पंजाब

पंजाब भारताचे उत्तरेक आशिल्लें एक राज्य. क्षेत्रफळ ५०,३६२ चौ. किमी. विस्तार २९°३२’ उत्तर ते ३२°३५’ उत्तर. अक्षांश आनी रेखआंश ७३°५५’ उदेंत. लोकसंख्या २,०१,९०,७९५ (१९९१). हाचे अस्तंतेक पाकिस्तान, तशेंच उतरेक जम्मू आनी कश्मीर राज्य, ईशान्येक आनी उदेंतेक हिमाचल प्रदेश, दक्षिणेक आनी आग्नेयेक हरयाना, नैर्ऋत्येक राजस्थान हीं राज्यां आसात. मोगल सत्तेच्या सुरवेच्या तेंपार सिंधू आनी सतलज ह्या दोन न्हंयांचे मजगतीं आशिल्लो प्रदेश पंजाब ह्या नांवान वळखताले. उपरांत मोगल बादशाहांनी ह्या व्हड अशा पंजाब राज्यकारभाराची देखरेख वेवस्थीत जावची म्हणून हाचे दोन वांटे केले. १९४७ त देशाची फाळणी जाली तेन्ना पंजाबचे उदेंत पंजाब आनी अस्तंत पंजाब अशें दोन वांटे जावन, उदेंत पंजाबाचे भारतांत आस्पाव जालो आनी अस्तंत पंजाब पाकिस्तान जोडलो.^[1]

भूंयरचणूकेचे नदरेन ह्या राज्याचे तीन वांटे जाल्यात. पर्वतांचो वाठार, फातरी दोंगुल्ल्यांचो वाठार आनी उथळ मळाचो वाठार. उदेंत-अस्तंत अशो ल्हान व्हड हिमालयाच्यो पर्वतावळी राज्याचे उत्तरेक पातळ्ळयात. अस्तंत शिमेचे उत्तरेक रावी आनी नैर्ऋत्येक सतलज न्हंय आसा. राज्याचे ईशान्येक आशिल्ल्या उंचावयल्या प्रदेशाची उंचाय सु. ३६५ मी. सावन ६१० मी. मेरेन वाडत गेल्या. ह्या ऊंच प्रदेशाचे नैर्ऋत्येक आनी अस्तंतेक दोन न्हंयां मजगती आशिल्लो प्रदेश ‘बडी दोआब’ म्हळयार दोन न्हंयांमदलो वाठार. हाचे आग्नेयेक ‘बीस्त’ हो बिआस आनी सतलज हांचेजगती आशिल्ले दोआब. न्हंयांदेगांच्या वाठारांक ‘बेत’ म्हण्टात. सतलज, झेलम, रावी, चेनाब आनी बिआस ह्यो हांगाच्यो म्हत्वाच्यो न्हंयो. ह्या पांच न्हंयावयल्यान ह्या राज्याक पंजाब म्हणजे पांच न्हंयांमदलो वाठार हें नांव मेळ्ळां.

पंजाबांतले हवामान सुकें आसता. हांगाचो शिंयाळो आनी गीम खूब कडक आसतात. अमृतसराचें वर्सुकी सरासरी तापमान २३.१° सॅ. आसता. गिमांत ते ३४.५° सॅ. आनी शियाळ्यांत ११.८° सॅ. आसता.गिमात दनपारचें तापमान ४१° सॅ. इतलें चडटा. जानेवारीत तें ११.८° सॅ ते १४.२° सॅ. मेरेन देवता. बंगालाच्या उपसागरांत सावन येवपी मॉन्सून वाऱ्याक लागून पंजाबांत पावस चड पडटा. विंगड विंगड वाठारांनी पावस ५ ते ३५ इंच इतलो पडटा.

पंजाबांत रानां साप्प पातळ आसून ह्या राज्याची फकत ४.२% भूंय रानांखाला आसा. गुरदासपूर, होशियारपूर आनी रूपार ह्याच जिल्ह्यानी ६०% परस चड वनस्पत आसा. ४० सेंमी. परस चड पावस पडपी वाठारांनी पानझडी रूख तशींच वाठारांत जाल, जुंद आनी कोपर हे रूख आसात. हांगा मोनजातींचेंय प्रमाण साप्प उणें आसा. रानमाजरां आनी चुकून वास्वेलां दिश्टी पडटात. कोले, रानदुकर, हरणां, सोंशे ही मोनजात कांय प्रमाणांत मेळटा.

