Sistema solar

Planetas do sistema solar.

O sistema solar[1] é o conxunto de corpos celestes na galaxia chamada Vía Láctea, que desenvolven os seus movementos en torno ao Sol. Inclúe os planetas como corpos principais, o Sol e outros corpos celestes como asteroides, cometas e satélites. Outro xeito de consideralo é como a zona na que o Sol é a estrela de influencia predominante, se ben este segundo concepto abrangue unha zona de extensión moito maior, na que se supón que existen moitos corpos descoñecidos ata o momento, incluíndo a Nube de Oort, considerada como o berce dos cometas.

O sistema solar formouse hai uns 4600 millóns de anos,[2] a partir do colapso gravitatorio dunha nube molecular interestelar xigante. O material residual orixinou un disco circunestelar protoplanetario no que tiveron lugar os procesos físicos que levaron á formación dos planetas. A inmensa maioría (99,86%) da masa do sistema solar está embutida no Sol, coa maior parte da masa restante contida no planeta Xúpiter. Os catro planetas do sistema interno—Mercurio, Venus, Terra e Marte—son planetas terrestres, estando compostos principalmente por rochas e metal. Os catro planetas xigantes do sistema exterior son substancialmente máis grandes e máis masivos que os terrestres. Os dous máis grandes, Xúpiter e Saturno, son xigantes gasosos, e están compostos principalmente por hidróxeno e helio ; os dous seguintes, Urano e Neptuno, son xigantes de xeo, estando compostos principalmente por substancias volátiles con puntos de fusión relativamente altos, en comparación co hidróxeno, helio, auga, amoníaco e metano. Os oito planetas teñen case órbitas circulares que se atopan preto do plano da órbita da Terra, chamada eclíptica.

Hai un número descoñecido de planetas ananos ademais de pequenos e innumerables corpos orbitando arredor do Sol.[a] Seis dos planetas principais, os seis planetas ananos máis grandes posibles e moitos dos corpos máis pequenos están orbitados por satélites naturais, comunmente chamados "lúas" despois da Lúa. Dous satélites naturais, a lúa de Xúpiter Ganímedes e a lúa de Saturno Titan, son máis grandes pero non máis masivos que Mercurio, o planeta terrestre máis pequeno, e a lúa de Xúpiter Calisto é case igual de grande. Cada un dos planetas xigantes e algúns corpos máis pequenos están rodeados por aneis planetarios de xeo, po e lúas. O cinto de asteroides, que se atopa entre as órbitas de Marte e Xúpiter, contén obxectos compostos por rocha, metal e xeo. Máis aló da órbita de Neptuno atópanse o cinto de Kuiper e o disco disperso, que son poboacións de obxectos compostos principalmente por xeo e rocha.

Nos confíns do Sistema Solar atópase unha clase de planetas menores chamados obxectos separados. Hai un gran debate sobre cantos obxectos deste tipo haberá.[8] Algúns destes obxectos son o suficientemente grandes como para terse redondeado baixo a súa propia gravidade e, polo tanto, ser clasificados como planetas ananos. Os astrónomos xeralmente aceptan uns nove obxectos como planetas ananos: o asteroide Ceres, os obxectos do cinto de Kuiper Plutón, Orcus, Haumea, Quaoar e Makemake, e os obxectos transneptunianos: Gonggong, Eris e Sedna.[a] Diversas aglomeracións de corpos pequenos, como os cometas, os centauros e as nubes de po interplanetarias, viaxan libremente entre as rexións do Sistema Solar.

O vento solar é un fluxo de partículas cargadas que flúe cara o exterior desde o Sol, crea unha rexión similar a unha burbulla de medio interplanetario no medio interestelar coñecida como heliosfera. A heliopausa é o punto no que a presión do vento solar é igual á presión oposta do medio interestelar; esténdese ata o bordo do disco disperso. A nube de Oort, que se cre que é a fonte dos cometas de período longo, tamén pode existir a unha distancia aproximadamente mil veces maior que a heliosfera. O Sistema Solar atópase no brazo de Orión, a 26.000 anos luz do centro da galaxia da Vía Láctea que contén a maioría das estrelas visibles no ceo nocturno. As estrelas máis próximas están dentro da chamada burbulla local, a máis próxima e Proxima Centauri, a 4,2441 anos luz.

Descubrimento e exploración

Véxase tamén: Historia da astronomía.

Durante milleiros de anos, a humanidade, cunha poucas excepcións notables, non recoñeceu a existencia do Sistema Solar. A xente cría que a Terra estaba inmóbil no centro do universo e era categoricamente diferente aos obxectos divinos ou etéreos que se movían a través do ceo. Aínda que o filósofo grego Aristarco de Samos especulou cunha reordenación heliocéntrica do cosmos, Nicolao Copérnico foi o primeiro en desenvolver un sistema heliocéntrico matematicamente preditivo.[9][10]

Os seus sucesores do século XVII, Galileo Galilei, Johannes Kepler e Isaac Newton, desenvolveron un entendemento da física que levou á aceptación gradual da idea de que a Terra movíase ao redor do Sol e que os planetas estaban gobernados polas mesmas leis físicas que gobernaban a Terra. Ademais, a invención do telescopio levou ao descubrimento de novos planetas e satélites. En tempos recentes, melloras no telescopio e o uso de naves non tripuladas permitiron a investigación de fenómenos xeolóxicos, como montañas e cráteres, e fenómenos meteorolóxicos estacionais, como nubes, tormentas de po e casquetes de xeo noutros planetas.

