Gran Chaco

Para a provincia boliviana, véxase Provincia del Gran Chaco.

Gran Chaco

Tipo	chaira ecorrexión da WWF ecorrexión
Parte de	planície chaco-pampeana (pt)
Localización	Neotrópico
19°09′44″S 61°28′13″O / -19.1622, -61.4702
Características
Altitude	310 m
Atravesa	Bolivia, Paraguai, Arxentina e Brasil

O Gran Chaco (termo xeralmente aceptado como proveniente do quechua chaku, "territorio de cacería") é unha rexión xeográfica, así como unha área cultural de Suramérica, situada no norte do Cono Sur, que se estende por parte dos actuais territorios da rexión norte da Arxentina, Bolivia a parte occidental de Paraguai e o centro-sur do Brasil, especificamente en parte dos estados de Mato Grosso e Mato Grosso do Sul, entre os ríos Paraguai e Paraná e o Altiplano andino.

O Gran Chaco, caracterizado por ter amplas extensións boscosas, sitúase no centro-sur de América do Sur. Esténdese desde os 16° 55' latitude Sur, na rexión tropical, até os 33° 52' de latitude Sur, na rexión temperada, e desde os 67° 50' de lonxitud Oeste ao pé dos Andes, até os 57° 50' de lonxitud Oeste, na provincia de Corrientes.

O Gran chaco suramericano ten unha superficie aproximada de 1.144.500 km².

O Gran Chaco subdivídese de norte a sur en:

• Chaco Boreal, que se estende desde o río Pilcomayo até o paralelo 16° S. (Bolivia e Paraguai).
• Chaco Central, que se estende entre o río Pilcomayo até o antigo leito do río Bermejo, é dicir, o chamado polos guaranís Ypitá (Auga Vermella). (Arxentina e Bolivia).
• Chaco Austral, que se estende desde o río Bermejo cara ao sur até os contornos da lagoa de Mar Chiquita e a confluencia do río Salado co río Paraná, ou aproximadamente o paralelo 30° S. (Arxentina, Bolivia, Brasil e Paraguai).

As subregións central e austral conforman en Bolivia e a Arxentina a Rexión Chaqueña.

Dentro dos ríos e serras que se encontran dentro da rexión do Chaco, están os seguintes:

• Ríos: Timane, Parapiti, Paraguai, Pilcomayo, Teuco, Bermejo, Paraná, Salado e Dulce.
• Serras: Serras Pampeanas e Serranías Subandinas.
• Lagoas: Lagoa de Mar Chiquita.

Aopografía e o clima do Chaco varían ao longo do territorio, polo cal se fixo a seguinte clasificación:

• Chaco húmido e subhúmido: caracterizado por ter un clima subtropical cálido. As chuvias achegan unha maior diversidade biolóxica. A maioría dos ríos do Gran Chaco encóntranse nesta rexión.
• Chaco semiárido: é unha planicie que ocasionalmente presenta, na zona norte, a presenza de ríos ou lagoas.
• Chaco árido: é a zona máis seca de toda a rexión. A súa vexetación está constituída por plantas xerófilas e matogueiras.
• Chaco serrano: dentro da súa vexetación altérnanse bosques con especies subtropicais (como os quebrachos) con pasteiros.

De acordo coas condicións da rexión, a flora e a fauna son diversas. Porén, pódense destacar as seguintes:

• Flora: o palo borracho, o quebrancho branco, o algarrobo, a palma negra, o jenipapo e a guaraniná.
• Fauna: mataco bola, conejo de los palos, carpincho, surubi, pecarí chaqueño, corzuela parda.

Aínda que cultivado desde os primeiros asentamentos europeos desde o século XVI, o Chaco Suramericano albergou só áreas agrícolas illadas e moi pequenas até a década de 1970. Desde entón, os mercados cada vez máis globalizados e os prezos crecentes dos grans contribuíron a disparar a taxa de expansión agrícola, co 16 % do solo baixo cultivo no ano 2000.