ऋग्वेदात पंजाबाचो उल्लेख सप्तसिंधू असो केला. सिंध आनी पंजाब मेळून हो प्रदेश जाल्लो. सप्तसिंधू म्हळ्यार सात न्हंयांचो वाठार. पंजाबांतल्यो झेलम, चिनाब, बिआस, रावी आनी सतलज ह्या पांच न्हंयांमदी सिंधू आनी सरस्वती ह्यो न्हंयो मेळ्ळ्यो म्हण्टकूच ह्या नांवांचें सार्थक जाता. हिंदू हो मूळचो शब्द सिंधूवयल्यानूच आयला अशें म्हणटालें. मुखार भारतीय जनतेन हेंच नांव आपणायलें.

आर्य लोक हांगा पावचे पयलीं पंजाब सांस्कृतीक नदरेन गिरेस्त आशिल्लो. हडप्पा आनी तक्षशिला ही ह्या वाठारांतली दोन प्राचीन शारां आशिल्लीं. तांची संस्कृती ही नागर संस्कृती आशिल्ली. तांकां नगररचणूकेचें बरें गिन्यान आशिल्लें. ते लोक वेपारी आशिल्ले आनी तांचें इराक आनी इराण देशांकडेन वेपारी संबंद आशिल्ले. तांचे हे संस्कृतायेक सिंधुसंस्कृती अशें म्हण्टात. आर्यलोक भारतांत आयले उपरांत तांणी थळाव्या द्रवीड लोकांचो परभाव करून तांची नगर संस्कृतीच इबाडून उडयल्ली. ह्या थळाव्या द्रवीड लोकांक हारोवन तांकां आर्य लोकांनी आपले गुलाम करून घेतत्त तले. ते त्या गुलामांक ‘दासू’ वा ‘दस्यू’ अशें म्हण्टाले. मुखार ह्या दोनूय लोकांमदी भरसण जावन वैदीक संस्कृतीचो प्रसार जालो. सरस्वती न्हंयेसावन सिंधू मेरेनचो प्रदेश आर्याच्या शेकातळा आयलो. अनू, पुरू, यदू, अह्यू आनी तुर्वश हे आर्याचे पांच पंगड (पंचजन) ह्या प्रदेशांचेर सत्ता चलयताले. पंजाबांतलें कुरूक्षेत्र हें कौरव-पांडवांचे झुजामळ आशिल्लें.

अॅलेक्झांडरान भारताचेर घुरी घालचे पयलीं कितल्याशाच परक्या राजांनी भारताचेर घुरयो घाल्लो. इ. स. पयलीं ३२६ त अॅलेक्झांडर पंजाबांत आयलो आनी आंभी राज्याच्या आदारान सिंधुकांठावयल्या पुरू राजाचेर घुरी घालून ताका हारयलो. पूण पुरूच्या मरणाउपरांत कांय वर्सांनी मौर्यसम्राटांनी ग्रीसींकडल्यान सत्ता हातासली. सम्राट अशोकाच्या तेपार इ. स. पयलीं २७३-२३२ ह्या काळांत मौर्याच्या राज्यांत पंजाबाचो आस्पाव आशिल्लो.^[2]

बॅक्ट्रियेचो राजा मिलिंद हाणें सनपयली दुसऱ्या शेंकडयात पंजाबाचेर जैत मेळोवन तक्षशिला ही आपली राजधानी केली. मुखार शुंग, शक, कुषाण, हूण ह्या परकी घराण्यांनी गजाल म्हळ्यार पंजाबाचेर कांय तेप आपलो शेक गाजयलो. ह्या काळांतली म्हत्वाची गजाल म्हळयार ह्या सगळया वंशांच्या संस्कृतायांची भरसण जावन एक नवीच संस्कृताय ह्या तेपार निर्माण जाली.