Estrutura e composición

A palabra solar significa "pertencente ao Sol", que deriva da palabra latina sol.[11] O Sol é o membro gravitacional dominante do Sistema Solar, e o seu sistema planetario mantense nun estado de evolución lenta e relativamente estable seguindo órbitas illadas gravitacionalmente arredor do Sol.[12]

Orbitas

Animacións dos planetas interioress e planetas exteriores do Sistema Solar orbitando; esta última animación é 100 veces máis rápida que a primeira. Xúpiter está tres veces máis lonxe do Sol que Marte.

Os planetas e outros obxectos grandes en órbita arredor do Sol atópanse preto do plano da órbita terrestre, coñecido como eclíptica. Os obxectos xeados máis pequenos, como os cometas, orbitan con frecuencia en ángulos significativamente maiores con respecto a este plano.[13][14] A maioría dos planetas do Sistema Solar teñen sistemas secundarios propios, sendo orbitados por satélites naturais chamados lúas. Moitos dos satélites naturais máis grandes están en rotación síncrona, cunha cara permanentemente orientada cara ao seu proxenitor. Os catro planetas xigantes teñen aneis planetarios, finas bandas de partículas diminutas que os orbitan ao unísono.[15]

Como resultado da formación do Sistema Solar, os planetas e a maioría dos outros obxectos orbitan arredor do Sol na mesma dirección que o Sol está a xirar. É dicir, en sentido contrario ás agullas do reloxo, visto desde enriba do polo norte da Terra.[16] AAinda que aai excepcións, como a do Cometa Halley.[17] A maioría das lúas máis grandes orbitan arredor dos seus planetas en dirección prógrada, coincidindo coa rotación planetaria; A lúa de Neptuno Tritón é a máis grande en orbitar no sentido oposto, retrógrado.[18] A maioría dos obxectos máis grandes xiran arredor dos seus propios eixes na dirección prograda en relación á súa órbita, aínda que a rotación de Venus é retrógrada.[19]

Para unha boa primeira aproximación, as leis de Kepler do movemento planetario describen as órbitas dos obxectos arredor do Sol.[20]:433–437 Estas leis estipulan que cada obxecto viaxa ao longo dunha elipse co Sol nun foco, o que fai que a distancia do corpo ao Sol varíe ao longo do seu ano. A aproximación máis próxima dun corpo ao Sol chámase perihelio, mentres que o seu punto máis afastado do Sol chámase afelio)..[21]:9-6 As órbitas dos planetas son case circulares, pero moitos cometas, asteroides e obxectos do cinto de Kuiper seguen órbitas altamente elípticas. As leis de Kepler só explican a influencia da gravidade do Sol sobre un corpo en órbita, non as atraccións gravitatorias de diferentes corpos uns sobre os outros. A escala de tempo humana, estas perturbacións adicionais pódense explicar usando modelos numéricos,[21]:9-6 pero o sistema planetario pode cambiar caóticamente ao longo de miles de millóns de anos.[22]

O momento angular do Sistema Solar é unha medida da cantidade total do momento orbital e rotacional que posúen todos os seus compoñentes en movemento.[23] Aínda que o Sol domina o sistema en masa, só representa preto do 2% do momento angular.[24][25] Os planetas, dominados por Xúpiter, representan a maior parte do resto do momento angular debido á combinación da súa masa, órbita e distancia ao Sol, cunha contribución posiblemente significativa dos cometas.[24]

Composición

A estrutura xeral das rexións cartografiadas do Sistema Solar consiste no Sol, catro planetas interiores máis pequenos rodeados por un cinto de asteroides na súa maioría rochosos e catro planetas xigantes rodeados polo cinto de Kuiper con obxectos na súa maioría xeados. Ás veces, os astrónomos dividen informalmente esta estrutura en rexións separadas. O Sistema Solar interior inclúe os catro planetas terrestres e o cinto de asteroides. O Sistema Solar exterior está máis aló dos asteroides, incluíndo os catro planetas xigantes.[26] Desde o descubrimento do cinto de Kuiper, as partes máis externas do Sistema Solar considéranse unha rexión distinta formada polos obxectos máis aló de Neptuno.[27]

O compoñente principal do Sistema Solar é o Sol, unha estrela de pouca masa que contén o 99,86% da masa coñecida do sistema solar e que o domina gravitacionalmente.[28] Os catro corpos orbitais máis grandes do Sol son os planetas xigantes que representan o 99% da masa restante, sendo Xúpiter e Saturno xuntos máis do 90%. Os obxectos restantes do Sistema Solar (incluíndo os catro planetas terrestres, os planetas ananos, as lúas, os asteroides e os cometas) comprenden en conxunto menos do 0,002% da masa total do Sistema Solar.[b]

