الفبای تاجیکی

زبان فارسی تاجیکی در دوره‌های گوناگونی بنا به تحولات تاریخ تاجیکستان به سه الفبای متفاوت نوشته شده‌است؛ ابتدا از الفبای فارسی و سپس برای مدت کوتاهی از لاتین استفاده شد و در نهایت تا به امروز از سیریلیک استفاده می‌شود. در گویش بخارایی که در میان یهودیان بخارایی صحبت می‌شود، به‌طور سنتی از الفبای عبری استفاده می‌شد ولی امروزه آن نیز با یک نوع الفبای سیریلیک نوشته می‌شود. هر خطی که مشخصاً برای نوشتن زبان فارسی تاجیکی از آن استفاده‌شود را الفبای تاجیکی می‌گویند که در سیریلیک به‌صورت алифбои тоҷикӣ و در لاتین به‌صورت Alifʙoi toçikī نوشته می‌شود.

همانند بسیاری از کشورهای پساشوروی تغییر در خط و بحث‌های مربوط به آن، با موضوعات سیاسی درهم‌آمیخته‌است. اگرچه استفاده از الفبای لاتین پس از رواج الفبای سیریلیک اندک بوده‌است، اما امروزه گروهی که خواستار نزدیکی بیش‌تر تاجیکستان به ازبکستان هستند، از استفادهٔ خط لاتین پشتیبانی می‌کنند و خواستار استفاده از الفبای لاتین هستند.^[۱] استفاده از الفبای فارسی توسط اسلام‌گرایان و کسانی که خواستار نزدیکی بیش‌تر تاجیکستان با ایران و میراث نیاکانی خود هستند تشویق می‌شود. به‌عنوان استاندارد دفاکتو الفبای سیریلیک به‌طور کلی توسط افرادی که خواستار وضع موجود هستند حمایت می‌شود و معتقدند که استفاده از آن باعث نزدیکی بیش‌تر به روسیه می‌شود.

در نتیجهٔ یکی از تأثیرات اسلام در منطقه، فارسی تاجیکی تا دههٔ ۱۹۲۰ میلادی با الفبای فارسی نوشته می‌شد. تا این زمان، فارسی تاجیکی زبانی جداگانه محسوب نمی‌شد و یکی از لهجه‌های فارسی در نظر گرفته می‌شد. اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در سال ۱۹۲۳ میلادی، پیش از استفاده از الفبای لاتین در سال ۱۹۲۷ میلادی، آغاز به ساده‌سازی الفبای فارسی کرد.^[۲] اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی با هدف افزایش سوادآموزی در میان جوامع اسلامی آسیای مرکزی که در آن عمدتاً بی‌سواد بودند، الفبای لاتین را جایگزین الفبای فارسی کرد. ملاحظات عملی نیز در این زمینه وجود داشت. الفبای فارسی یک الفبای ابجد است که حروف کافی برای نمایاندن واکه‌های تاجیکی را فراهم نمی‌کند. افزون بر این، یادگیری ابجد نسبت به لاتین دشوار بود.^[۳]

در آوریل ۱۹۲۸ میلادی، تغییر خط به لاتین به قانون تبدیل شد.^[۴] الفبای لاتین تاجیکی بر اساس کارهای پژوهشگران بر روی زبان ترکی استانبولی که خطی متحد برای زبان‌های ترکی پدیدآورد ساخته‌شد.^[۵] این تغییر خط باعث شد که در دههٔ ۱۹۵۰ میلادی، میزان سواد به میانگین جهانی نزدیک شود.