इ. स. च्या १० व्या शेंकडया सावन पंजाबाचेर मुसलमानी घुरयो येवपाक सुरवात जाली इ. स. ९८०त गझनीच्या सबुक्तिगीन हाणें पंजाबांचेर घुरी घाली. डॉ. पु. ग. सहस्त्रबुध्दे हाच्या मतान हे घुरये उपरांत पंजाब हिंदू राजांच्या हातांतल्यान सासणाचें गेलें. १३५१त तिसरो फूरूझशाह तुघलक गादयेर येत सावन आधुनीक पंजाबाच्या इतिहासाक सुरवात जाली. इ. स. १३९८त तार्तार देशाच्यो तैमुर परत गेले उपरांत सय्यद आनी लोदी ह्या घराण्यांनी दिल्लीसयत पंजाबाचेर राज्य केलें. इ. स. च्या १६ व्या शेंकडयाचे सुरवेक लोदी घराण्याचे राजवटीत राजकीय नदरेन पंजाबाचे दोन वांटे जाले. एक मुलतानाकडचो प्रदेश आनी दुसरो लाहोराकडचो प्रदेश. समाजीक नदरेन एक हिंदू पंजाब आनी दुसरो मुसलमानी पंजाब. त्या वेळार हांगाचो मुसलमान समाज हो राज्यकर्त्यांचो समाज आशिल्लो. १५२६त पयल्या पानिपताच्या झुजांत बाबर हाणें इब्राहीमाचेर हार घाली.

लोदी आनी बाबर हाचें मदीं आपआपले सत्तेची स्थापणूक करची म्हणून सर्त लागिल्ली आसतना गुरू नानक हाणें हांगा शीख धर्माची स्थपणूक केली. सत्याचे आनी मोगाचे संदेश ताणें दिले. मुर्तीपुजेचो ताणें निशेध केलो. हिंदू आनी मुसलमान धर्मातल्यो उच्च देखी आपणाल्या शीख धर्मात एकठांय हाडल्यो. गुरू नानका उपरांत हांगा णव शीख गुरू जावन गेले. गुरू रामदास हाणें १५७७त अमृतसराक भागंराचें देवूळ बांदलें. गुरू अर्जुन हाणें नानक आनी हेर गुरूची वचनां एकठांय करून ग्रंथसाहिब हो स्वतंत्र ग्रंथ रचलो.

सम्राट अकबराच्या तेंपार पंजाब प्रदेश मोगलांच्या शेकातळा आशिल्लो. अकबराचे आनी शीखांचे संबंद तशें बरें आशिल्ले. ताणें गुरू अर्जून हाणें रचिल्ल्या ग्रंथसाहिब ह्या ग्रंथाक भांगराच्यो ५१ मोहर इनाम दिल्ल्यो. अकबराच्या मरणा उपरांत मोगल बादशाह आनी शीखांचे संबंद इबाडत गेले. दक्षिणेक औरंगजेब मराठयांआड झुजात घुस्पल्लो आसतना, पंजाबांत शिखांनी मोगल सत्तेआड खूब उठाव केले. गुरू हरगोविंद सिंग हाणें मोगलांआड झूज उबारून पंजाबांत राजकीय सतेची स्थापणूक केली. गुरू गोविदसिगं हाणें आपल्या सैन्याच्या आदारान मोगलांचो ह्या प्रदेशांतलो शेक उणो केलो. पूण १७१२त बहादूर शहा हाणें ताका कैद करून, ताचे हाल हाल करून ताका जिवेशीं मारलो. शीखांनी १७४८त खालसा दलाचें संघटन केलें. ह्या संघटनांक ‘मिसाल’ अशें म्हण्टाले. १७६८ ते १७९८ मेरेन पंजाबांत बारा मिसालांची सत्ता आशिल्ली. ह्याच काळांत रणजितसिंग सारकी व्हड व्यक्ती पंजाबांक लाबली. ताणें शीक समाजांत निर्माण जाल्ले पंथभेद पयसावन सगळ्या शीखांक एकठांय हाडपाचे यत्न केलो. ताणें आपल्या हातांत सत्ता घेतले उपरांत पेशावर ते सतलज मेरेन शीखांचे राज्य वाडयलें. रणजितसिंगाच्या मरणा उपरांत, ताचो चलो ल्हान आशिल्लो ताची राणी जिंदन ही राजकारभाराची देखरेख करताली. पूण खरी सत्ता सैनिकांच्या हातांत आशिल्ली. मुखार शीखांनी इंग्लीश सरकाराआड खूब उठाव केले. पूण हे उठाव इंग्लिशांनी काबार करून, १८४९त शीख राज्य ना केलें आनी त्या खिणा सावन ते भारत स्वतंत्र जायतमेरेन ह्या प्रदेशाचेर ब्रिटिशांनी शेक गाजयलो.