O Sol está composto por aproximadamente un 98% de hidróxeno e helio,[32] do mesmo xeito que Xúpiter e Saturno.[33][34] Existe un gradiente de composición no Sistema Solar, creado pola presión do calor e da luz do Sol primitivo; aqueles obxectos máis próximos ao Sol, que se ven máis afectados pola calor e a presión da luz, están compostos por elementos con puntos de fusión elevados. Os obxectos máis afastados do Sol están compostos en gran parte de materiais con puntos de fusión máis baixos.[35] O límite no Sistema Solar máis aló do cal esas substancias volátiles poderían fusionarse coñécese como liña de conxelación, e atópase aproximadamente a cinco veces a distancia da Terra ao Sol.[36]

Os obxectos do Sistema Solar interno están compostos principalmente por materiais rochosos,[37] como os silicatos, o ferro ou o níquel.[38] Xúpiter e Saturno están compostos principalmente de gases con puntos de fusión extremadamente baixos e alta presión de vapor, como hidróxeno, helio e neon.[38] Os xeos da auga, do metano, amoníaco, sulfuro de hidróxeno e dióxido de carbono,[37] teñen puntos de fusión de ata algúns centos de graos kelvin.[38] Pódense atopar como xeos, líquidos ou gases en varios lugares do Sistema Solar.[38] As substancias xeadas comprenden a maioría dos satélites dos planetas xigantes, así como a maior parte de Urano e Neptuno (os chamados "xigantes de xeo") e os numerosos pequenos obxectos que se atopan máis aló da órbita de Neptuno.[37][39] Xuntos, os gases e os xeos denomínanse volátiles.[40]

Distancias e escalas

A unidade astronómica [UA] (150 000 000 km) sería a distancia da Terra ao Sol se a órbita do planeta fora perfectamente circulares.[41] A modo de comparación, o radio do Sol é de 0,0047 UA (700 000 km).[42]

Así, o Sol ocupa o 0,00001% (10 −5 %) do volume dunha esfera cun raio do tamaño da órbita terrestre, mentres que o volume da Terra é aproximadamente unha millonésima (10 −6 ) do Sol. Xúpiter, o planeta máis grande, está a 5,2 unidades astronómicas (780.000.000 km) do Sol e ten un radio de 71.000 km (0,00047 UA), mentres que o planeta máis afastado, Neptuno, está a 30 UA (4,5 × 109 km) do Sol.[34][43]

Con algunhas excepcións, canto máis lonxe está un planeta ou cinto do Sol, maior é a distancia entre a súa órbita e a órbita do seguinte obxecto máis próximo ao Sol. Por exemplo, Venus está aproximadamente 0,33 UA máis lonxe do Sol que Mercurio, mentres que Saturno está a 4,3 UA de Xúpiter e Neptuno atópase a 10,5 UA de Urano. Fixéronse intentos para determinar unha relación entre estas distancias orbitais, como a lei de Titius-Bode[44] e o modelo de Johannes Kepler baseado nos sólidos platónicos,[45] pero os descubrimentos en curso invalidaron estas hipóteses.[46]

Algúns modelos do Sistema Solar intentan transmitir as escalas relativas implicadas no Sistema Solar en termos humanos. Algúns son de pequena escala (e poden ser mecánicos -chamados planetario mecánico), mentres que outros esténdense por cidades ou áreas rexionais.[47] O modelo a escala máis grande deste tipo e o sistema solar de Suecia que utiliza o Ericsson Globe de Estocolmo de 110 metros como substituto do Sol e, seguindo a escala, Xúpiter é unha esfera de 7,5 metros que esta no Aeroporto de Estocolmo-Arlanda, a 40 km de distancia, mentres que o obxecto actual máis afastado, Sedna, é unha esfera de 10 cm que esta en Luleå, a 912 km de distancia.[48][49]

Se a distancia Sol-Neptuno se escalase a 100 metros, entón o Sol tería uns 3 cm de diámetro (aproximadamente dous terzos do diámetro dunha pelota de golf), os planetas xigantes terian todos menos de 3 mm e o diámetro da Terra xunto co dos outros planetas terrestres sería menor que unha pulga ou sexa menos de 0,3 mm nesta escala[50]

Obxectos do sistema solar

Estrela central

Artigo principal: Sol.
O Sol na súa cor branca verdadeira

O Sol é a estrela única e central do Sistema Solar e, con moito, o seu compoñente máis masivo; polo tanto é a estrela máis próxima á Terra e o astro con maior brillo aparente. A súa gran masa (332.900 masa terrestre),[51] que comprende o 99,86% de toda a masa do sistema solar,[52] produce temperaturas e densidades no seu núcleo o suficientemente altas como para manter a fusión nuclear de hidróxeno en helio.[53] Isto libera unha enorme cantidade de enerxía, na súa maior parte irradiada ao espazo en forma de radiación electromagnética que alcanza o seu máximo en luz visible.[54][55]

