۲۵۰ | مریوان | ۱۳۳۷ | ۱۶۸٬۷۷۴ | ۱۹۵٫۲۶۳ | ۱۳۶٬۶۵۴ | ۱۵۱٫۱۸۸ | ۱۶۸٬۷۷۴ | ۱۹۵٬۲۶۳ | −۱۳٫۵۷٪ |
۴ | بانه | ۱۷۸۰ | بانه | ۱۳۳۷ | ۱۳۲٬۵۶۵ | ۱۵۸٫۶۹۰ | ۱۱۰٬۲۱۸ | ۱۱۵٫۳۲۵ | ۱۳۲٬۵۶۵ | ۱۵۸٬۶۹۰ | −۱۶٫۴۶٪ |
۵ | قروه | ۲۹۰۰ | قروه | ۱۳۳۷ | ۱۳۶٬۹۶۱ | ۱۴۰٫۱۹۲ | ۱۱۵٬۲۳۸ | ۱۲۰٫۴۰۴ | ۱۳۶٬۹۶۱ | ۱۴۰٬۱۹۲ | −۲٫۳۰٪ |
۶ | کامیاران | ۲۰۲۰ | کامیاران | ۱۳۷۳ | ۱۰۵٬۹۹۶ | ۱۰۲٫۸۵۶ | ۵۷٬۰۷۷ | ۶۰٫۴۴۷ | ۱۰۵٬۹۹۶ | ۱۰۲٬۸۵۶ | +۳٫۰۵٪ |
۷ | بیجار | ۵۳۵۰ | بیجار | ۱۳۱۶ | ۹۳٬۷۱۴ | ۸۹٫۱۶۲ | ۵۰٬۰۱۴ | ۵۶٫۸۵۷ | ۹۳٬۷۱۴ | ۸۹٬۱۶۲ | +۵٫۱۱٪ |
۸ | دیواندره | ۴۲۰۰ | دیواندره | ۱۳۷۳ | ۸۱٬۹۶۳ | ۸۰٫۰۴۰ | ۳۴٬۰۰۷ | ۳۶٫۰۹۸ | ۸۱٬۹۶۳ | ۸۰٬۰۴۰ | +۲٫۴۰٪ |
۹ | دهگلان | ۱۸۸۰ | دهگلان | ۱۳۸۶ | ۶۲٬۸۴۴ | ۶۴٫۰۱۵ | ۲۵٬۹۹۲ | ۲۹٫۱۸۵ | ۶۲٬۸۴۴ | ۶۴٬۰۱۵ | −۱٫۸۳٪ |
۱۰ | سروآباد | ۱۰۵۰ | سروآباد | ۱۳۸۱ | ۴۹٬۸۴۱ | ۴۴٫۹۴۰ | ۵٬۱۲۱ | ۸٫۲۹۷ | ۴۹٬۸۴۱ | ۴۴٬۹۴۰ | +۱۰٫۹۱٪ |
تاریخ
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/ZeviyehSoldierSculpture.jpg/220px-ZeviyehSoldierSculpture.jpg)
استان کردستان دارای پیشینه تاریخی غنی میباشد و با وجود شهرهای قدیمی همانند سقز و قروه باستانی بودن، تاریخ و قدمت خود را به رخ میکشد.
استان کردستان بخشی از سرزمینی است که در شرق سرزمین مادها که با نامهای پارسوا یا پرسوا در کتیبههای آشوری و اورارتویی ثبت شدهاست و بر اساس آثار تاریخی بر جا مانده و گنجینه زیویه، قلعه و ارگ زیویه مرکز حکومت و پایتخت مادها بود.[۶] پارسوا (parsua) نام منطقهای بود در شهرستان سنندج شامل ۲۷ ناحیه کم جمعیت و زیستگاه قدیم اقوام پارس بهشمار میآمد. نخستین اشارهٔ تاریخی به پارسوا در حملهٔ شلمنسر سوم در کتیبهای به سال ۸۳۷ پیش از میلاد است. در شمال به اورارتو، در غرب به آشور و در جنوب و جنوب غربی به ایلام و سومر منتهی میشد. در ابتدا قبایل آریایی در شرق و غرب دریاچه ارومیه اسکان یافتند. تعدادی از آنان در شرق دریاچه مقیم شدند و آن را «آمادای» نامیدند و قسمتی که در غرب دریاچه ارومیه بود، پارسوا (پارسوما) نامیده میشد. اولین گروه دولت مادها را بنیان نهاد و دومین گروه سلطنت قدرتمند هخامنشیان را به وجود آورد. با توجه به متن نوشته داریوش در تخت جمشید و بیستون، دولت شاهنشاهی مادها در ناحیه هخامنشی در ۵۵۰ قبل از میلاد واقع شده و سرزمین مادها یکی از ایالات دولت هخامنشی شد.[۷][۸]
موقعیت پارسوا از نگاه مورخان
پارسوا جنوبیتر از زاب کوچک و در دیاله علیا قرار داشت و از یکسو با نواحی مختلف نامار و توپ لیاش در دیالهٔ وسطی و سفلی و از دیگر سو با ماننا و نواحی مختلف متمایل به ماننا و بالاخره با نواحی مختلفهٔ ماد هممرز بود. همچنین از کتیبههای اورارتویی مشهود است که پارسوا میان ماننا و سرزمین بابلی نامار قرار داشت. از مجموع مراتب فوق چنین نتیجه گرفته میشود که پارسوا را باید در حدود کردستان و شهرستان سنندج کنونی جستجو کرد. دیاکونف در اثر خود بهنام تاریخ ماد مینویسد: بخش علیای رود دیاله و شاخهها و شعب آن در مثلث شهرهای کنونی سلیمانیه، سر پل ذهاب و سنندج از اواسط قرن نهم پیش از میلاد پارسوا نامیده میشدهاست.[۹][۱۰]
از زمان سلطنت هخامنشیان، در نواحی پارسها و ساسانیها، ایالت مادها به عنوان یکی از ایالات ایران باستان به نام «ماه» شناخته میشد. این ایالت شامل دو بخش «ماه پایین» یا رازی ماه و «ماه بالا» یا نهاوند ماه بود. در دوران قبل از اسلام سرزمین مادها، «مای» یا «ماه» نامیده میشد. ناحیه استان کردستان (اردلان)در دوره صفویان شامل ۹ شهر عمده بود: سنه، سقز سلطانی اردلان، گروس، الکا، زرین کمر، طغامین، خورخوره، پاوه و هورامان اورامان، الکای بانه، قالازالام و پالانگان. دولتمردان مستقل برای قبایل بزرگ منصوب میشدند.