इ. स. १९१३त बाबा सोहनसिंघ हाच्या फुडारपणाखाला पंजाबांतगदर पार्टीची स्थापणूक जाली. हाचो हेत भारताक ब्रिटीशांचे गुलामगिरीतल्यान सोडोवन देशांत प्रजासत्ताक राज्य घडोवन हाडपाचो आशिल्लो.१९१९ च्या जालियनवाला घडणूके उपरांत इंग्लीश-शीख हांचे मदले संबंद आनीक इबाडले. भारताचे स्वतंत्र चळवळींत पंजाबाचोय वांटो म्हत्वाचो आसा. पंजाबांत खूब देशभक्तांनी आपले मायभुंयेखातीर आपल्या जिविताचें रान केलें. भगतसिंग हो व्हड क्रांतिकार हांगाचोच. तसोच लाला लाजपतराय हो पंजाबाचो सुपुत्र, राश्ट्री चळवळींत अखिल भारताचो पुढारी आशिल्लो. १५ ऑगस्ट १९४७त भारतावांगडाच पंजाबूय स्वतंत्र जालो. पूण रॅडक्लिफ येवजणेप्रमाण देशाची पाळणी जावन पंजाबाचे उदेंत आनी अस्तंत अशे दोन वांटे जाले. हातूंतलो अस्तंत पंजाबाचो (क्षेत्रफळ १‚६३‚१३६ चौ. किमी) पाकिस्तानांत आस्पाव जालो आनी उदेंत पंजाबाचो (क्षेत्रफळ ९६‚९१२ चौ. किमी.) आस्पाव भारतांत जालो. स्वतंत्र्या उपरांत भारतांतल्या पंजाबाचो कांय वांटो हिमाचल प्रदेशाक जोडलो आनी १९६६त हरयाना राज्य वेगळे केलें. भारतांतल्या सध्याच्या पंजाब राज्याचें क्षेत्रफळ ५०,३७३ चौ. किमी. आनी हरयाना राज्याचें ४४,२२२ चौ. किमी. इतलें आसा.

भारतीय संविधान चालीक लागले उपरांत उदेंत हें उतर काडून फकत पंजाब हें नांव दवरलें. १९५६ पेप्सू (पतियाळा आनी इस्ट पंजाब स्टेट्स युनियन) हो प्रदेश पंजाब राज्याक जोडलो. हें भारतीय संघराज्यांतलें एक घटक राज्य आशिल्ल्यान राश्ट्रपतीन नेमिल्ल्या राज्यपालांवरवी विधिमंडळाक जापसालदार आशिल्लें मंत्रीमडळ हांगाचो राज्यकारभार चलयता.

पंजाबांत शेतकी पिकावळ आनी पशुपालन हांकां चड म्हत्व आसा. शेतवड हो चड लोकांक काम दिवपी वेवसाय आसा. राज्याचे वट्ट जमनींतली सुमार ७६% भूंय शेतवडीखाला आसा आनी हातूंतली ८०% जमीन शिंपणावळीखाला आसा. शेतकी उत्पादनाचे नदरेन भारताच्या हेर राज्यांपरस ह्या राज्याचो पयलो आंकडो लागता. हांगची चडशी जमीन खारजांच्या उदकान भिजयतात. भाक्रा-नांगल धरणांतल्या खारजांक लागून पंजाबाचे शिंपणावळ येवजणेक चड म्हत्व लाबलें. हें धरण भाक्र गांवात आसून तें २२६ मी. ऊंच आनी ८१३ मी. लांब आसा. ह्या धरणासावन येवपी उदक, पंजाब भुंयेक पिकाळ करूंक राज्यस्थानाचीय भूंय भिजयता.