Como o Sol fusiona hidróxeno en helio no seu núcleo, é unha estrela de secuencia principal. Máis concretamente, é unha estrela de secuencia principal de tipo G2, onde a designación do tipo refírese á súa temperatura efectiva. As estrelas da secuencia principal máis quentes son máis luminosas. A temperatura do Sol é intermedia entre a da estrelas máis quentes e a das estrelas máis frías. As estrelas máis brillantes e quentes que o Sol son raras, mentres que as estrelas substancialmente máis tenues e frías, coñecidas como ananas vermellas, constitúen preto do 75% das estrelas da Vía Láctea.[56][57]

O Sol é unha estrela de poboación I; ten unha maior abundancia de elementos máis pesados que o hidróxeno e o helio ("metais" en linguaxe astronómica) que as estrelas máis antigas de poboación II..[58] Os elementos máis pesados que o hidróxeno e o helio formáronse nos núcleos de estrelas antigas e en explosión, polo que a primeira xeración de estrelas tivo que morrer antes de que o universo puidese enriquecerse con estes átomos. As estrelas máis antigas conteñen poucos metais, mentres que as nadas máis tarde teñen máis. Crese que esta maior metalicidade foi crucial para que o Sol desenvolvese un sistema planetario, xa que os planetas fórmanse a partir da acreción de "metais".[59]

A súa presenza ou a súa ausencia no ceo terrestre determinan o día e a noite e a enerxía que radia é aproveitada polos seres fotosintéticos, que constitúen a base da cadea trófica, e polo tanto é a principal fonte de enerxía da vida. O Sol é unha estrela que se atopa na fase denominada secuencia principal, cun tipo espectral G2, que se formou hai uns 5000 millóns de anos, e permanecerá na mesma fase aproximadamente outros 5000 millóns de anos.

A pesar de ser unha estrela mediana, é a única da que se pode apreciar a simple vista a súa forma circular, cun diámetro angular de 32' 35" de arco no perihelio e 31' 31" no afelio, o que dá un diámetro medio de 32' 03". Casualmente, a combinación de tamaños e distancias do Sol e a Lúa respecto da Terra, fai que se vexan aproximadamente co mesmo tamaño aparente no ceo. Isto permite unha ampla gama de eclipses solares distintos (totais, anulares ou parciais).

Planetas

Os planetas son corpos que xiran formando órbitas arredor da estrela, teñen suficiente masa para que a súa gravidade supere as forzas do corpo ríxido, de xeito que asuman unha forma en equilibrio hidrostático (practicamente esférica), e limparon a veciñanza da súa órbita de planetesimais (dominancia orbital).

O sol e os planetas (en galego).

Os oito planetas do Sistema Solar son:

Os planetas interiores son Mercurio, Venus, Terra e Marte, que teñen a súa superficie sólida. Os planetas exteriores son Xúpiter, Saturno, Urano e Neptuno, tamén denominados planetas gasosos porque conteñen nas súas atmosferas gases como o helio, o hidróxeno e o metano, e non se coñece con seguridade a estrutura da súa superficie.

O 24 de agosto de 2006, a Unión Astronómica Internacional (UAI) excluíu a Plutón como planeta do Sistema Solar e clasificouno como planeta anano. A principios do ano 2016 publicouse un estudo segundo o cal pode existir un noveno planeta no Sistema Solar, ao que se lle deu o nome provisorio de Phattie. Este estudo centrouse na explicación das órbitas de moitos dos obxectos do cinto de Kuiper, que difiren moito coas órbitas que se calculan, incluídos obxectos ben coñecidos como Sedna. Xurdiu entón a idea da existencia dun obxecto descoñecido que perturbaba esas órbitas. Empregando modelos matemáticos realizáronse simulacións por ordenador e determinouse que o hipotético planeta tería unha órbita excéntrica a unha distancia de entre 700 e 200 UA do Sol, e tardaría uns dez ou vinte mil anos en dar unha volta.[60][61]

Planetas ananos

Os planetas ananos son aqueles que, a diferenza dos planetas, non limparon a veciñanza da súa órbita. Os cinco planetas ananos do Sistema Solar, de menor a maior distancia respecto do Sol, son:

Pouco despois do seu descubrimento en 1930, Plutón foi clasificado como planeta pola Unión Astronómica Internacional (UAI). Porén, tralo descubrimento doutros grandes corpos, abriuse un debate co obxecto de reconsiderar esa decisión. O 24 de agosto de 2006, na XXVI Asemblea Xeral da UAI en Praga, decidiuse que o número de planetas non se ampliase a doce, senón que debía reducirse de nove a oito, e creouse a nova categoría de "planeta anano", na que se incluiría a Plutón, xa que, por tratarse dun obxecto transneptuniano pertencente ao cinto de Kuiper, non limpou a veciñanza da súa órbita de obxectos pequenos.

Grandes satélites do Sistema Solar

Algúns satélites son tan grandes que, se se atopasen orbitando directamente arredor do Sol, terían que clasificarse como planetas ou como planetas ananos. Os satélites do Sistema Solar que manteñen un equilibrio hidrostático son: a Lúa (satélite da Terra), Ío, Europa, Ganímedes e Calisto (satélites de Xúpiter), Titán, Tetis, Dione, Rea, Iapeto, Mimas e Encélado (satélites de Saturno), Miranda, Ariel, Umbriel, Titania e Oberón (satétites de Urano), Tritón (satélite de Neptuno) e Caronte (satélite de Plutón).