دوران معاصر
بنا به پیشنویس شماره ۱۲۷۵ در ۹ آذر ۱۳۱۶، ایران به شش بخش تقسیم شده بود. استان غربی شامل شهرهای کردستان، کرمانشاه، گروس، باوندپور (کلهر)، پشت کوه، همدان، ملایر، خرمشهر، آبادان، خوزستان و کهگیلویه بود. در سال [۱۱]۱۳۲۵ با توجه به فرمان شورای وزرا، کردستان از استان پنجم جدا شد و استان کردستان را تشکیل داد. شهرهای استان، سنندج، گروس، سقز و قروه بودند.
بر اساس مصوبهٔ ۴۰۰۴/۴۵۶۲۹/ل هیئت وزیران که در تقسیمات کشوری سال ۱۳۳۷ خورشیدی صورت گرفت شهر قروه از استان همدان منتزع شد و به استان کردستان ملحق گردید.[۱۲]
استان کردستان در انقلاب ۱۳۵۷ نقش بهسزایی داشت و پس از به قدرت رسیدن جمهوری اسلامی نیز محل درگیری میان نیروهای کرد و حکومت جدید بود. در طول جنگ ایران و عراق نیز استان کردستان بارها توسط نیروهای نظامی عراق بمباران شد و نزدیک به ۴۵۰۰ نفر از اهالی این استان توسط ارتش عراق کشتهشدند.[۱۳]
مردم
قومیت
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Kurdistan_Province_Ethnic_Map.png/220px-Kurdistan_Province_Ethnic_Map.png)
ساکنان اصلی استان کردستان کرد هستند و استان کردستان یکی از استانهای کردنشین در غرب ایران است. به استناد شواهد و مدارک مستند تاریخی، قوم کرد یکی از اقوام آریایی هستند که در هزاره دوم قبل از میلاد از کنارههای دریای خزر به سلسله کوههای زاگرس آمده و با غلبه بر قدرت آشوریان در نینوا، امپراتوری مادها را در قرن هفتم قبل از میلاد در ایران پایهگذاری کردند.
زبان
اکثریت مردم استان کردستان به میزان ۹۸٫۸ درصد به زبان کردی با لهجههای مختلف صحبت میکنند.[۱۵] زبان کردی یکی از زبانهای گروه هند و اروپایی و ایرانی است. زبان کردی علاوه بر استان کردستان در استانهای ایلام، کرمانشاه، آذربایجان غربیِ، همدان و شمال خراسان و دیگر کشورهای خاورمیانه همچون ترکیه، عراق، سوریه، لبنان و ارمنستان نیز تکلم میشود و لهجههای گوناگونی دارد. در استان کردستان گویشهای سورانی، کردی جنوبی (گروسی و کلهری) از زبان کردی و هورامی از زبان گورانی تکلم میشود، اما پر تکلمترین گویش کردی در استان کردستان «سورانی» است که لهجههای اردلانی، کردی سقزی، جافی، مکریانی، بابانی از این گویش در این استان تکلم میشود.[۱۶][۱۷]
علاوه بر زبان کردی، گویشوران فارسیزبان و ترکزبان نیز در استان کردستان زندگی میکنند که جمعیت آنها بنا بر آمار موجود نزدیک به ۰٫۳ درصد از جمعیت استان را شامل میشود.[۱۸][۱۹]
دین و مذهب
امروزه اکثریت مردم این استان، مسلمان و اهل تسنن بوده و در انجام آداب و مناسک دینی از فقه شافعی پیروی میکنند و شافعی مذهب هستند. گروهی هم پیرو مذهب تشیع بوده که اکثریت آنها در شرق استان ساکن هستند. علاوه بر این گروههای کوچکی نیز با پیروی از سایر ادیان همچون یهودی، مسیحی، یارسان، بهائی و مذاهب دیگر در این استان زندگی میکنند.[۲۰]
نامداران
محمد مردوخ کردستانی (نویسنده، شاعر، تاریخنگار، سیاستمدار، فقیه و متکلم)
احمد مفتیزاده (سیاستمدار، نویسنده، متفکر مسلمان، اسلامشناس و بنیانگذار مکتب قرآن کردستان)
امانالله خان اردلان (فرمانروای امارت اردلان)
سیفالدینخان اردلان (حاکم و والی سقز)
سنجرخان وزیری (سردار مبارزه با قوای اشغالگر روس)
مستوره اردلان (شاعر، نویسنده و تاریخنگار)
حسامالدین مجتهدی (امام جمعهٔ پیشین سنندج و نمایندهٔ فقید مردم استان کردستان در مجلس خبرگان رهبری)
اسعد شیخالاسلامی (نویسنده، محقق، استاد دانشگاه و مؤسس رشتهٔ فقه شافعی در دانشگاه تهران و طراح و بانی آزمون تعیین سطح علمی روحانیون اهل سنت)
یحیی صادق وزیری (آخرین وزیر دادگستری دورهٔ پهلوی و آخرین وزیر سنی مذهب ایران)
جلال جلالیزاده (سیاستمدار، استاد دانشگاه تهران، نویسنده و مترجم)
فریدون معتمد وزیری (سیاستمدار و استاد دانشگاه، بنیانگذار دانشگاه کردستان و دانشگاه رازی کرمانشاه)
ابراهیم یونسی (نویسنده و مترجم، نخستین استاندار استان کردستان پس از انقلاب ۱۳۵۷ و در دولت موقت ایران)
عبدالحمید بدیعالزمانی کردستانی (محقق و نویسنده)
علاءالدین سجادی (نویسنده، شاعر و ادیب)
حسن امینی (مفتی کردستان و از فعالان مذهبی-قومی اهل سنت ایران)
محیالدین حقشناس (شاعر و ادیب)
حسن کامکار (موسیقی دان و بنیانگذار گروه موسیقی کامکارها)
بیژن کامکار (موسیقیدان)
هوشنگ کامکار موسیقیدان)
اردشیر کامکار (موسیقیدان)
مریم بوبانی (بازیگر)
غفور یوسفیانی (مهندس نفت)
مظفر پرتوماه (دانشمند و فیزیکدان ناسا، مفسر قرآن)[۲۱]
سعید آقاخانی (بازیگر و کارگردان)
وریا غفوری (بازیکن فوتبال)
محمود شهریاری (مجری)
فرهاد اصلانی (بازیگر)
هوتن شکیبا (بازیگر)