पंजाबांत सदांकाळ व्हांवपी आनी गरज पडटा तेन्ना उकते जावपी अशें दोन तरांचे खारीज आसात. हांगाच्या खारजांची वेवस्था बरी आसून, तांची प्रसिध्दी जगभर पातळ्ळ्या. गंव. यव, हरभरा, तीळ, ज्वारी, बाजरी, मको, तंबाकू, कापूस, ऊंस ही हांगाची मुखेल पिकां. हेर राज्यापरस हांगा गंव सगळ्यांत चड पिकता. दोंगरी वाठारात फळफळावळीचें पीक बरें येता. कांय वाठारांनी च्याचीय लागवड जाता. राज्यात पशुपालन वेवसाय खूब म्हत्वाचो आसा. राज्यांत अलिगड, अमृतसर, भतिडा, लुधियाना आनी मुरादाबाद हांगा दुग्धप्रकल्प चालू आसता. हांगाच्यान दर दिसा एक लाख लिटरांवयर दूध एकठांय करतात. पंजाबी गायो आनी म्हशी दुदाळ म्हणून प्रसिध्द आसात. पंजाब हे मुखेलपणान लघुउद्देगांचे राज्य. पंजाबांतल्या उद्देगीक मळार शीख लोक खूब मुखार पावल्यात. लोकर आनी रस्माची वस्त्रां ते विण्टात, लाकूडकाम, शस्त्रां, वाद्यां आनी हेर ल्हान-सान उद्देगूय ते करतात. पंजाब राज्य उद्देग विकास म्हामंडळाची स्थापणूक जाल्ली आसून, ह्या मंडळाचो ल्हान-व्हड उद्देगांक आदार मेळटा. हांगा सायकली, ल्हान यंत्रां, खेळाचें सामान. लोकरीचे कपडे, तशेंच मशीन टुल्स, विजेचीं यंत्रां, ट्रॅक्टर, चामडयाच्यो वस्तू आनी तिजुल्यांचे कारखाने आसात.^[3]

पंजाबांत वेपार करपी लोकांचे पांचच पंगड वा वर्ग आसात. पयल्या पंगडांत बनिया, धंसार, बोहरा आनी महाजन हांचो आस्पाव जाता. दुसऱ्या पंगडांत सूद आनी भाब्रा, तिसऱ्या पंगडांत खत्री, खाक आनी भाटीया, चवथ्या पंगडांत अरोड आनी पांचव्या पंगडांत खोजा तशेंच पराच ह्या लोकांचो आस्पाव जाता. पयल्या पंगडांतलें वेपारी उदेंत आनी आग्नेय वाठारांत रावतात. दुसरो पंगड उत्तरेकडच्या दोंगुल्ल्याच्या मुळांत रावता. तिसरो पंगड वायव्येक सोडून हेर सगळया वाठारांनी दिश्टी पडटा. चवथ्या पंगडाचे लोक डेरेजाट आनी बहावलपूर ह्या वाठारांनी रावतात. पांचवो पंगड हो मुसलमानांचो आसून ते लोक मध्य आनी अस्तंत वाठारांत रावतात.

अमृतसर, जालंदर, लुधियाना, नवाशहर, होशियारपूर हे हांगाचे मुखेल उद्देगीक प्रदेश आसात. जालंदर हें खेळां साहित्याचें व्हड केंद्र. होशियारपूराक टर्पेंटायन, रॉझिन, वार्निश हामचे उद्देग चलतात. लुधियाना हें लोकरी लुगटाचें देशांतलें मुखेल केंद्र.

राज्याची भूंय रचणूक बरी आशिल्ल्यान देशाच्या हेर राज्यांपरस हांगा रस्ते आनी रेल्वे मार्गांनी खूब सुदारणा जाल्या. व्हड-व्हड शारां तशेंच ल्हान-सान गांवगिरे वाठार लेगीत रेल्वे आनी रस्त्या मार्गांनी जोडल्यात. जालंदराक आकाशवाणी केंद्र आसा. चंदीगढाक विविध भारतीचें आकाशवाणी केंद्र आसा आनी अमृतसराक २९ सप्टेंबर १९७२ दिसा दूरदर्शन केंद्राची स्थापणूक केली. राज्यांत ‘ट्रिब्यून’ (इंग्रजी) ‘पंजाब केसरी’ (हिंदी) हिंद समाचार (उर्दू) आनी ‘अजित’ (पंजाबी) ही पंजाबची मुखेल खबरापत्रां. पंजाबी भाशेंत २९ दिसाळीं आनी सुमार १९२ सातोळीं आसात.^[4]

१९९१ वर्साचे जनगणने प्रमाण पंजाबी लोकसंख्या २,०१,९०,७९५ आसा. हांगा लोकसंख्येची दाटाय चड आसून दर चौ. किमी. क ४०९ लोक मेळटात. १,००० दादल्यांक ८८८ बायलो इतलें प्रमाण आसा. राज्यांत ६०.७५% शीख धर्मीय, ३६.९३% हिंदू धर्मीय, १.१०% क्रिस्तांव, १% इस्लाम आनी ०.१६% जैन धर्मीय आसात. हेर धर्माचे लोक हांगा उण्या प्रमाणात आसात. राज्याचें साक्षरतायेचें प्रमाण ५६.७०% आसा (१९९१).