Corpos menores

Planetas menores ou planetoides.

Un corpo menor do Sistema Solar é segundo a resolución da Unión Astronómica Internacional) do 22 de agosto de 2006, un obxecto astronómico que orbita arredor do Sol e que non é planeta, nin planeta anano, nin satélite:

Recreación artística do nacemento do Sistema Solar (NASA)
Todos os outros obxectos [referido aos que no sexan nin planetas nin planetas ananos nin satélites], e que orbitan arredor do Sol, débense denominar colectivamente "corpos menores do Sistema Solar" (Small Solar-System Bodies).
Estes actualmente inclúen a maioría dos asteroides do Sistema Solar, a maioría dos obxectos transneptunianos (OTN), cometas e outros pequenos corpos.[62]

Segundo esta definición, son corpos menores do Sistema Solar, independentemente da súa órbita e composición, os asteroides, os cometas e os meteoroides. Ademais, os corpos menores do Sistema Solar están agrupados en:

Estudos sobre a existencia de vida no Sistema Solar

  • Ecosfera

Notas

  1. ↑ 1,0 1,1 Segundo as definicións do IAU (Unión Astronómica Internacional), os obxectos que orbitan ao redor do Sol clasifícanse dinámica e fisicamente en tres categorías: planetas, planetas ananos e corpos menores do Sistema Solar.
    • Un planeta é calquera corpo que orbita ao redor do Sol cuxa masa é suficiente para que a gravidade o levara a unha forma (case) esférica e que ten limpa a súa veciñanza inmediata de todos os obxectos máis pequenos. Segundo esta definición, o Sistema Solar ten oito planetas: Mercurio, Venus, a Terra, Marte, Xúpiter, Saturno, Urano e Neptuno. Debido a que non limpou a súa veciñanza doutros obxectos do cinto de Kuiper, Plutón non se axusta a esta definición.[3]
    • Un planeta anano é un corpo que orbita ao redor do Sol e que é o suficientemente masivo como para ser case esférico pola súa propia gravidade, pero que non eliminou os obxectos planetesimais da súa veciñanza e tampouco é un satélite.[3] Os planetas ananos son considerados planetas por algúns planetólogos pero non pola IAU.[4] A IAU recoñeceu outros catro corpos do Sistema Solar como planetas ananos: Ceres, Haumea, Makemake e Eris.[5][6] Outros obxectos comúnmente aceptados como planetas ananos inclúen Gonggong, Sedna, Orcus e Quaoar. En referencia a Plutón, outros planetas ananos que orbitan na rexión trans-neptuniana chámanse ás veces "plutoides".[7] aínda que este termo se usa poucas veces.
    • Os obxectos restantes que orbitan arredor do Sol coñécense como pequenos corpos do Sistema Solar.[3]
  2. ↑ A masa do Sistema Solar, excluíndo o Sol, Xúpiter e Saturno, pódese determinar sumando todas as masas calculadas dos seus obxectos máis grandes e utilizando cálculos aproximados para as masas da nube de Oort (estimadas en aproximadamente 3 masas terrestres).[29] o cinto de Kuiper (estimado en aproximadamente 0,1 masa terrestre)[30] e o cinto de asteroides (estimado en 0,0005 masa terrestre)[31] para un total, redondeado para arriba, de ~37 masas terrestres, ou o 8,1% da masa en órbita arredor do Sol. Coas masas combinadas de Urano e Neptuno (~31 masas terrestres) restadas, as ~6 masas terrestres restantes de material comprenden o 1,3% da masa total en órbita.
Referencias
  1. ↑ Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para sistema.
  2. ↑ "La Luna es 100 millones de años más joven de lo que se estimaba", artigo en BBC Mundo, 1 de agosto de 2014 (en castelán)
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 "Resolutions B5 and B6: 'Definition of a Planet in the Solar System' and 'Pluto'" (PDF). Resolutions adopted at the General Assemblies. Unión Astronómica Internacional. 200. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 6 de xaneiro de 2018. Consultado o 12 de xuño do 2022. 
  4. ↑ Lakdawalla, Emily; et al. (21 de abril de 2020). "What Is A Planet?". The Planetary Society. Arquivado dende o orixinal o 22 January 2022. Consultado o 12 de xuño do 2022. 
  5. ↑ "Pluto and the Developing Landscape of Our Solar System". Unión Astronómica Internacional. Arquivado dende o orixinal o 30 de xaneiro de 2016. Consultado o 12 de xuño do 2022. 