عبدالله رمضانزاده (سیاستمدار اصلاحطلب)
کامران نجاتاللهی (استاد دانشگاه پلی تکنیک تهران)
احسان هوشمند (فعال ملی مذهبی)
ایرج شهسواری (از کشتهشدگان واقعهٔ هفت تیر)
جمشید فرجوند فردا (عکاس)
شهره قمر (بازیگر سینما)
پروفسور محمدرضا ستاره (فیزیکدان)
علی اصغر امیرانی (بنیانگزار و مدیر مجله خواندنیها)
عبدالحسین خان سالار ملک گروسی (رییس نظمیه ایران در زمان قاجار)
علیرضاخان گروسی (سیاستمدار عصر قاجار)
آمینه اقدس (همسر ناصرالدینشاه و مالک پیشین محلهٔ اقدسیه تهران)
عمر ملاصالح سقزی (مورخ و نویسندهٔ اهل کردستان)
محمود دینی (بازیگر سینما)
ناصر رزازی (خواننده)
کاظم نوربخش (بازیگر)
یوحنا عیسایی[۲۳](اسقف اعظم کلدانیان تهران)
شبنم قلیخانی[۲۴](بازیگر)
شهرام ایرانی (فرمانده نیروی دریایی ارتش)
قطبالدین صادقی (فیلمنامهنویس)
صهبا شرافتی (بازیگر)
بیژن ذوالفقارنسب (مربی فوتبال)
فرامرز صدیقی (بازیگر)
بهروز غریبپور (کارگردان تئاتر)
دیمن زندی (بازیگر)
عبدالحمید ملکالکلامی (خوشنویس اهل سقز)
سید علیاصغر کردستانی (خواننده)
مظهر خالقی (خواننده)
عباس کمندی (خواننده)
صدیق تعریف (خواننده)
هادی ضیاءالدینی (مجسمهساز)
فتانه ولیدی (خواننده)
محمد صابر صابر (خوشنویس)
هانی مجتهدی (خواننده)
جمشید عندلیبی (موسیقیدان)
جمشید (خواننده) (خواننده)
سعدالله نصیری (شاعر و خواننده)
مهسا امینی (شهروند کشتهشده توسط گشت ارشاد جمهوری اسلامی)
دکترعبداله سعیدی (استراتژیست در شورای عالی امنیت ملی و از نخستین دانشآموختگان رشته آیندهپژوهی (هوافضا)متولد اقکند گروس میباشند
فاطمه چهل امیرانی (فعال مدنی؛ سیاسی (همسر حمید باکری) ظاهراً اصالت کردستانی داشته و زادگاهشان از قصبات کرانی ودشت اوباتو است
امیرنظام گروسی (امیرنظام عهد قاجار؛ سیاستمدار؛ وزیر فواید عامه؛ سفیر و خوشنویس)
طبیعت و محیط زیست
اقلیم
اقلیم کردستان متأثر از تودههای هوای گرم و مرطوب مدیترانهای است که این تودهها موجب بارندگیهایی در بهار و ریزش برف در زمستانها شدهاست. این تودههای هوایی از اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه با برخورد به ارتفاعات زاگرس بخش قابل توجهی از رطوبت را به صورت بارشهای پراکنده برف و باران در این منطقه نشان میدهند. تعداد روزهای یخبندان ۱۰۹ روز و میزان بارندگی سالانه در شرایط عادی اقلیمی معادل ۵۰۰ میلیمتر است. سقز یکی از سردترین شهرهای ایران دارای بیشترین روزهای یخبندان در سال بوده و بیشترین میزان بارندگی در استان، مربوط به شهرهای مریوان و بانه با حدود ۸۰۰ میلیمتر در سال و کمترین میزان بارندگی در ناحیه شرق حدود ۴۰۰ میلیمتر و در قسمت مرکزی استان یعنی سنندج نزدیک به ۵۰۰ میلیمتر در سال است. نفوذ تودههای مرطوب زمستانی و بهاری در مریوان و دریاچهٔ زریبار تأثیر فراوانی در مرطوب و معتدل شدن هوای این ناحیه دارد. میزان رطوبت و بارش مناسب باعث ایجاد جنگلهای انبوه بلوط و گونههای مختلف درختان جنگلی شدهاست.
درغرب استان میزان بارشها بیشتر از سایر نقاط است. فصل تابستان کمترین بارشها را دارد. هوای استان در تابستان گرم و زمستان آن سرد است. کردستان به دلیل آبوهوای منحصر به فردش پتانسیل بالایی برای جذب گردشگر دارد.
زمینشناسی
شرق استان در اواخر دوران سوم و بهخصوص از اواسط میوسن به علت فورانهای آتشفشانی و شدت حرکات چینخوردگی در حواشی، به شکل حوضه رسوبی نسبتاً مستقلی درآمده که آبهای ارتفاعات اطراف بهویژه سرزمینهای مرتفع و شیستی غربی به آن میریختهاست. در پلیوسن این حوضه همانند حوضههای مشابه داخلی فلات ایران در اثر انعکاس حرکات کوهزا یا زمینزا ارتفاع یافته و از آب خارج شدهاست؛ بنابراین اولین شبکه آبهای جاری که در گذشته به این حوضه میریخته، بلافاصله بعد از خروج رسوبات از آب، در منطقه شروع به فعالیت نموده و با توجه به شیب ظاهری رسوبات از غرب به شرق در شاخهٔ واحدی جریان یافتهاست که امروز ما آن را به نام قزلاوزن میشناسیم.[۲۵]
کوهها و قلهها
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/fa/thumb/2/2c/Awalan_pik.jpg/220px-Awalan_pik.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Chehelcheshme.jpg/220px-Chehelcheshme.jpg)
در استان کردستان ارتفاعات، دامنهها و رشتهکوههای متعددی وجود دارند. رشتهکوههای غرب کشور به صورت رشتههایی موازی، تمامی پهنهٔ استان را دربر گرفتهاند و محدودهٔ طبیعی آن را تشکیل میدهند. در این کوهستانها یخچالها و قلههای مرتفع، چشمهسارهای فراوان وجود دارد. دامنههای مناطق کوهستانی، به ویژه مناطق نزدیک شهرها (آبیدر، کوه آربابا، شاهو) در جنوب استان دارای پوشش وسیع جنگلی و مرتعی هستند.