शीखांचे पवित्र ‘सुवर्णमंदीर’ अमृतसराक आसा. हें शार चवथो गुरू रामदास हाणें वसयलें. ग्रंथसाहिब हो शीखांचो मुखेल धर्मग्रंथ आसून तो पांचवो गुरू अर्जुनदेव हाणें रचला. १८७४त दयानंद सरस्वतीन हांगा आर्य समाजाची थापणूक केली.

हिंदूप्रमाण शीखांयमदीं कट्टर अकालींसावन समन्वयी आहलूवालियांमेरेन साबार पंथ आसात. पूण ग्रंथसाहिब आनी गुरूपरंपरा सगळ्या पंथांक मान्य आसा. पंजाबी हिंदू लोक शिव, देवी आनी विष्णू ह्या देवांक भजतात. हिंदु-शीखांच्यो समाजीक रूढी सारक्योचशो आसात. सोळा संस्कारांतलें गर्भ, जल्म, मूज, लग्न आनी मरण समाजांत विंगड विंगड तरांनी मनयतात.

हिंदू आनी शीख ह्या दोनूय समाजांनी लग्न जमोवपाचे विधी सारकेच आसता. लग्न थरोवचे पयलीं व्हंकल-नवऱ्याचें आवयबापूय पत्रांतल्यान वा रायबाऱ्याकडच्यान लग्नाचें थरयतात. व्हंकल मानवली जाल्यार लग्नां पयलीं तिका न्हवऱ्याचे नदरेआड दवरतात. सोयऱ्या-धायऱ्या बायलांक भिजिल्ले चणे दिवन तांकां लग्नावेळार पदां म्हणपाक आमंत्रण दितात.

गुरवारपणांतल्या संस्कारांक ‘रीतें’ अशें म्हण्टात. तिसऱ्या, पांचव्या, सातव्या वा आठव्या म्हयन्यात हो संस्कार जाता. तेन्ना कुळारासावन गुरवार बायलेक नवीं वस्त्रां आनी गोड पदार्थ भेट म्हणून दितात. कांयकडेन पयलें गुरवारणीची ओंट भरपाचीय परंपरा चलता. भुरगें जल्माक आयले उपरांत तेराव्या दिसा ताच्या गळ्यांत एक दोरो बांदतात. ताका सुत्रसंस्कार म्हण्टात. तिसऱ्या वा पांचव्या वर्सा चल्याची मूज करतात.

आदल्या काळांत पंजाबी हिंदू दादले न्हेसताले तशेंच खांदार वालो आनी माथ्याक शेलो बांदताले. पूण ब्रिटिश सतेच्या काळांत हांगाच्या भेसांत बदल जालो. पंजाबांतल्या शारांनी रावपी हिंदू लोक हेर भारतीय प्रदेशांतल्या लोकांभशेनूच भेस करतात. तांच्या गांवगिऱ्या वाठारांनी मात विंगड-विगंड प्रकारांचे भेस करतात. तांच्यो पगडयो वेगळ्या वेगळ्या रंगाच्यो आसतात. ते पिजाम आनी सदरो वापरतात. पंजाबी बायलो सलवार घालतात आनी ताचेर धोंपरांमेरेन पावपी सदरो घालतात आनी माथ्यावयल्यान मखमली वा रस्मी ऒडणी घेतात. घागरो हो पंजाबी बायलांचो आवडीचो वस्त्रप्रकार. प्रभाव घाला. दादल्यांचो ‘भांगडा’ आनी बायलांचो ‘गिध्दा’ हे समूहनाच प्रसिध्द आसात.

पंजाबी बायलो नाक, कान, गळ्यांत, हातांत, पांयांत आनी माथ्यार अशा सगळ्या आंगार घालतात. पांयांतले अलंकार रूप्याचे आनी हेर भांगराचे आसतात. शीख दादलो ‘केश – कंगवा – कंगन –कछ - कृपण’ हीं पं –चिन्नां (‘पंचककार’) वापरतात. तांचे जेवण हेर भारतीय लोकांभाशेन सादें आसता. गंवाच्यो भाकऱ्यो, चणे आनी दाळ, भाजी, दूद आनी दुदाचे जिनस, फळफळावळ आनी केन्नाकेन्नाय नुस्तें आनी मांस आसता.