به‌عنوان بخشی از «روسی‌سازی» در آسیای مرکزی، الفبای سیریلیک در اواخر دههٔ ۱۹۳۰ میلادی معرفی شد.^{[۱][۲][۳][۴][۵]} الفبا تا پایان دههٔ ۱۹۸۰ میلادی و با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی همچنان به‌صورت سیریلیک باقی ماند. در سال ۱۹۸۹ میلادی، با رشد ملی‌گرایی تاجیک‌ها قانونی تصویب شد که در طی آن فارسی تاجیکی به‌عنوان زبان رسمی اعلام شد. افزون بر این، قانون، تاجیکی را معادل فارسی در نظر گرفت و خواستار بازگشت دوباره به الفبای فارسی شد.^{[۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷]}

الفبای فارسی در آموزش و پرورش و زندگی روزانه مورد استفاده‌بود ولی ممنوعیت فعالیت حزب نهضت اسلامی تاجیکستان در سال ۱۹۹۳ میلادی، استفاده از آن را به‌شدت کاهش داد. در سال ۱۹۹۹ میلادی، واژهٔ «فارسی» از عنوان رسمی زبان کشور تاجیکستان حذف شد و زبان رسمی این کشور «تاجیکی» نام گرفت.^[۶] از سال ۲۰۰۴ میلادی استاندارد دفاکتو، استفاده از الفبای سیریلیک است،^[۷] و تنها بخش اندکی از جامعه می‌توانند الفبای فارسی را بخوانند.^[۸]

حروف اصلی الفبای تاجیکی در زیر به‌همراه ارزش‌های آوایی آن‌ها ارائه شده‌است. همچنین یک جدول مقایسه‌ای زیر وجود دارد.

نوعی از الفبای فارسی برای نوشتن تاجیکی استفاده می‌شود. در گونهٔ تاجیکی، همانند سایر گونه‌های خط عربی، به غیر از الف، واکه‌ها حروف منحصر به‌فردی را نمایندگی نمی‌کنند، بلکه به‌صورت اختیاری با اعراب‌گذاری نشان داده می‌شوند.

الفبای لاتین پس از انقلاب روسیه از سال ۱۹۱۷ میلادی، به‌منظور ترویج افزایش سواد و گسترش زبان مرسوم شد. فقط حروف کوچک در اولین نسخه از نوع لاتین، بین سال‌های ۱۹۲۶ تا ۱۹۲۹ میلادی یافت شده‌اند. در گویش بخارایی که توسط یهودی‌ها تکلم می‌شود، ۳ نشانهٔ اضافی نیز وجود دارد: ů، ə̧، و ḩ.^[۹]

کاراکتر غیرعادی Ƣ برای حرف غ استفاده می‌شد و نشان‌دهندهٔ واج /ɣ/ بود. از این الفبا برای همهٔ زبان‌های غیراسلاوی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی استفاده می‌شد. هرچند که امروزه از این الفبا استفاده نمی‌شود، اما گروه‌های مشخصی از رواج دوبارهٔ آن حمایت می‌کنند.^[۱۰]

الفبای سیریلیک در اواخر دههٔ ۱۹۳۰ میلادی در جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان رواج یافت و جایگزین الفبای لاتین شد که از انقلاب اکتبر استفاده شده‌بود. پس از سال ۱۹۳۹ میلادی، آثار منتشرشده به الفبای فارسی و زبان فارسی ممنوع شد. الفبای زیر با افزودن حروف Щ و Ы در سال ۱۹۵۲ میلادی تکمیل شد.^[۱۱]

علاوه بر این ۳۵ حرف، حروف ц، щ، و ы در وام‌واژه‌ها استفاده می‌شوند، اگرچه این حروف رسماً در اصلاحات سال ۱۹۹۸ میلادی به‌همراه حرف ь برداشته شدند.^[۱۲] همچنین در سال ۲۰۱۰ میلادی پیشنهاد شد که حروف е ё ю я نیز برداشته شوند.^[۱۳]

حروف زیر، حروفی هستند که در الفبای سیریلیک روسی وجود ندارند:

حرف	Ғ	Ӣ	Қ	Ӯ	Ҳ	Ҷ
آوا	/ʁ/	/ˈi/	/q/	/ɵ:/	/h/	/dʒ/

استانداردهای حرف‌نویسی (نویسه‌گردانی) الفبای سیریلیک تاجیکی به الفبای لاتین مطابق جدول زیر است:

توضیحات جدول بالا:

1. ISO 9 — مشخصات سازمان بین‌المللی استانداردسازی ISO 9.
2. KNAB — از دیتابیس نام‌مکان‌های مؤسسهٔ زبان استونیایی.
3. WWS — از سیستم‌های نوشتن جهانی، برنارد کری (ویراستار).
4. ALA-LC —استاندارد کتابخانهٔ کنگره و انجمن کتابخانهٔ آمریکا.
5. Edward Allworth, ed. Nationalities of the Soviet East. Publications and Writing Systems (NY: Columbia University Press, 1971)
6. BGN/PCGN — استاندارد هیئت مدیرهٔ ایالات متحده در مورد نام‌های جغرافیایی و کمیتهٔ دائمی اسناد جغرافیایی برای استفاده رسمی انگلیسی بریتانیایی.

الفبای عبری، مانند الفبای فارسی، ابجد است و برای نوشتن گویش بخارایی یهودی استفاده می‌شود که گویشوران آن عمدتاً در سمرقند و بخارا زندگی می‌کنند.^[۱۸][۱۹] علاوه بر این، از سال ۱۹۴۰ میلادی، که مدارس یهودی در آسیای میانه بسته شدند، استفاده از الفبای عبری به‌غیر از آثار مذهبی یهودی‌ها، رو به ضعف نهاد و نشریات یهودی بخارا مانند کتاب‌ها و روزنامه‌ها از الفبای سیریلیک تاجیکی استفاده می‌کردند. امروزه بسیاری از یهودیان بخارایی که سن‌شان بالا است، و به مدارس تاجیک یا روسی در آسیای میانه می‌رفتند، در هنگام خواندن و نوشتن بخارایی و تاجیکی، فقط الفبای سیریلیک تاجیک را می‌دانند.

متن نمونه:

דר מוקאבילי זולם איתיפאק נמאייד. מראם נאמה פרוגרמי פירקי יאש בוכארייאן.‎ – Дар муқобили зулм иттифоқ намоед. Муромнома – пруграми фирқаи ёш бухориён.^[۱۴]

