زبان هونزیبی

زبان هونزیبی
Gunzib
гьонкьос мыц
زبان بومی درقفقاز شمالی
منطقهداغستان
شمار گویشوران
۱۴۰۰  (۲۰۰۶–۲۰۱۰)[۱]
۳۴۶۶ (۲۰۲۰)[۲]
زبان‌های قفقازی شمال شرقی
خط سیریلیک
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹huz
گلاتولوگhunz1247[۳]
{mapalt}
  Hunzib
{mapalt2}
این نوشتار شامل نمادهای آوایی آی‌پی‌ای است. بدون پشتیبانی مناسب تفسیر، ممکن است علامت‌های سوال، جعبه یا دیگر نمادها را جای نویسه‌های یونی‌کد ببینید.

زبان هونزیبی (انگلیسی: Hunzib language)یکی از زبان‌های قفقازی شمال شرقی است که توسط هونزیب‌ها در جنوب داغستان،[۴] نزدیک مرز روسیه با گرجستان صحبت می‌شود.

طبقه‌بندی

هونزیبی متعلق به زبان‌های تسزی از زبان‌های قفقازی شمال شرقی است. طبق آخرین تحقیقات، این زبان نزدیک‌ترین ارتباط را با زبان بژتی و زبان خوارشی دارد.[۵] سایر زبان‌های تسزی شامل زبان تسزی و زبان هینوخ هستند. پیش‌تر، زبان خوارشی به جای ارتباط با هونزیبی، در گروهی مشترک با زبان‌های تسزی و هینوخ قرار داشت.

توزیع جغرافیایی

زبان هونزیبی یک زبان رسمی نیست و به ندرت به صورت نوشتاری استفاده می‌شود.[۶] این زبان در مناطق تسونتین و قزل‌یورت در داغستان و همچنین در دو روستا در آن سوی مرز روسیه در گرجستان صحبت می‌شود.[۷]

آواشناسی

واکه‌ها

واکه‌های زبان هونزیبی می‌توانند کوتاه، بلند یا خیشومی باشند.

واکه پیشین واکه مرکزی واکه پسین
واکه بسته i ɨ u
واکه میانی e ə o
واکه باز a ɑ

همخوان‌ها

زبان هونزیبی دارای ۳۵ همخوان است. سه همخوان /x/، /ħ/ و /ʕ/ تنها در وام‌واژهها یافت می‌شوند.

همخوان دولبی همخوان لثوی همخوان کامی همخوان نرم‌کامی همخوان ملازی همخوان حلقی همخوان چاکنایی
مرکزی کناری
همخوان خیشومی m n
انفجاری بی‌واکی p t k q ʔ
واک b d ɡ
همخوان فورانی pʼ tʼ kʼ qʼ
انسایشی بی‌واکی t͡s t͡ɬ t͡ʃ
فورانی t͡sʼ t͡ɬʼ t͡ʃʼ
سایشی بی‌واکی s ɬ ʃ x χ ħ h
واک z ʒ ʁ ʕ
همخوان لرزشی r
ناسوده l j w

دستور زبان

جنس دستوری

مانند تعدادی از دیگر زبان‌های قفقازی شمال شرقی، زبان هونزیبی دارای سامانه جنس دستوری با پنج رده است. رده‌های اول و دوم به ترتیب نشان‌دهنده جنس مذکر و مؤنث برای موجودات عاقل هستند، در حالی که رده‌های باقی‌مانده برای اشیاء بی‌جان به کار می‌روند. علامت‌گذاری جنس بر روی اسم‌ها پنهان است، اما در افعال، صفت‌ها، ضمیرها و ساخت‌های قیدی ظاهر می‌شود.[۸]

رده مفرد جمع
I ∅- b-1
II j-
III j- r-1
IV b-1
V r-1
  1. زمانی که قبل از یک واکه خیشومی قرار می‌گیرند، نشانه‌های رده b- و r- به ترتیب به m- و n- تبدیل می‌شوند.

اسم‌ها

نام‌واژه‌ها در زبان هونزیبی به پنج رده اسمی تقسیم می‌شوند: مذکر، مؤنث و سه رده برای اشیاء بی‌جان. در هونزیبی چندین صرف وجود دارد، از جمله حالت مطلق، حالت کنایی (ارگاتیو)، حالت اضافه و حالت ابزاری. همچنین، چندین نشانگر شبیه به حالت‌های دستوری برای نشان دادن جهت وجود دارد که شامل حالت‌های مفعولی، اضافی، رویی (برتر)، تماس، مشارکتی و گرایشی می‌شود. موارد زیر از کتاب دستور زبان هونزیبی نوشته هلما فان دن برخ گرفته شده است.[۸]

حالت‌ها

زبان هونزیبی دارای چهار حالت دستوری اصلی است: حالت مطلق، حالت کنایی، حالت اضافه و حالت ابزاری. حالت مطلق از ریشه پایه ساخته می‌شود، و سایر حالت‌ها از ریشه مایل (غیرمستقیم) شکل می‌گیرند.