مهمترین کوههای استان کردستان که بیش از ۲۸۰۰ متر ارتفاع دارند عبارتاند از: کوه کوچسار، کوه نکروز در غرب سقز نزدیک روستای میرده، کوه شیخ معروف، کوه پنجهعلی (ارتفاع ۲۹۴۰ متر کوه هفت سوار جنوب شرقی دهگلان و جنوب غربی قروه در کنار روستای کنگره ۳۵ کیلومتری قروه) کوه کانیچرمه، کوه حلقهمسیر، کوه سناسره، کوه میانه، کوه مسجد میرزا، کوه ملاکاوو، کوه حسینبک، کوه پیازه، کوه تخت، کوه هوعالیداغ، هواره برزه، کوه چرخلان، کوه سراجالدین، و رشتهکوه چهلچشمه در نزدیکی روستای اسحاقآباد و کانعمت سقز. بلندترین قله در استان کردستان قلهٔ بدر است که در بخش چهاردولی شهرستان قروه قرار دارد و ۳۲۴۵ متر ارتفاع دارد.[۲۶]
کوه عوالان نشور با ارتفاع ۲۹۷۰ متر چشمههای پرآبی دارد. ارتفاعات تهته در منطقهٔ هورامان در غرب استان نیز یکی از مرتفعترین گردنههای استان کردستان و راه مواصلاتی به استان کرمانشاه است که هر سال نزدیک به ۱۵۰ روز به علت برف و ارتفاع زیاد مسدود میشود. ارتفاعات غرب استان به عنوان خط مرزی دو کشور ایران و کشور عراق در نظر گرفته شدهاست.
رودخانهها و منابع آب استان کردستان
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Sefidrivermap.png/220px-Sefidrivermap.png)
نام رودخانه | محل سرچشمه | محل ریزشگاه |
---|---|---|
قزلاوزن | کوههای سارال و چهلچشمه | دریای خزر |
گاورود | ||
سیروان | بخش رزاب و مریوان | دریاچه سد دربندیخان |
زرینهرود | کوههای چهلچشمه | دریاچه ارومیه |
بردهسور | کوه کان کبوتر | دریاچه ارومیه |
منابع آبی
از جمله سدهای ساختهشده در استان کردستان میتوان موارد زیر را برشمرد:
مناطق دیدنی و گردشگری
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Palangan3.jpg/150px-Palangan3.jpg)
موقعیت طبیعی و ویژگیهای جغرافیایی منطقه از قبیل کوههای مرتفع، آبشارها و رودهای خروشان، شکارگاهها و غارهای طبیعی از یکسو و از سوی دیگر: آیینها، موسیقی اصیل کردی، آداب و رسوم و اعتقادات مذهبی، قلعههای مستحکم و تپههای باستانی، اماکن و عمارتهای تاریخی مانند حمامها، خانهها، کاروانسراها، روستاهای پلکانی با معماری منحصر به فرد، مراکز صنایع دستی و محلی فرش، گلیم، شال، گیوه، نازک کاری و… که تنها گوشه ای از غنای عظیم طبیعی، تاریخی، فرهنگی، مذهبی و هنری کردستان است، به این استان جاذبههای فراوانی بخشیدهاست. هر یک از این جاذبهها میتواند زمینههای لازم را برای گردش و تفریح، کوهنوردی، صید و شکار و … فراهم آورد. گذشته از آن، کردستان یکی از قدیمیترین کانونهای زیستی و استقرارگاههای انسان در جهان محسوب میشود که تا کنون کمتر شناخته شدهاست.[۲۰]
فرهنگ
سینما
بزرگترین سینمای روباز جهان با گنجایش ۱۰ هزار نفر در پارک جنگلی آبیدر سنندج واقع است.[۲۷] آبیدر با پردهای در ابعاد ۱۲×۲۵ متر، بزرگترین سینمای روباز جهان محسوب میشود. صدای فیلمهای این سینما از طریق موج اف ام رادیو در هر مکان از پارک جنگلی آبیدر قابل دریافت است و پرده آن به گونهای تعبیه شده که ۱۰ هزار نفر بتوانند روبهروی آن قرار گیرند. در فصل تابستان ساعت ۲۱ هر شب یک فیلم در این سینما اکران میشود.
-
پارک مولوی کرد سقز
-
سینمای روباز پارک امیریه سنندج
-
پارک امیریه
-
باغ امانیه
-
پارک جنگلی آبیدر
-
باغ امیریه
آئینها و مراسم
مراسم پیر شالیار در روستای اورامانتخت (هورامان) کردستان، هر سال دو بار در نیمه بهار و نیمه زمستان برگزار شده و عروسی «پیر شالیار» در سه روز جشن گرفته میشود. مقبره پیر شالیار که از موبدان عبدالقادر گیلانی بودهاست در انتهای جاده آسفالته اورامان قرار دارد. این مراسم شامل ذبح دام قربانی، دفزنی، نوعی رقص، خوردن آش، شبنشینی و خواندن شعر و دعا است. شروع مراسم روز چهارشنبه است که سه روز به طول میانجامد.
ورزش
پیست اسکی وزنه
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Vazane.jpg/450px-Vazane.jpg)
پیست اسکی «وزَنه» که در دامنه شمالی کوه وزنه و به طرف روستای خاپورهده قرار گرفتهاست از قله با ارتفاع ۲۷۰۰ متر شروع و به سمت پایین و با شیب بسیار مناسب تا ارتفاع ۲۰۰۰ متر امتداد مییابد طول این مسیر به ۱۵۰۰ متر میرسد و اختلاف ارتفاع آن از ابتدا تا انتهای پیست به ۷۰۰ متر میرسد.