  6. ↑ Ekers, Ron. "IAU Planet Definition Committee". Unión Astronómica Internacional. Arquivado dende o orixinal o 3 de xuño de 2009. Consultado o 12 de xuño do 2022. 
  7. ↑ "Plutoid chosen as name for Solar System objects like Pluto". Paris: Unión Astronómica Internacional. 3 de xuño de 2009. Arquivado dende o orixinal o 3 de xuño de 2009. Consultado o 12 de xuño do 2022. 
  8. ↑ Grundy, W. M.; Noll, K. S.; Buie, M. W.; Benecchi, S. D.; Ragozzine, D.; Roe, H. G. (decembro de 2018). "The Mutual Orbit, Mass, and Density of Transneptunian Binary Gǃkúnǁʼhòmdímà ((229762) 2007 UK126)" (PDF). Icarus 334: 30–38. doi:10.1016/j.icarus.2018.12.037. Arquivado dende o orixinal o 7 de abril de 2019. Consultado o 13 de xuño do 2022. 
  9. ↑ WC Rufus (1923). "The astronomical system of Copernicus". Popular Astronomy 31: 510. Bibcode:1923PA.....31..510R. 
  10. ↑ Weinert, Friedel (2009). Wiley-Blackwell, ed. Copernicus, Darwin, & Freud: revolutions in the history and philosophy of science. p. 21. ISBN 978-1-4051-8183-9. 
  11. ↑ "solar (adj.)". Online Etymology Dictionary. Consultado o 13 de xuño do 2022. 
  12. ↑ Malhotra, R.; Holman, Matthew; Ito, Takashi (October 2001). "Chaos and stability of the solar system". Proceedings of the National Academy of Sciences 98 (22): 12342–12343. Bibcode:2001PNAS...9812342M. PMC 60054. PMID 11606772. doi:10.1073/pnas.231384098. 
  13. ↑ Levison, H.F.; Morbidelli, A. (27 Nde novembro de 2003). "The formation of the Kuiper belt by the outward transport of bodies during Neptune's migration". Nature 426 (6965). pp. 419–421. Bibcode:2003Natur.426..419L. PMID 14647375. doi:10.1038/nature02120. 
  14. ↑ Levison, Harold F.; Duncan, Martin J. (1997). "From the Kuiper Belt to Jupiter-Family Comets: The Spatial Distribution of Ecliptic Comets". Icarus 127 (1). pp. 13–32. Bibcode:1997Icar..127...13L. doi:10.1006/icar.1996.5637. 
  15. ↑ Bennett, Jeffrey O.; Donahue, Megan; Schneider, Nicholas; Voit, Mark (2020). "4.5 Orbits, Tides, and the Acceleration of Gravity". The Cosmic Perspective (Ninth ed.). Hoboken, NJ: Pearson. ISBN 978-0-134-87436-4. OCLC 1061866912. 
  16. ↑ Grossman, Lisa (13 de agosto de 2009). "Planet found orbiting its star backwards for first time". New Scientist. Arquivado dende o orixinal o 1 de xullo de 2012. Consultado o 14 de xuño do 2022. 
  17. ↑ Nakano, Syuichi (2001). "OAA computing section circular". Oriental Astronomical Association. Arquivado dende o orixinal o 21 de setembro de 2019. Consultado o 14 de xuño do 2022. 
  18. ↑ Agnor, Craig B.; Hamilton, Douglas P. (maio de 2006). "Neptune's capture of its moon Triton in a binary–planet gravitational encounter". Nature (en inglés) 441 (7090). pp. 192–194. Bibcode:2006Natur.441..192A. ISSN 1476-4687. PMID 16688170. doi:10.1038/nature04792. Arquivado dende o orixinal o 15 de abril de 2022. Consultado o 14 de xuño do 2022. 
  19. ↑ Gallant, Roy A. (1980). Sedeen, Margaret, ed. National Geographic Picture Atlas of Our Universe (1st ed.). Washington, D.C.: National Geographic Society. p. 82. ISBN 0-87044-356-9. OCLC 6533014. Arquivado dende o orixinal o 20 April 2022. Consultado o 14 de xuño do 2022. 
  20. ↑ Frautschi, Steven C.; Olenick, Richard P.; Apostol, Tom M.; Goodstein, David L. (2007). The Mechanical Universe: Mechanics and Heat (Advanced ed.). Cambridge [Cambridgeshire]: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-71590-4. OCLC 227002144. 
  21. ↑ 21,0 21,1 Feynman, Richard P.; Leighton, Robert B.; Sands, Matthew L. (1989). The Feynman Lectures on Physics, Volume 1. Reading, Mass.: Addison-Wesley Pub. Co. ISBN 0-201-02010-6. OCLC 531535. 
  22. ↑ Lecar, Myron; Franklin, Fred A.; Holman, Matthew J.; Murray, Norman J. (2001). "Chaos in the Solar System". Annual Review of Astronomy and Astrophysics 39: 581–631. Bibcode:2001ARA&A..39..581L. arXiv:astro-ph/0111600. doi:10.1146/annurev.astro.39.1.581. 
  23. ↑ Piccirillo, Lucio (2020). Introduction to the Maths and Physics of the Solar System. CRC Press. p. 210. ISBN 9780429682803. 