سیریلیک	لاتین	فارسی
Тамоми одамон озод ба дунё меоянд ва аз лиҳози манзилату ҳуқуқ бо ҳам баробаранд. Ҳама соҳиби ақлу виҷдонанд, бояд нисбат ба якдигар бародарвор муносабат намоянд.	Tamomi odamon ozod ba dunjo meojand va az lihozi manzilatu huquq bo ham barobarand. Hama sohibi aqlu viçdonand, bojad nisbat ba jakdigar barodarvor munosabat namojand.	تمام آدمان آزاد به دنیا می‌آیند و از لحاظ منزلت و حقوق با هم برابرند. همه صاحب عقل و وجدانند، باید نسبت به یکدیگر برادروار مناسبت نمایند.‎ الفبای سیریلیک و فارسی سیریلیک فارسی اعراب‌گذاری‌شده فارسی عبری اعراب‌گذاری‌شده عبری Баниодам аъзои як пайкаранд, ки дар офариниш зи як гавҳаранд. Чу узве ба дард оварад рӯзгор, дигар узвҳоро намонад қарор. سعدی بَنی‌آدَم اَعضایِ یَک پَیکَرَند، کِه دَر آفَرینِش زِ یَک گَوهَرَند. چو عُضوی بَه دَرد آوَرَد روزگار، دِگَر عُضوها را نَمانَد قَرار.‎ سَعدی‎ بنی‌آدم اعضای یک پیکرند، که در آفرینش ز یک گوهرند. چو عضوی به درد آورد روزگار، دگر عضوها را نماند قرار.‎ سعدی‎ בַּנִי־אָדַם אַעְזָאי יַךּ פַּיְכַּרַנְד, כִּה דַר אָפַרִינַשׁ זִ יַךּ גַוְהַרַנְד. ג׳וּ עֻזְוֵי בַּה דַרְד אָוַרַד רוֹזְגָאר דִגַּר עֻזְוְהָא רָא נַמָאיַנְד קַרָאר סַעְדִי. בני־אדם אעזאי יך פיכרנד, כה דר אפרינש ז יך גוהרנד. ג׳ו עזוי בה דרד אורד רוזגאר דגר עזוהא רא נמאינד קראר סעדי. Мурда будам, зинда шудам; гиря будам, xанда шудам. Давлати ишқ омаду ман давлати поянда шудам. مولوی مُردَه بُدَم، زِندَه شُدَم؛ گِریَه بُدَم، خَندَه شُدَم. دَولَتِ عِشق آمَد و مَن دَولَتِ پایَندَه شُدَم.‎ مَولَوی‎ مرده بدم، زنده شدم؛ گریه بدم، خنده شدم. دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم.‎ مولوی‎ מֻרְדַה בֻּדַם זִנְדַה שֻׁדַם; גִּרְיַה בֻּדַם, כַנְדַה שֻׁדַם. דַוְלַתִ עִשְק אָמַד וּמַן דַוְלַתִ פָּאיַנְדַה שֻׁדַם. מַוְלַוִי מרדה בדם זנדה שדם; גריה בדם, כנדה שדם. דולת עשק אמד ומן דולת פאינדה שדם. מולוי جدول مقایسه‌ای یک جدول مقایسه‌ای خطوط مختلف که برای الفبای تاجیکی استفاده می‌شود. لاتین در اینجا بر اساس استاندارد ۱۹۲۹ میلادی، سیریلیک در استاندارد بازنگری‌شدهٔ ۱۹۹۸ میلادی، و حروف فارسی در حالت جدا آمده‌اند. سیریلیک لاتین فارسی فونتیک (IPA) مثال‌ها А а A a اَ، ـَ، ـَه /a/ санг = سنگ Б б B b/ʙ ب /b/ барг = برگ В в V v و /v/ номвар = نامور Г г G g گ /ɡ/ санг = سنگ Ғ ғ Ƣ ƣ غ /ʁ/ ғор = غار، Бағдод = بغداد Д д D d د /d/ модар = مادر، Бағдод = بغداد Е е E e ای، ـی /e/ шер = شیر، меравам = می‌روم Ё ё Jo jo یا /jɔ/ дарё = دریا، осиёб = آسیاب Ж ж Ƶ ƶ ژ /ʒ/ жола = ژاله، каждум = کژدم З з Z z ز، ذ، ض، ظ /z/ баъз = بعض، назар = نظر، заҳоб = ذهاب، замин = زمین И и I i اِ، ـِ، ـِه؛ اِیـ، ـِیـ /i/ ихтиёр = اختیار Ӣ ӣ Ī ī ـِی /ˈi/ зебоӣ = زیبائی Й й J j ی /j/ май = می К к K k ک /k/ кадом = کَدام Қ қ Q q ق /q/ қадам = قدم Л л L l ل /l/ лола = لاله М м M m م /m/ мурдагӣ = مردگی Н н N n ن /n/ нон = نان О о O o آ، ـا /ɔ/ орзу = آرزو П п P p پ /p/ панҷ = پنج Р р R r ر /ɾ/ ранг = رنگ С с S s س، ث، ص /s/ сар = سر، субҳ = صبح، сурайё = ثریا Т т T t ت، ط /t/ тоҷик = تاجیک، талаб = طلب У у U u اُ، ـُ؛ اُو، ـُو /u/ дуд = دُود Ӯ ӯ Ū ū او، ـو /ɵ/ хӯрдан = خوردن، ӯ = او Ф ф F f ف /f/ фурӯғ = فروغ Х х X x خ /χ/ хондан = خواندَن Ҳ ҳ H h ح /h/ ҳофиз = حافظ Ч ч C c چ /tʃ/ чӣ = چی Ҷ ҷ Ç ç ج /dʒ/ ҷанг = جنگ Ш ш Ş ş ش /ʃ/ шаб = شب ъ ' ء؛ ع /ʔ/ таъриф = تعریف Э э E e ای، ـی /e/ Эрон = ایران Ю ю Ju ju یُ، یُو /ju/ июн = ایون Я я Ja ja یَ، یَه /ja/ ягонагӣ = یگانگی جستارهای وابسته تغییر خط