از آنجا که ارتفاعات گردنه خان و خصوصاً کوه وزنه با آغاز اولین بارشهای پاییزی و تقریباً از اواسط آبان ماه سفیدپوش میشود میتوان آذر ماه را شروع فصل اسکی در کوه وزنه به حساب آورد که با ماندگاری برف قابل اسکی تا اواسط اردیبهشت میتوان حداقل برای ۵ ماه از سال که کاملاً سفیدپوش است در آن اسکی کرد به طوری که طی بازدیدهای بهعمل آمده عمق برف در اواخر فرودین ماه در تمام طول پیست بیش از یک متر بودهاست.
پیست اسکی وزَنه سقز در سال ۱۳۸۴ از لحاظ دارا بودن شرایط یک پیست استاندارد به تأیید کارشناسان فنی فدراسیون اسکی کشور رسید. این پیست از لحاظ شرایط آب هوایی و خصوصیت برفگیر بودن جزو مناطق ممتاز ایران به حساب میآید اما در حال حاضر هیئت اسکی سقز به علت نبود امکانات اختصاصی اسکی از جمله تله کابین و تله اسکی در این پیست، فقط قادر به ارائه امکانات تمرینی-آموزشی برای اسکیبازان است.[۲۸]
جاذبههای طبیعی
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ac/PanoramaFrozenZrebar.jpg/500px-PanoramaFrozenZrebar.jpg)
استان کردستان به علت دارا بودن شرایط مساعد اقلیمی و زیستمحیطی، از دوران پیش از تاریخ، به عنوان یکی از استقرارگاههای بشری مورد توجه بوده و نتایج حاصل از کاوشهای علمی باستانشناسی در مکانهای باستانی حاکی از این مطلب است. در کردستان حدود هزار و دویست و سی و چهار اثر باستانی شناسایی شده و حدود پانصد اثر از آنها در فهرست آثار ملی به ثبت رسیدهاست.
بیشتر جنگلهای استان در اطراف شهرهای بانه و مریوان واقع شده و بعد از جنگلهای شمال کشور در درجهٔ دوم اهمیت قرار دارد. در حال حاضر جنگلهای استان به صورت درختچه و بوتههای پراکنده درآمدهاست. معروفترین درختان جنگلی این جنگلها بلوط، گلابی، گردو، سیب وحشی، پسته وحشی، زالزالک، آلبالو جنگلی، نارون، افرا و درختهایی مانند گز و بید وحشی در کنار رودخانه است.
نواحی جنگلی استان عبارتاند از: جنگلهای مریوان (۱۸۵۰۰۰ هکتار)، بانه (۵۰۰۰۰ هکتار)، سقز (۷۰۰۰ هکتار) و جنگلهای منطقه سنندج که مساحت آن حدود ۷۸۰۰۰ هکتار است و بیشتر درغرب کامیاران و جنوب سنندج واقع شدهاند.
از دیگر جاذبههای طبیعی استان میتوان به
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Marivan-zarivar-Iran.jpg/200px-Marivan-zarivar-Iran.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/SaqqezPark.jpg/200px-SaqqezPark.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/SaqqezPark3.jpg/200px-SaqqezPark3.jpg)
- دریاچه زریبار
- پارک جنگلی آبیدر
- منطقه اورامان
- روستای پلکانی پالنگان
- رودخانه سقز
- رودخانه زرینه رود
- کوه آربابا بانه
- چشمهٔ آب معدنی باباگرگر (قروه)
- آبشار و چشمه بل
- رشتهکوههای چهلچشمه
- کوههای کیلهشین و کوه نکروز مابین سقز و بانه
- سراب قروه
- آبشار کویله
- غار کرفتو دیواندره اشاره کرد.
حمل ونقل
فرودگاهها
استان کردستان دارای دو فرودگاه است:
راهآهن
راهآهن سنندج_همدان به طول ۱۵۱ کیلومتر در حال احداث است و فقط ۱۰ درصد تا اتمام پروژه باقی ماندهاست و بر اساس وعده وزیر راه و شهرسازی سال ۱۴۰۲ به بهرهبرداری خواهد رسید.[۳۰][۳۱]
بررسیهای فنی برای اتصال شهر مریوان به شبکه ریلی کشور در حال انجام است[۳۲] و درصورت فراهم بودن شرایط، مرز بینالمللی باشماق مریوان نیز در سالهای آینده به شبکهٔ ریلی کشور متصل خواهد شد.[۳۱]
معادن
استان کردستان از معادن غنی و باارزشی برخوردار است به گونهای که فعالان حوزهٔ معدن لقب بهشت معادن ایران را برای استان کردستان انتخاب کردهاند. ۶۵ درصد تولید طلای ایران از معادن طلای استان کردستان است.[۳۳] بنا به گفتهٔ رئیس سازمان صنعت معدن و تجارت استان کردستان بیش از ۵۸ درصد معادن استان فعالاند.[۳۴]
مهمترین معادن سنگ آهن استان در شهرستانهای سقز، بیجار، دهگلان، قروه و دیواندره واقع شدهاست.[۳۵] به گفتهٔ معاون امور صنعت معدن تجارت استان ۵۳۱ فقره پروانهٔ بهرهبرداری معادن در کردستان موجود است.[۳۶]
در معادن کردستان تا سال ۱۳۹۵ حدود ۱۸ نوع مادهٔ معدنی کشف شده بود که برخی از آنها عبارتاند از:[۳۷]
آهن، طلا، سیلیس، آهک، گچ، منگنز، باریت، انواع سنگهای تزئینی و …[۳۶]
به گفتهٔ رئیس صنایع و معادن استان کردستان تا سال ۱۳۸۷ بیش از چهار هزار و پانصد میلیون تن کانی از معادن استان استخراج شده بودند.[۳۸]
آثار تاریخی
اماکن باستانی و تاریخی استان کردستان
![زیویه](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/%D8%AA%D9%BE%D9%87_%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%B2%DB%8C%D9%88%DB%8C%D9%87_%D8%AF%D8%B1_%D8%B4%D8%A8.jpg/220px-%D8%AA%D9%BE%D9%87_%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%B2%DB%8C%D9%88%DB%8C%D9%87_%D8%AF%D8%B1_%D8%B4%D8%A8.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Do_Menareh_Mosque_2019-10-06_12.jpg/200px-Do_Menareh_Mosque_2019-10-06_12.jpg)
![غار کرفتو دیواندره](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Karaftu_Caves_%282594451167%29.jpg/165px-Karaftu_Caves_%282594451167%29.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/HajSalehBath4.jpg/200px-HajSalehBath4.jpg)
استان کردستان از پیشینه تاریخی کهن برخوردار است و همواره بخشی از کانون فرهنگ و تمدن ایران زمین و همچنین از آنجا که استان کردستان از گذشته مهد عرفان و اعتقادات مذهبی و دینباوری بودهاست، دارای جاذبههای مهم تاریخی، فرهنگی، مذهبی و هنری است که مهمترین آنها به شرح زیر معرفی میشوند.