  24. ↑ 24,0 24,1 Marochnik, L.; Mukhin, L. (1995). "Is Solar System Evolution Cometary Dominated?". En Shostak, G.S. Progress in the Search for Extraterrestrial Life. Astronomical Society of the Pacific Conference Series. p. 83. Bibcode:1995ASPC...74...83M. ISBN 0-937707-93-7. 
  25. ↑ Bi, S. L.; Li, T. D.; Li, L. H.; Yang, W. M. (2011). "Solar Models with Revised Abundance". The Astrophysical Journal 731 (2): L42. Bibcode:2011ApJ...731L..42B. arXiv:1104.1032. doi:10.1088/2041-8205/731/2/L42. 
  26. ↑ "The Solar System". Nine Planets. Arquivado dende o orixinal o 17 de outubro de 2000. Consultado o 14 de xuño do 2022. 
  27. ↑ Alexander, Amir (2006). "New Horizons Set to Launch on 9-Year Voyage to Pluto and the Kuiper Belt". The Planetary Society. Arquivado dende o orixinal o 22 de febreiro de 2006. Consultado o 14 de xuño do 2022. 
  28. ↑ Woolfson, M. (2000). "The origin and evolution of the solar system". Astronomy & Geophysics 41 (1): 1.12–1.19. Bibcode:2000A&G....41a..12W. doi:10.1046/j.1468-4004.2000.00012.x. 
  29. ↑ Morbidelli, Alessandro (2005). "Origin and dynamical evolution of comets and their reservoirs". arXiv:astro-ph/0512256. 
  30. ↑ Delsanti, Audrey; Jewitt, David (2006). "The Solar System Beyond The Planets" (PDF). Institute for Astronomy, University of Hawaii. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 29 de xaneiro de 2007. Consultado o 15 de xuño do 2022. 
  31. ↑ Krasinsky, G. A.; Pitjeva, E. V.; Vasilyev, M. V.; Yagudina, E. I. (July 2002). "Hidden Mass in the Asteroid Belt". Icarus 158 (1): 98–105. Bibcode:2002Icar..158...98K. doi:10.1006/icar.2002.6837. 
  32. ↑ "The Sun's Vital Statistics". Stanford Solar Center. Arquivado dende o orixinal o 14 de outubro de 2012. Consultado o 15 de xuño do 2022. , citing Eddy, J. (1979). A New Sun: The Solar Results From Skylab. NASA. p. 37. NASA SP-402. Arquivado dende o orixinal o 30 de xullo de 2021. Consultado o 15 de xuño do 2022. 
  33. ↑ Williams, David R. (7 de setembro de 2006). "Saturn Fact Sheet". NASA. Arquivado dende o orixinal o 4 de agosto det 2011. Consultado o 15 de xuño do 2022. 
  34. ↑ 34,0 34,1 Williams, David R. (23 de decembro de 2021). "Jupiter Fact Sheet". NASA Goddard Space Flight Center. Arquivado dende o orixinal o 22 de xaneiro de 2018. Consultado o 15 de xuño do 2022. 
  35. ↑ Weissman, Paul Robert; Johnson, Torrence V. (2007). Encyclopedia of the solar system. Academic Press. p. 615. ISBN 978-0-12-088589-3. 
  36. ↑ Mumma, M. J.; Disanti, M. A.; Dello Russo, N.; Magee-Sauer, K.; Gibb, E.; Novak, R. (2003). "Remote infrared observations of parent volatiles in comets: A window on the early solar system". Advances in Space Research 31 (12): 2563–2575. Bibcode:2003AdSpR..31.2563M. doi:10.1016/S0273-1177(03)00578-7. 
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Podolak, M.; Weizman, A.; Marley, M. (decembro de 1995). "Comparative models of Uranus and Neptune". Planetary and Space Science 43 (12): 1517–1522. Bibcode:1995P&SS...43.1517P. doi:10.1016/0032-0633(95)00061-5. 
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 Podolak, M.; Podolak, J. I.; Marley, M. S. (febreiro de 2000). "Further investigations of random models of Uranus and Neptune". Planetary and Space Science 48 (2–3): 143–151. Bibcode:2000P&SS...48..143P. doi:10.1016/S0032-0633(99)00088-4. Arquivado dende o orixinal o 21 dedecembro de 2019. Consultado o 25 de agosto de 2019. 
  39. ↑ Zellik, Michael (2002). Astronomy: The Evolving Universe (9th ed.). Cambridge University Press. p. 240. ISBN 978-0-521-80090-7. OCLC 223304585. 
  40. ↑ Placxo, Kevin W.; Gross, Michael (2006). Astrobiology: a brief introduction. JHU Press. p. 66. ISBN 978-0-8018-8367-5. Arquivado dende o orixinal o 6 de agosto de 2021. Consultado o 15 de xuño do 2022. 
  41. ↑ Standish, E. M. (April 2005). Kurtz, D. W., ed. "The Astronomical Unit now". Transits of Venus: New Views of the Solar System and Galaxy, Proceedings of IAU Colloquium #196, Held 7–11 June 2004 in Preston, U.K. (Cambridge: Cambridge University Press) 2004: 163–179. Bibcode:2005tvnv.conf..163S. doi:10.1017/S1743921305001365. 