संगिताच्या मळार ह्या राज्यांतल्यान स्वामी हरीदास, बडे गुलामअलीखाँ, अमानत अलीखाँ, कुंदनलाल सैगल, महंमद रफी हे शास्त्रीय आनी सुगम संगीत गायक म्हण प्रसिध्द आसात. सिनेमांतले पृथ्वीराज कपूर आनी राजकपूर आनी हेर कपूर भाव तशेंच हेर बरेच सिनेकलावंत पंजाबाचेच आसा. चित्रकलेचो विकासूय बरोच जाल्लो आसून ‘कांग्रा चित्रशैली’ ही पंजाबाचीच. पंजाबांत ललित कलांनी, नाच आनी गायन मळारूय आपलो खासा दरेका ऋतूंतले पंजाबी सण-परब वेगळ्यावेगळ्या प्रकारचे आसतात. दर एक सणापरबेकडेन त्या त्या ऋतूचो संबंद आसता. होळी आनी लोहडी हे पंजाबातलें म्हत्वाचे सण. पंजाबांतले लोक हेर सणय व्हडा उमेदीन मनयतात.

राज्यांतल्या चडशा लोकांची भाशा पंजाबी, ही इंडो-आर्यन भाशासमुहांतली एक भास. ही भास इकराव्या शेंकडयांत शौरसेनी अपभ्रंश हे भाशेंतल्यान उदयाक आयली. तिका आधुनीक रूप दिवपाक पैसाची भाशेचें योगदान आसा. पंजाबी खेरीज अस्तंत हिंदी आनी पहाडी भाशाय कांय वाठारांत उलयतात. पंजाबाची गुरूमुखी ही लिपी शीख गुरूंनी थारायल्ली आसून धर्मीक मळार शीख लोक तिचो उपेग चड प्रमाणांत करतात. तिचेखेरीज देवनागरी आनी फार्सी लिपींनीय पंजाबी पुस्तकां उजवाडाक आयल्यात. पंजाबांत विंगड विंगड वाठारांनी विंगड विगंड बोली लोकांच्या ओठांचेर घोळटात. माझी ही बोली अमृतसर, लाहोर आनी गुरूदासपूर ह्या प्रदेशांनी उलयतात. दुआबी हr व्यास आनी सतलज ह्या दोनय न्हंयांच्या मदल्या प्रदेशांत उलयतात. तश्योच मलवई, पटियाली,फिरोजपुरी, लहेंदी, पोठोहारी ह्योय बोली भासो म्हत्वाच्यो आसात.

पंजाब प्रदेशांतले भाशेक पंजाबी हें नाव हाफीज बरखुरदार ह्या कवीन इ. स. १६७०त दिलें. ताचे पयलीं तिका हिदी वा हिंदवी म्हण्टले. पंजाबी साहित्याची सुरवात केन्ना जाली हाचेर भाशा तज्ञांची खूब भासाभास जाता. पूण इतिहासीक नदरेन जाचें पंजाबी भाशेचो पयलो कवी म्हण नांव घेव येता आनी जाचे काव्य अजुनूय आसा, असो कवी म्हळ्यार फरीद शकरगंज. हो बारव्या शेंकड्यांत जल्माक आयिल्लो एक सफी पंथी आशिल्लो. अमीर खुसरौ (१२५३ – १३२५) हाणें तुघलक शाह हाचेर ‘वार’ रचिल्लो. पंजाबी सुफी कवीमदीं फरीद शकरगंज (शेख फरीद ११७३ – १२६५) आनी लुत्फअली हाची नांवां म्हत्वाचीं आसात. तुफ्लअली हाणें सैफल मलूक नांवाचें एक काव्य रचलें. मुखावयल्या सुफी कवीचेर ताचो बरोच प्रभाव पडिल्लो दिश्टी पडटा. शाह हुसेन, सलतान बाहू ह्या सुफी कवीनीय पंजाबी साहित्यामत मोलादीक भर घाली. पंजबांत हिदू भक्तकवीय जावन गेले. ताणीं भक्तीचेर साबार कविता रचल्यात. ह्या काव्यवाङ्मयांत राम-कृष्णाची लीला, वेदान्त, वैराग्य, भक्ती, नीत आनी हेर विश्यांचेर विचार उक्तयल्यात.