- تپهٔ باستانی زیویه
- غار کرفتو دیواندره
- قلعه قمچقای
- روستای هورامان تخت
- قرآن نگل
- خانه کرد
- زیارتگاه عکاشه
- مسجد دارالاحسان
- موزه سنندج
- عمارت خسروآباد
- سردر فهیم
- مسجد دو منار سقز
- سنگنوشته اورامان
- بازار سنندج
- بازار سقز
- پل قشلاق
- قرآن تاریخی شیخ حسن مولان آباد
- کاروانسرای تاجوانچی
- روستای گردشگری صلواتآباد (سنندج)[۲۰]
-
مسجد دو منار سقز
-
پل قشلاق سنندج
-
عمارت خسروآباد در دورهٔ قاجار
-
مسجد دارالاحسان
-
درِ ورودی عمارت سالار سعید (موزه سنندج)
-
شیء تاریخی در موزهٔ سنندج
-
کاشیکاری مسجد دارالاحسان
-
موزهٔ سنندج
-
غار کرفتو دیواندره
-
خانه کرد ( موزهٔ مردمشناسی)
-
سردیس میرزا محمدرضا کلهر در عمارت آصف وزیری
-
خانقاه نقشبندی در مسجد خانقاه سقز
دانشگاهها و مراکز آموزش عالی
قبل از انقلاب تنها یک مرکز آموزش عالی در استان کردستان وجود داشت که آن هم وابسته به دانشگاه رازی کرمانشاه بود. اما پس از پیروزی انقلاب، علاوه بر توسعهٔ این مرکز آموزش عالی و تبدیل آن به دانشگاه کردستان، چندین دانشگاه دیگر در این استان تأسیس شد. در حال حاضر اکثر شهرهای استان دارای دانشگاه اند و تعداد دانشگاههای استان هماکنون به ۴۷ واحد دانشگاهی افزایش یافتهاست. در سنندج، دانشگاه کردستان، دانشگاه پیام نور مرکز سنندج، دانشگاه علوم پزشکی کردستان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، دانشگاه مذاهب اسلامی واحد سنندج، پردیس شهید مدرس سنندج و پردیس بنت الهدی صدر سنندج دانشگاه فرهنگیان و مراکز آموزش علمی کاربردی و آموزشکدههای فنی و حرفه ای و… در حال فعالیت اند. در سال ۱۳۵۷، تعداد کل دانشجویان شاغل به تحصیل در استان کردستان ۴۵۹ نفر بوده که اکنون آمار دانشجویان استان به ۵۸۹۹۱ نفر افزایش یافتهاست.[۲۰]
- تصاویری از دانشکده های دانشگاه کردستان و دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج
-
لوگوی دانشگاه کردستان
-
لوگوی دانشگاه علوم پزشکی کردستان
-
نمایی از دانشکده مهندسی، کتابخانه و اداره آموزش دانشگاه کردستان
-
نمایی از دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه کردستان
-
دانشکده مهندسی دانشگاه کردستان
-
کتابخانه مرکزی دانشگاه کردستان
-
دورنمای دانشکده هنر و معماری دانشگاه کردستان
-
دانشکده منابع طبیعی دانشگاه کردستان
-
دانشکده فنی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج
-
نمایی از دانشکدههای دامپزشکی و کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج
موقعیت اقتصادی اجتماعی
استان کردستان یکی از قطبهای مهم کشاورزی و دامپروری ایران محسوب میشود. علاوه بر این، برخورداری از منابع غنی معدنی (فلزی و غیرفلزی) و نیروی انسانی متخصص از یک سو و موقعیت بسیار مناسب جغرافیایی و همسایگی با کشور عراق به عنوان یکی از بازارهای هدف و همچنین مسیر مناسب ترانزیتی در اتصال بندرهای جنوب به شمال غرب کشور از سوی دیگر، این استان را از نظر اقتصادی در جایگاه ممتازی قرار دادهاست. استان کردستان یکی از استانهای مهم در حوزه کشاورزی و از لحاظ دامپروری یکی از قطبهای اساسی دامداری کشور است. فعالیتهای صنعتی این استان بسیار محدود میباشد، ولی بهطور کلی صنایع این استان به دو گروه ماشینی و دستی تقسیم میشوند که صنایع ماشینی آن مشتمل بر صنایع کانی غیرفلزی، شیمیایی، نساجی و چرم، غذایی، برق و الکترونیک میباشد و صنایع دستی آن نیز شامل فرشبافی، گلیمبافی، نساجی و غیره میباشد. همچنین قاچاق کالا از عمدهترین شغلهای تأمینکننده اقتصاد مردم این مناطق است.
این استان در تولید محصول توت فرنگی در کشور رتبه اول را دارد و تأمین کننده بخش زیادی از این محصول کشور است. کردستان دارای باغات و مزارع فراوانی است.