  42. ↑ Emilio, Marcelo; Kuhn, Jeff R.; Bush, Rock I.; Scholl, Isabelle F. (2012). "Measuring the Solar Radius from Space during the 2003 and 2006 Mercury Transits". The Astrophysical Journal 750 (2): 135. Bibcode:2012ApJ...750..135E. arXiv:1203.4898. doi:10.1088/0004-637X/750/2/135. 
  43. ↑ Williams, David R. (23 de decembro de 2021). "Neptune Fact Sheet". NASA Goddard Space Flight Center. Arquivado dende o orixinal o 19 de novembro de2016. Consultado o 15 de xuño do 2022. 
  44. ↑ Jaki, Stanley L. (1 July 1972). "The Early History of the Titius-Bode Law". American Journal of Physics 40 (7): 1014–1023. Bibcode:1972AmJPh..40.1014J. ISSN 0002-9505. doi:10.1119/1.1986734. Arquivado dende o orixinal o 20 April 2022. Consultado o 2 April 2022. 
  45. ↑ Phillips, J. P. (1965). "Kepler's Echinus". Isis 56 (2): 196–200. ISSN 0021-1753. JSTOR 227915. doi:10.1086/349957. 
  46. ↑ Boss, Alan (October 2006). "Is it a coincidence that most of the planets fall within the Titius-Bode law's boundaries?". Astronomy. Ask Astro 30 (10): 70. Arquivado dende o orixinal o 16 March 2022. Consultado o 2022-04-09. 
  47. ↑ Ottewell, Guy (1989). "The Thousand-Yard Model: or, Earth as a Peppercorn". NOAO Educational Outreach Office. Arquivado dende o orixinal o 10 de xullo de 2016. Consultado o 15 de xuño do 2022. 
  48. ↑ "Tours of Model Solar Systems". University of Illinois. Arquivado dende o orixinal o 12 de abril de 2011. Consultado o 15 de xuño do 2022. 
  49. ↑ "Luleå är Sedna. I alla fall om vår sol motsvaras av Globen i Stockholm". Norrbotten Kuriren (in Swedish). Arquivado dende o orixinal o 15 de xullo de 2010. Consultado o 15 de xuño do 2022. 
  50. ↑ Ver, por exemplo, Office of Space Science (9 de xullo de 2004). "Solar System Scale". NASA Educator Features. Arquivado dende o orixinal o 27 de agosto do 2016. Consultado o 16 de xuño do 2022. 
  51. ↑ "Sun: Facts & Figures". NASA. Arquivado dende o orixinal o 2 January 2008. Consultado o 6 de abril do 2023. 
  52. ↑ Woolfson, M. (2000). "The origin and evolution of the solar system". Astronomy & Geophysics 41 (1): 12. Bibcode:2000A&G....41a..12W. doi:10.1046/j.1468-4004.2000.00012.x. 
  53. ↑ Zirker, Jack B. (2002). Journey from the Center of the Sun. Princeton University Press. pp. 120–127. ISBN 978-0-691-05781-1. 
  54. ↑ "What Color is the Sun?". Universe Today. Arquivado dende o orixinal o 25 May 2016. Consultado o 6 de abril do 2023. 
  55. ↑ "What Color is the Sun?". Stanford Solar Center. Arquivado dende o orixinal o 30 de outubro de 2017. Consultado o 6 de abril do 2023. 
  56. ↑ Palmer, Jason (6 de febreiro de 2013). "Exoplanets near red dwarfs suggest another Earth nearer". BBC News. Arquivado dende o orixinal o 29 de marzo de 2022. Consultado o 16 de abril do 2023. 
  57. ↑ Mejías, Andrea; Minniti, Dante; Alonso-García, Javier; Beamín, Juan Carlos; Saito, Roberto K.; Solano, Enrique (2022). "VVVX near-IR photometry for 99 low-mass stars in the Gaia EDR3 Catalog of Nearby Stars". Astronomy & Astrophysics 660. pp. A131. Bibcode:2022A&A...660A.131M. arXiv:2203.00786. doi:10.1051/0004-6361/202141759. 
  58. ↑ van Albada, T.S.; Baker, Norman (1973). "On the Two Oosterhoff Groups of Globular Clusters". The Astrophysical Journal 185. pp. 477–498. Bibcode:1973ApJ...185..477V. doi:10.1086/152434. 
  59. ↑ Lineweaver, Charles H. (9 March 2001). "An Estimate of the Age Distribution of Terrestrial Planets in the Universe: Quantifying Metallicity as a Selection Effect". Icarus 151 (2). pp. 307–313. Bibcode:2001Icar..151..307L. arXiv:astro-ph/0012399. doi:10.1006/icar.2001.6607. 
  60. ↑ Marín, Daniel (20-1-2016). "Estrechando el cerco alrededor del Planeta X (no, no se ha descubierto un noveno planeta del sistema solar)". Blog Eureka. Consultado o 24-2-2016. 
  61. ↑ Marín, Daniel (22-1-2016). "Detectando el noveno planeta con la sonda Cassini". Blog Eureka. Consultado o 24-2-2016. 
  62. ↑ Resolucións da Asemblea Xeral do 2006 da UAI

Véxase tamén

Outros artigos

Ligazóns externas