काहना हो पंजाबी साहित्याचो प्रसिध्द भक्तकवी आशिल्लो. भक्तीयुगा उपरांत मोगा काव्यांचो काळ येता. ह्या काळांत मानवी संवसारांतल्या मोगाक म्हत्व दिलां आनी प्रणयी युगुलांचेर साबार रचणूक जाल्यात. ह्या रचणूकांक ‘किस्सा’ काव्यप्रकार म्हण्टात. हीर-रांझा, मिर्झा-साहिबाँ, सस्सी-पुन्नूं, सोहनी-महिवाल अशीं तांची नांवां आसात. हीर-रंझा हांच्या मोगाचेर पयलें काव्य दामोदर कवीन बरयलें आनी दुसरें वारिसशाह कवीन बरयलें.

पीलू हाणें मिर्झा-साहिबाँ ह्या मोगी जोडप्याचेर प्रणयगाथा बरयली सतराव्या शेंकडयाच्या मदल्या काळासावन गद्द लिखाणांक नेट आयलो. शीखांचे राज्य आयले उपरांत वीरगाथा आनी देशभक्ती लिखाणाक सुरवात जाली. अर्विल्लया काळांत पंजाबी साहित्याक नवी दिका मेळ्ळी. भाई वीरसिंग (१८७२–१९५७) हाची धर्मीक महाकाव्यां, भावगीतां आनी सैम काव्यां हाचेर अस्तंती प्रभाव दिसता. परराणसिंग आनी कृपासिंग हे ताचे समकालिन आशिल्ले. गुरूमुखसिंग मुसाफिर (१८९९–१९७६) आनी हिरासिंग दर्द (१८८९–१९६४) हे दोन मुखेल राश्ट्रवादी कवी जावन गेले.

पयल्या म्हझुजाच्या काळांत झुजाचो प्रचार आनी पंजाबी जवानांचे मनोरजन ह्यो दोन गजाली नदरेमुखार येवन पंजाबी साहित्य निर्माण जावंक लागलें. ह्या काळांत सिंहसभेचे चळवळीक नेट चडिल्ल्यान शीख मत आनी शीख संस्कृती हांचो प्रचार करप आनी अशी भावना निमार्णकरप हो सिंहसभेचो एक मुखेल उद्देश आशिल्लो. मुखार अकाली दल हे संस्थेक लागुनूय हांगा व्हड साहित्य निर्माण जालें.

शिक्षण प्रसार वाडल्या उपरांत ललित वाङ्मयाकूय नेट आयलि. कविता, कथा, कांदब-यो, चरित्रां अशे तरेचें व्हड लिखाण जावपाक लागलें. आर्विल्ल्या काळांतले मोहन सिंग (१९०५-१९७८), कवियत्री अमृता प्रीतम (१९१९) आनी हरभजनसिंग (१९२०) हे नामनेचे कवी-कवियत्री. हरचण सिंग (१९१४), संत्सिंग सॅखॉम (१९०८), गुरू दयाल सिंग खोसला (१९१२),ईश्वरचंदर नंदा (१८९२-१९६१) हे मुखेल नाटककार आसात. अमृता प्रितम हिका ज्ञानपीठ पुरस्कार फावो जाला (१९८१).

अमृतसर हे हांगाचें व्हड शार आनी शीखांचें सगळ्यांत पवित्र तीर्थस्थान. गुरू रामदास हाणें हें शार वसयलें. हांगाच्या भांगरा देवळाच्या व्हडपणाक आनी कलात्मकताय हाका लागून जगप्रसिध्द आसा. कुरूक्षेत्र हें दिल्ली-कालका रेल्वे मार्गावयलें एक प्रसिध्द क्षेत्र. कौरव-पांडवांचें झूज ह्याच जागयार जालें आनी श्रीकृष्णान अर्जूनाक ह्याच रणक्षेत्राचेर गीता सांगिल्ली.

थानेसर ह्या वैष्णव क्षेत्रांत एक व्हड सरोवर आसा. व्यासकूंडाक १५ हजार फूट उंचायेचेर व्यास न्हंयेच्या उगमाचें एक कूंड आसा. चंडीगढ शार गुलाब आनी हेर फुलांक लागून प्रसिध्द आसा. सतलज न्हंयेवयली व्हड धरणां भाक्र-नांनगल तशीच भतिंडा , जालंधर, सरहिंद, कर्तारपूर हीं पळोवपासारकी शारां आसात. अचलेश्वर ह्या गांवांत शिवपार्वतीचें व्हड देवूळ आसून उतर भारतांतली एकूच कार्तिकाची मूर्त हांगा आसा.