این استان دارای باغات زیادی از میوههای انار، انگور، انجیر، ازگیل، سیب، گلابی، به، شاتوت، توت، تمشک، گردو، بادام، زردآلو، آلو، هلو، آلبالو، گیلاس و… میباشد. شهر یاسوکند قطب تولید انگور کشور در شمال شرقی این استان قرار دارد. بخش عمده ای از مناطق کشاورزی این استان هم به کشت غلات(گندم، برنج، جو، عدس، نخود و لوبیا) و کشت محصولات صیفی–جالیزی (گوجهفرنگی، سیبزمینی، کدو، بادمجان، سیر، پیاز، فلفل، خیار، لوبیا سبز، باقلا، کرفس و سبزی) و (هندوانه، طالبی، کدو تنبل و خربزه) اختصاص دارد. از دیگر محصولات این استان میتوان به پنبه، گوشت، دانههای روغنی، زعفران، زیتون، ذرت، جارو و گلرنگ اشاره کرد.
در استان کردستان کارگاهها و کارخانههای بزرگ و کوچک متعددی وجود دارد که عمدتاً در دهه گذشته ساخته شدهاند. تعدادی از بزرگترین کارخانههای استان عبارتاند از:
کارخانهٔ لاستیک بارز کردستان[۳۹] واقع در دهگلان با میزان تولید سالیانه ۵ میلیون حلقه تایر[۴۰]مدرنترین کارخانهٔ تایر کشور است.[۴۱]
کارخانهٔ ایستک خورشید زریوار[۴۲] واقع در سنندج
کارخانهٔ تولید آبمیوه ژینا نوش روژهلات[۴۳] واقع در مریوان (از زیر مجموعههای ایستک) بزرگترین کارخانهٔ تولید عصارهٔ مالت خاورمیانه[۴۴][۴۵][۴۶]
تراکتورسازی کردستان در سنندج[۴۷]_تولید ۱۴ درصد تراکتور مورد نیاز کشور[۴۸]
مجتمع پتروشیمی کردستان[۴۹]واقع در سنندج
کارخانجات تولید آهن کردستان[۵۰](در قروه و بیجار)[۵۱][۵۲](در حال تکمیل)
بهداشت و درمان
وضعیت سلامت مردم
۶٫۵٪ درصد از جمعیت بالای ۲۵ سال مردم استان کردستان به بیماری دیابت مبتلا هستند که حدود ۳۵ هزار نفر از جمعیت استان را شامل میشود.[۵۳][۵۴] حدود ۲۰۰۰ تن از شهروندان استان کردستان به بیماری سرطان مبتلا هستند[۵۵]و میانگین سن ابتلا به سرطان در این استان ۶۵ سال است.[۵۶] نزدیک به ۴۲٪ از مرگ و میر سالانهٔ ساکنان این استان مربوط به بیماریهای قلبی-عروقی است.[۵۷][۵۸]
مراکز درمانی
مرکز پزشکی، آموزشی و درمانی کوثر سنندج یکی از مدرنترین مراکز تشخیص سرطان در سطح کشور میباشد.[۵۹] در سالهای اخیر بهدلیل حضور بیماران خارجی قابل توجه در استان که عمدتاً اهل کشور عراق هستند، زیرساختهای لازم جهت توسعه گردشگری سلامت در حال ارتقاست تا استان کردستان را به قطب گردشگری سلامت غرب کشور بدل کند.[۶۰]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ «اسماعیل زارعی کوشا استاندار کردستان شد». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۱-۱۱-۱۷. دریافتشده در ۲۰۲۱-۱۱-۱۷.
- ↑ «تقسیمات کشوری استان کردستان». استانداری کردستان. ۲۷ خرداد ۱۴۰۰.
- ↑ Kurdish Globe بایگانیشده در ۱۳ ژانویه ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine, accessed: 1 March 2010.
- ↑ "Who Are the Kurds?". Institutkurde.org (به انگلیسی). Retrieved 2022-10-23.
- ↑ نتایج سرشماری ۱۳۹۵ وبگاه مرکز آمار ایران
- ↑ «جغرافیا و تاریخ کردستان». بایگانیشده از اصلی در ۲۳ فوریه ۲۰۰۹. دریافتشده در ۱۴ نوامبر ۲۰۰۹.
- ↑ «پارسوا سنندج». ۲۰۱۵.
- ↑ «The Cambridge History of Iran».
- ↑ «Zoroastrianism images, maps, MiddleEast Parsa700.jpg».
- ↑ Cambridge history of Iran. صص. https://books٫google٫com/books?id=BBbyr۹۳۲QdYC&pg=PA۶۱&dq=Parsua#v=onepage&q=Parsua&f=false.
- ↑ تقسیمات کشوری، استانداری کردستان
- ↑ «تقسیمات استانی شورای وزرا به پیشنهاد شماره ۴۰۰۴/۴۵۶۲۹/ل شهر قروه از استان همدان منتزع شد و به استان کردستان ملحق گردید.» قانون تقسیمات کشور و اصلاح قانون راجع به محصلین کلاس اختصاصی وزارت داخله بازبینیشده در ۲۱ دسامبر ۲۰۱۸ وبگاه شهرهای ایران.
- ↑ منصور اولی (۲۰۲۱-۰۱-۱۷). «چهرهٔ شوم جنگ؛ ۲۸ دی ماه سنندج و وظیفهٔ امروز». kurdpress. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۸-۱۰.
- ↑ https://atlas.uok.ac.ir/about.aspx
- ↑ شماره کتابشناسی ملی:۲۸۸۶۸۸۴طرح بررسی و سنجش شاخصهای فرهنگ عمومی کشور (شاخصهای غیرثبتی){گزارش}:استان کردستان/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس -شابک:۷-۵۵-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۲۸۱ ص:جدول (بخش رنگی)، نمودار (بخش رنگی)
- ↑ «استانشناسی کردستان | پایگاه کتابهای درسی، اداره کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی». chap.sch.ir. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۰-۲۳.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانیشده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافتشده در ۱۱ ژوئن ۲۰۲۰.
- ↑ «دائرةالمعارف جهان اسلام - بیچار». بایگانیشده از اصلی در ۱۴ اکتبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲ ژوئیه ۲۰۱۳.
- ↑ «معرفی شهرستان قروه - فرمانداری قروه». بایگانیشده از اصلی در ۸ اوت ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲ ژوئیه ۲۰۱۳.
- ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ ۲۰٫۲ ۲۰٫۳ پایگاه کتابهای درسی، اداره کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی. «استانشناسی کردستان». chap.sch.ir. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۰-۲۳.