حالت نشانگر
حالت مطلق -∅
حالت کُنایی -l1 / -lo2, -y
حالت اضافه -s
حالت ابزاری -d1 / -do2
  1. بعد از واکه‌ها
  2. بعد از همخوان‌ها

زبان هونزیبی همچنین مجموعه‌ای از حالت‌های محلی دارد که محل‌ها با پسوندهای جهت‌دار ترکیب می‌شوند. حالت‌های حالت برایی و حالت اضافی (ادسیو) نیز عملکردهای نحوی دارند، اما از نظر ریخت‌شناسی محلی هستند.

محل‌نمایی نشانگر حالت جدایی (الاتیو) حالت تبدیلی (ترنسلاتیو)
حالت مفعولی -V1 -V1-sə -V1-ƛʼ(i)
حالت اضافی -g(o) -go-s ***
حالت برتر (سوپراسیو) -ƛʼ(o) -ƛo-s -ƛʼo-ƛʼ
حالت زیرین (سابسیو) -ƛ (-ƛ-sə) ***
تماس -λ -λ-sə -λ-ƛʼi
حالت پیوندی -ǧur -ǧur-sə -ǧur-ƛʼi
حالت گرایشی (آلاتیو) -dər -dər-sə -dər-ƛʼi
حالت تقریبی -do -do-V
  1. واکه در این ساختارها، همان واکه در هجاهایی است که به آن‌ها می‌پیوندند.

ریشه مایل

برای حالت‌های غیر از حالت مطلق، نشانگر حالت به یک ریشه مایل متصل می‌شود، که اغلب ریشه پایه به‌اضافه یک پسوند از پیش تعیین‌شده واژگانی است.

پسوند توضیحات پسوند توضیحات
-li تولیدی؛ بیشتر در اسم‌هایی که به همخوان ختم می‌شوند -ba نادر
-a رایج؛ با اسم‌هایی که به همخوان یا واکه (به ویژه -u) ختم می‌شوند -y نادر
-lo رایج؛ بیشتر با اسم‌هایی که به -i ختم می‌شوند -ɑ/e/o/u نادر
-yo رایج؛ بیشتر با اسم‌هایی که به -i ختم می‌شوند -la نادر
-i رایج؛ بیشتر با اسم‌هایی که به واکه ختم می‌شوند -mo نادر
-bo رایج؛ با اسم‌هایی که به همخوان یا واکه ختم می‌شوند -di/u/o نادر
-ra/o/u نادر
-tʼu نادر

برخی از اسم‌ها (حدود ۷٪) از هیچ گونه افزونه‌ای استفاده نمی‌کنند و ریشه مایل و ریشه پایه آن‌ها یکسان است. این واژه‌ها معمولاً به واکه ختم می‌شوند، مانند "پدر" در حالت مطلق ['ɑbu] و حالت اضافه [ɑbu-s]. تعداد کمی از اسم‌های هونزیبی تغییر ریشه دارند، مانند "ماه" که در حالت مطلق [bot͡so] و در حالت اضافه [bɨt͡sə] است.

افعال

بیشتر افعال با اسم‌های عبارت در حالت مطلق از نظر رده و شمار مطابقت دارند. از آنجا که زبان هونزیبی دارای هم‌ترازی ارگاتیو است، این برابر با فاعل جمله‌های لازم و مفعول جمله‌های متعدی است.

ترتیب واژگان

زبان هونزیبی معمولاً از الگوی نهاد–مفعول–فعل (SOV) پیروی می‌کند.

منابع

  1. ↑ زبان هونزیبی at اتنولوگ (18th ed., 2015)
  2. ↑ Том 5. «Национальный состав и владение языками». Таблица 7. Население наиболее многочисленных национальностей по родному языку
  3. ↑ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Hunzib". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {cite book}: Invalid |display-editors=4 (help)
  4. ↑ مدخل اتنولوگ برای زبان هونزیبی
  5. ↑ زبان‌های قفقاز، نوشته ولفگانگ شولتسه (2009)
  6. ↑ "الفبا، زبان و تلفظ هونزیبی". omniglot.com. Retrieved 2023-05-29.
  7. ↑ "Hunzib | Ethnologue".
  8. ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ برگ، هِلما فان دن، دستور زبان هونزیبی (با متون و واژگان) (لینکام اروپا، مونیخ ۱۹۹۵) شابک ‎۳−۸۹۵۸۶−۰۰۶−۹.
  • برگ, هِلما فان دن (1995). دستور زبان هونزیبی (با متون و واژگان). مونیخ: لینکام اروپا. ISBN 3-89586-006-9.

پیوند به بیرون

منابع