در تاجیکستان برنامه‌ریزی زبانی پانویس ^  Schlyter, B. N. (2003) Sociolinguistic Changes in Transformed Central Asian Societies ^  Keller, S. (2001) To Moscow, Not Mecca: The Soviet Campaign Against Islam in Central Asia, 1917-1941 ^  Dickens, M. (1988) Soviet Language Policy in Central Asia ^  Khudonazar, A. (2004) "The Other" in Berkeley Program in Soviet and Post-Soviet Studies, November 1, 2004. ^  Perry, J. R. (2005) A Tajik Persian Reference Grammar (Boston: Brill) p. 34 ^  Siddikzoda, S. "Tajik Language: Farsi or not Farsi?" in Media Insight Central Asia #27, اوت ۲۰۰۲ ^  UNHCHR – Committee for the Elimination of Racial Discrimination – Summary Record of the 1659th Meeting : Tajikistan. 17 August 2004. CERD/C/SR.1659 ^  Library of Congress Country Study – Tajikistan ^  Perry, J. R. (2005) A Tajik Persian Reference Grammar (Boston: Brill) p. 35 ^  Schlyter, B. N. (2003) Sociolinguistic Changes in Transformed Central Asian Societies ^  Perry, J. R. (1996) "Tajik literature: Seventy years is longer than the millennium" in World Literature Today, Vol. 70 Issue 3, p. 571 ^  Perry, J. R. (2005) A Tajik Persian Reference Grammar (Boston: Brill) p. 36 ^  Судьба «русских букв» в таджикском алфавите будет решаться بایگانی‌شده در ۱۳ ژوئیه ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine ^  Ido, S. (2005) Tajik (München: Lincom GmbH) p. 8 ^  Rzehak, L. (2001) Vom Persischen zum Tadschikischen. Sprachliches Handeln und Sprachplanung in Transoxanien zwischen Tradition, Moderne und Sowjetunion (1900-1956) (Wiesbaden: Reichert) ^  IBM – International Components for Unicode – ICU Transform Demonstration منابع ↑ ed. Hämmerle 2008, p. 76. ↑ Cavendish 2006, p. 656. ↑ Landau & Kellner-Heinkele 2001, p. 125. ↑ ed. Buyers 2003, p. 132. ↑ Borjian 2005. ↑ ed. Ehteshami 2002, p. 219. ↑ ed. Malik 1996, p. 274. ↑ Banuazizi & Weiner 1994, p. 33. ↑ Westerlund & Svanberg 1999, p. 186. ↑ ed. Gillespie & Henry 1995, p. 172. ↑ Badan 2001, p. 137. ↑ Winrow 1995, p. 47. ↑ Parsons 1993, p. 8. ↑ RFE/RL, inc, RFE/RL Research Institute 1990, p. 22. ↑ Middle East Institute (Washington, D.C.) 1990, p. 10. ↑ Ochsenwald & Fisher 2010, p. 416. ↑ Gall 2009, p. 785. ↑ Gitelman, Zvi Y (2001). A Century of Ambivalence: The Jews of Russia and the Soviet Union, 1881 to the Present. Indiana University Press. p. 203. ISBN 978-0-253-21418-8. ↑ Изд-во Академии наук СССР (1975). "Вопросы языкознания". Вопросы языкознания: 39. Badan, Phool (2001). Dynamics of Political Development in Central Asia. Lancers' Books. Retrieved 17 November 2012. Banuazizi, Ali; Weiner, Myron, eds. (1994). The New Geopolitics of Central Asia and Its Borderlands. Indiana University Press. ISBN 0-253-20918-8. Retrieved 17 November 2012. Borjian, Habib (27 July 2005). "TAJIKISTAN v. DICTIONARIES AND ENCYCLOPEDIAS". Encyclopædia Iranica. Encyclopædia Iranica. Retrieved 17 November 2012. Buyers, Lydia M. (2003). Central Asia in Focus: Political and Economic Issues (illustrated ed.). Nova Publishers. ISBN 1-59033-153-2. Retrieved 17 November 2012. Cavendish, Marshall (2006). World and Its Peoples. Marshall Cavendish. ISBN 0-7614-7571-0. Retrieved 17 November 2012. Ehteshami, Anoushiravan, ed. (2002). From The Gulf To Central Asia: Players In The New Great