A poboación autóctona está conformada por dez troncos lingüísticos dos cales se desprenden aproximadamente corenta etnias diferentes que ocuparon zonas dos catro diferentes países que abarca o Chaco: Arxentina, Bolivia, Brasil e Paraguai. A continuación, preséntanse as diferentes familias lingüísticas coas etnias correspondentes e a situación de acordo co país.^[1]

• Arxentina: qom (durante o século XIX e até inicios do presente século XXI, máis coñecidos polo alcume pexorativo de orixe guaraní "toba"), pilagá, mocovíes, abipones, mbayáes.
• Paraguai: mbayáes.
• Brasil: caduveos.

• Arxentina: wichíes, mataguayos, chorotes, chulupíes, nivaclés.
• Bolivia: weenhayek (ou wichí).
• Paraguai: makáes, nivaclé.

• Bolivia e Paraguai: ayoreos.
• Paraguai e o Brasil: yshir ou chamacocos.

• Paraguai: angaités, guanáes, snapanáes, toba maskoy.

• Bolivia: chiquitanos.
• Brasil: chiquito.

• Arxentina: chiriguanos, mbya, tapietés.
• Bolivia: ava guaraníes, gwarayúes, juki, simba, sirionós, tapietés.
• Paraguai: ava guaraníes, ñanderetáes, pai taviterã, mbya.
• Brasil: ñandevas, kaiowáes, mbya.

• Arxentina: chanés.
• Brasil: kinikinawas, terenas.

• Arxentina: tonocotés.

O etnólogo alemán Walter Krickeberg, na súa obra titulada Etnología de América,^[2] fai unha descrición xeral das culturas del Gran Chaco, enfatizando as seguintes características xerais:

• Debido ás características do terreo, non existiu gran desenvolvemento da agricultura. A maioría das etnias estaban conformadas por cazadores-recolectores-pescadores.
• O mel era un produto que se recolectaba en toda a rexión.
• A arma principal dos cazadores era o arco.
• O can era o único animal doméstico coñecido antes do contacto cos europeos.
• As chouzas eran cupuliformes, feitas con ramas encurvadas e paraventos.
• Tiñan rituais de nacemento, inicio da puberdade e morte. Permitíase o aborto e, nalgúns casos, o infanticidio.
• A pesca era de grande importancia. Usábanse buitróns (redes somerxíbeis).
• Os seus utensilios para preparar alimentos eran queixadas de piraña, valvas de cunchas e puntas de óso.

Os caduveos denominábanse así mesmos como cadiguegodí.^[3] A súa poboación principal situábase no Brasil, especialmente en Mato Grosso do Sur. Actualmente divídense en catro aldeas principais: Bodoquena, Campina, Tomázia e São João. Pertencen á familia lingüística mbayá-guaycurú. Son recoñecidos como os últimos sobreviventes desta familia lingüística. Coñecéronse tamén como "indios cabaleiros" polo grande uso e domesticación que lle deron aos cabalos e, por esta razón, utilizaban máis as lanzas que os arcos para a cacería. Vivían da recolección de froitos silvestres, e permitían a práctica do infanticidio e o aborto. Claude Lévi-Strauss dedícallers un capítulo enteiro no seu libro Tristes Trópicos,^[4] onde fai unha análise detallada sobre unha das porincipais características culturais dos caduveos: a pintura corporal. Dentro deste estudo, Lévi-Strauss fai as seguintes observacións:

• Mostrábase a xerarquía dos nobres por medio de pinturas corporais feitas con patrtóns ou tatuaxes.
• A cara e ás veces o corpo cubríanse por unha serie de arabescos asimétricos.
• Podían facerse en pintura ou en tatuaxes.
• Divídese a cara en catro partes para ser decorada.
• De acordo co misioneiro xesuíta Sánchez Labrador (1760), as castas nobres só pintaban a fronte e só aos prisioneiros lles pintaban a cara completa.
• De igual forma, soamente as mulleres novas eran as que seguían esa tradición.
• Actualmente, as pinturas soamente se realizan por pracer, e poden ser temporais ou permanentes.
• A tinta estaba feitaa do froito da árbore chamada jenipapo, Genipa americana, e usaban espiñas de peixe para realizar as tatuaxes.