- ↑ «مظفر پرتوماه استاد ایرانی فیزیک هستهای و دانشمند سابق ناسا درگذشت». ایسنا. ۲۰۰۶-۰۲-۱۷. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۸-۱۰.
- ↑ «برادر کوچر بیرکار: برادرم نمیتواند به ایران بیاید». ایسنا. ۲۰۱۸-۰۸-۰۴. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۲-۲۶.
- ↑ «مرکز تحقیقات، مطالعات و مقالات آشور». www.ashour.ir. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۲-۲۶.
- ↑ «آپارات - سرویس اشتراک ویدیو». آپارات - سرویس اشتراک ویدیو. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۲-۲۶.
- ↑ محمودی، فرجالله (آذر ۱۳۵۲). «آبوهوا». پژوهشهای جغرافیایی (۹): ۱۷.
- ↑ ««بدر» قروه به عنوان مرتفعترین قله در کردستان معرفی شد». kurdpress. ۲۰۲۱-۰۵-۰۷. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۸-۱۰.
- ↑ «بزرگترین سینمای روباز جهان در کوه آبیدر سنندج». خبرگزاری باشگاه خبرنگاران. ۱۰ خرداد ۱۳۹۱. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۸-۱۰.
- ↑ «دامنه کوه «وزنه سقز» پذیرای اسکیبازان غرب ایران». fa. ۶ بهمن ۱۳۹۲. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۰-۲۳.
- ↑ «فاز نخست فرودگاه سقز به بهرهبرداری رسید». www.irna.ir. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۸-۱۰.
- ↑ «پیشرفت ۹۰درصدی راهآهن سنندج/صدای سوت قطار سال آینده شنیده میشود». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۲-۰۷-۲۳. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۲-۲۶.
- ↑ ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ «وعدهٔ استاندار کردستان برای افتتاح راهآهن همدان ـ سنندج تا نیمهٔ نخست ۱۴۰۲». خبرگزاری تسنیم. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۲-۲۶.
- ↑ «بررسیهای فنی اتصال راهآهن همدان - سنندج به مرز باشماق انجام شدهاست». www.irna.ir. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۸-۱۰.
- ↑ «کردستان؛ بهشت معادن ایران با تولید ۶۵ درصد طلای ایران». dana.ir. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۸-۱۰.
- ↑ «بیش از ۵۸ درصد معادن کردستان فعال است». www.irna.ir. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «فرآوری؛ راهکار ثروتافزایی معادن کردستان». دنیای معدن. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ ۳۶٫۰ ۳۶٫۱ «۳۵۱ فقره پروانهٔ بهرهبرداری معادن در کردستان موجود است». kurdpress.com. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «وجود ۱۸ گونه مادهٔ معدنی در کردستان». ایسنا. ۲۰۱۶-۰۶-۱۹. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «کردستان». gsi.ir. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «تولید روزانهٔ لاستیک کارخانهٔ بارز کردستان افزایش یافت». www.irna.ir. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «تولید تایر در کارخانهٔ بارز کردستان از مرز ۵ میلیون حلقه گذشت». عصر خودرو. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «آپارات - سرویس اشتراک ویدیو». آپارات - سرویس اشتراک ویدیو. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «ایستک سنندج واحد تولیدی نمونه و موفق کردستان، برندی معتبر و جهانی». www.irna.ir. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «رسمیو». rasm.io. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «بهرهبرداری از بزرگترین کارخانهٔ فرآوری محصولات باغی کشور در مریوان». خبرگزاری ایانا. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «بهرهبرداری از بزرگترین واحد صنایع تبدیلی غرب کشور در مریوان». مریوان آوا | پایگاه خبری شهرستان مریوان و سروآباد. ۲۰۲۲-۰۸-۲۳. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «بزرگترین کارخانهٔ تولید عصارهٔ مالت خاورمیانه در مریوان احداث میشود». ارم گل. ۲۰۲۰-۰۴-۰۲. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «آپارات - سرویس اشتراک ویدیو». آپارات - سرویس اشتراک ویدیو. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «۱۴ درصد تولیدات شرکت تراکتورسازی ایران مربوط به کردستان است». www.irna.ir. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «مجتمع پتروشیمی کردستان - سامانه صبا (صنایع بالادستی ایران)». infosaba.com (به Persian). دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «مجتمع تولید مواد آهن کردستان - سامانه صبا (صنایع بالادستی ایران)». infosaba.com (به Persian). بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۲۳. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «شرکت صنایع فولاد کردستان – K.SICO». دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «تکمیل زنجیرهٔ فولاد کردستان؛ گام بزرگی در جهت شکوفایی اقتصادی و صنعتی استان خواهد بود». شرکت سرمایهگذاری توسعهٔ معادن و فلزات. ۲۰۲۲-۰۹-۱۹. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۲.
- ↑ «۶٫۵ درصد افراد بالای ۲۵ سال کردستان مبتلا به دیابت هستند». www.irna.ir. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۲-۱۷.
- ↑ «بیش از ۳۱ هزار کردستانی به دیابت مبتلا هستند». www.irna.ir. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۲-۱۷.
- ↑ «حدود ۲ هزار بیمار سرطانی در کردستان شناسایی شدهاست». www.irna.ir. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۲-۱۷.
- ↑ «میانگین سن مبتلایان به سرطان در کردستان ۶۵ سال». ایسنا. ۲۰۲۰-۰۵-۱۰. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۲-۱۷.
- ↑ «بیماریهای قلبی عروقی عامل ۴۲ درصد مرگ و میرها در کردستان». ایسنا. ۲۰۱۳-۰۱-۱۴. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۲-۱۷.
- ↑ https://jamejamonline.ir (۱۴ مهر ۱۳۸۷). «بیماریهای قلبی عامل ۴۱ درصد مرگ و میر در کردستان». fa. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۸-۱۰.
- ↑ «کردستان مدرنترین مرکز تشخیص سرطان در کشور». مریوان آوا | پایگاه خبری شهرستان مریوان و سروآباد. ۲۰۲۱-۰۹-۱۶. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۲-۱۷.
- ↑ «کردستان میتواند قطب گردشگری سلامت ایران باشد». ایسنا. ۲۰۱۸-۱۱-۲۱. دریافتشده در ۲۰۲۲-۱۲-۱۷.
پیوند به بیرون