Game. Arabic & Islamic Studies. University of Exeter Press. ISBN 0-85989-451-7. Retrieved 17 November 2012. Gall, Timothy L. (2009). Gall, Timothy L.; Hobby, Jeneen (eds.). Worldmark encyclopedia of cultures and daily life. Vol. Volume 4 of Worldmark Encyclopedia of Cultures and Daily Life: Asia and Oceania (2, revised ed.). Gale. ISBN 1-4144-4892-9. Retrieved 17 November 2012. {cite book}: |volume= has extra text (help) Gillespie, Kate; Henry, Clement M., eds. (1995). Oil in the New World Order (illustrated ed.). University Press of Florida. ISBN 0-8130-1367-4. Retrieved 17 November 2012. Goodman, E. R. (1956) "The Soviet Design for a World Language." in Russian Review 15 (2): 85-99. Hämmerle, Christa, ed. (2008). Gender Politics in Central Asia: Historical Perspectives and Current Living Conditions of Women. Vol. Volume 18 of L'Homme Schriften. Reihe zur Feministischen Geschichtswissenschaft. Böhlau Verlag Köln Weimar. ISBN 3-412-20140-5. Retrieved 17 November 2012. {cite book}: |volume= has extra text (help) Landau, Jacob M.; Kellner-Heinkele, Barbara, eds. (2001). Politics of Language in the Ex-Soviet Muslim States: Azerbayjan, Uzbekistan, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Turkmenistan, and Tajikistan (illustrated ed.). St. Martin's Press. ISBN 0-472-11226-0. Retrieved 17 November 2012. Malik, Hafeez, ed. (1996). Central Asia: Its Strategic Importance and Future Prospects (reprint ed.). St. Martin's Press. ISBN 0-312-16452-1. Retrieved 17 November 2012. Ochsenwald, William; Fisher, Sydney Nettleton (2010). The Middle East: A History (7, illustrated ed.). McGraw-Hill Education. ISBN 0-07-338562-X. Retrieved 17 November 2012. Parsons, Anthony (1993). Central Asia, the last decolonization. David Davies Memorial Institute. Retrieved 17 November 2012. Siddikzoda, Sukhail (August 2002). "TAJIK LANGUAGE: FARSI OR NOT FARSI?" (PDF). Media Insight Central Asia. CIMERA (# 27): 1–3. Archived from the original (PDF) on 13 June 2006. Retrieved 14 June 2014. Westerlund, David; Svanberg, Ingvar, eds. (1999). Islam Outside the Arab World. St. Martin's Press. ISBN 0-312-22691-8. Retrieved 17 November 2012. Winrow, Gareth M.; Former Soviet South Project, Russian and CIS Programme (Royal Institute of International Affairs) (1995). Turkey in post-Soviet Central Asia. Royal Institute of International Affairs. ISBN 0-905031-99-7. Retrieved 17 November 2012. Middle East Monitor, Volumes 20-23. Contributor Middle East Institute (Washington, D.C.). Middle East Institute. 1990. ISBN 0-312-22691-8. Retrieved 17 November 2012.{cite book}: نگهداری CS1: سایر موارد (link) Report on the USSR. , Volume 2, Issues 1-13. Contributors RFE/RL, inc, RFE/RL Research Institute. RFE/RL, Incorporated. 1990. ISBN 0-312-22691-8. Retrieved 17 November 2012.{cite book}: نگهداری CS1: سایر موارد (link) پیوند به بیرون نرم‌افزار برگردان خط سیریلیک به فارسی و برعکس «بهروزیان» (پژوهشگاه فرهنگ فارسی-تاجیکی، سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان، بنیاد سعدی) برگردان خط فارسی به سیریلیک (پرشین-تاجیک) برگردان خط سیریلیک به فارسی (پرشین-تاجیک) تبدیل حروف سیریلیک به حروف لاتین Omniglot – Tajik (Тоҷики / Toçikī / تاجیکی) در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ الفبای تاجیکی موجود است.