O illamento do Chaco viuse favorecido pola impenetrabilidade do seu territorio, e a férrea resistencia dos seus habitantes mantería as culturas orixinarias durante tres séculos despois do descubrimento de América. En 1524, Alejo García foi o primeiro europeo en internarse no Gran Chaco. Penetrou no Chaco chegando até os contrafortes andinos. Juan de Ayolas, alguacil maior, internouse no Chaco chegando até Bolivia; foi morto polos nativos na viaxe de regreso (1540). O 11 de marzo de 1542 chega a Asunción Alvar Núñez Cabeza de Vaca, que intenta chegar á Serra da Prata. O capitán Hernando Ribera foi enviado ao norte e remontou o río Paraguai.

A continuación, preséntase un cadro coas principais misións realizadas por xesuítas e franciscanos na área do Chaco.^[5]

José Gaspar Rodríguez de Francia foi un avogado e político paraguaio considerado o ideólogo e principal dirixente da Independencia de Paraguai, das Provincias Unidas do Río da Prata e do Imperio do Brasil da Coroa española. Gobernou desde 1814 a 1840 sen permitir ningunha influencia do exterior, e o seu goberno caracterizouse por ter tres obxectivos principais: eliminar calquera elemento do estranxeiro, eliminar a influencia colonial e obter a lealdade dos cidadáns e persoas que se encontraran ao servizo do Estado.^[6]

Foi un enfrontamento entre Paraguai e Bolivia que durou de 1932 a 1935. Unha das razóns principais do conflito foi que desde a conformación dos respectivos Estados-Nación non se encontraba ben delimitado o territorio, sendo a subrexión do Chaco Boreal a que se disputaban. Entre as consecuencias encóntrase o impacto ás comunidades indíxenas. O 27 de abril de 2009, 74 anos despois de finalizado o enfrontamento bélico, os presidentes Evo Morales de Bolivia e Fernando Lugo de Paraguai asinaron en Buenos Aires o acordo definitivo de límites territoriais do Chaco Boreal.

En censos realizados nos últimos anos, as porcentaxes das poboacións das comunidades indíenas quedaron da seguinte maneira:^[7]

• No Chaco Boliviano viven aproximadamente 136.505 indíxenas, o 2,7 % do total do país.
• No Chaco Paraguaio viven aproximadamente 39.240 indíxgenas, o 50 % do total do país.
• No Chaco Arxentino viven aproximadamente 149.000 indíxenas, o 6 % do total do país.

Dentro das reformas legais para o recoñecemento dos pobos indíxenas que cada país que integra a área do Gran Chaco realizadas de maneira interna, destacan as seguintes:^[8]

• ARXENTINA. En 1994 refórmase a Constitución Nacional. Orixinalmente se sinalaba "manter aos indios en reservas e convertelos á relixión católica”. Actualmente, despois da reforma: "recoñecer a preexistencia étnica dos pobos indíxenas arxentinos. Garantir o respecto á súa identidade e o dereito a unha educación bilingüe e intercultural".
• BRASIL. Constitucionalmente faise referencia aos pobos e linguas indíxenas até o ano 1988. Recoñecense as comunidades no capítulo VIII, que ten por nome "Dos Indios".
• BOLIVIA. Co goberno de Evo Morales, recoñécense as 36 linguas faladas no país, de acordo co Art. 5, inciso I, da Carta Magna Bolivariana. Destaca a obrigatoriedade da formación nunha educación trilingüe: lingua española, lingua ordinaria e lingua estranxeira.
• PARAGUAI. Na Constitución de 1992 recoñécese ao país como un estado pluricultural e bilingüe, recoñecendo como linguas oficiais o español e o guaraní.

• San Miguel de Tucumán, Arxentina, 800.000 habitantes.
• Salta, Arxentina, 554.000 habitantes.
• Resistencia, Arxentina, 385.000 habitantes.
• Santiago del Estero, Arxentina, 327.000 habitantes.
• Formosa, Arxentina, 234.146 habitantes.
• Yacuiba, Bolivia, 91.000 habitantes

A rexión chaqueña ocupa diferentes extensións en cada un dos seguintes países.^[9]

• Chaco paraguaio: aproximadamente 153.000 km², 18,4 %.
• Chaco brasileiro: aproximadamente 56.000 km², 4,9 %.
• Chaco arxentino: aproximadamente 250.000 km², 27,1 %.
• Chaco boliviano: aproximadamente 675.000 km², 49,6 %.

• O Cerrado
• Chaco Austral
• Chaco Boreal
• Chaco Central
• Chiquitania
• Guerra do Chaco
• Conquista do Chaco