Թենգրիականություն

Թենգրիականություն
Հիմնական տվյալներ
Տեսակկրոն
ԱնվանվածTengri?
 Tengrism Վիքիպահեստում

Թենգրիականություն, կամ թենգրիզմ (անգլ.՝ Tengrism), նորաբանություն, եվրասիական տափաստանների և Կենտրոնական Ասիայի թյուրք-մոնղոլական քոչվորների և նրանց իշխանության տակ ապրած ժողովուրդների միջնադարյան էթնիկ կրոնի մասին պատկերացումներից մեկը, որում պետական պաշտամունքի մակարդակով Թենգրին՝ աստվածացված երկինքը համարվում էր ամենաբարձրը, այն նաև նեոհեթանոսության ուղղություններից մեկն է[1][2][3][4][5][6][7][8][9]։

1990-ականներից թենգրիզմը տարածվում է Կենտրոնական Ասիայի, Հարավային Սիբիրի, Վոլգայի շրջանի և այլ շրջանների բնակչության մի մասում՝ նեոհեթանոսական պաշտամունքի տեսքով[9]։

Տերմին

Անգլալեզու գրականության մեջ ընդունված է Tengrism տերմինը[10]։ Թյուրքական լեզուներում օգտագործվում է երկու հասկացություն՝ «Tengir din» և «Tengir(sh/h)ilik», կամ Tengricilik[11][12][13]։ «Թենգրիզմ/Թենգրիականություն» տերմինի հեղինակը 19-րդ դարի ղազախ ազգագրագետ Չոքան Վալիխանովն է[14]։ 1956 թվականին ֆրանսիացի արևելագետ Ժան Պոլ Ռուն այս տերմինը ընդգրկել է լայն գիտական շրջանառության մեջ[15][9]։ Խորհրդային տարիներին «Թենգրիզմ» տերմինն առաջին անգամ հանդիպում է ղազախ բանաստեղծ և թուրքագետ Օլժաս Սուլեյմենովի «ԱԶ և ես» գրքում[14][16]։

Պատմական հավատալիքներ

«Թենգրի» գրվածքը օրհոնական նամակներում

Թենգրիզմում որպես «գերագույն» աստված Թենգրիի հետ կապված ավանդական պաշտամունքի ընկալման հիմունքները ձևակերպել է ֆրանսիացի արևելագետ Ժան Պոլ Ռուն[9]։

Միջնադարյան տենգրիզմի մասին կարևոր աղբյուրներն են հին թյուրքական ռունական գրության հուշարձանները, հատկապես «Գուշակությունների գիրքը», ինչպես նաև «Մոնղոլների գաղտնի պատմությունը» էպոսը։

8-11-րդ դարերի թյուրքական ռունական հուշարձանները վկայում են թուրքերի մեջ միաստվածության բացակայության, նրանց կրոնի կռապաշտկան բնույթի և երկու գաղափարական շերտերի առկայության մասին, որոնցից յուրաքանչյուրը մարմնավորված է բարձրագույն ուժերի մեջ։ Արխայիկ տիեզերական շերտը, տիեզերքի վերին և ստորին հատվածը արտահայտվել են Թենգրիում (Երկինք) և Յեր-Սուում (Երկիր և ջուր)։ Որպես ավելի ուշ շերտավորում, դիտարկվում է անտրոպոմորֆ աստվածների զույգ Թենգրին և Ումայը, որոնք ներկայացնում են արական և իգական սկիզբները։ Թենգրին այս դեպքում միավորող «պանթեոն» հասկացություն չէ, այլ տարբեր իմաստաբանությամբ համանուններ[9]։

Որոշ հետազոտողներ ենթադրում են, որ թուրքերի և մոնղոլների կրոնում գոյություն է ունեցել երկու եղանակ՝ ժողովրդական և կայսերական, բուն թենգրիզմը։ Եթե Երկնքի պաշտամունքի (շամանիզմի) հետ կապված ժողովրդական հավատալիքները դարեր առաջ են ստեղծվել, ապա միաստվածական կայսերական փուլը ձևավորվել է Թյուրքական Կագանատի դարաշրջանում[1][17][18], կամ, ինչպես մոնղոլ ակադեմիկոս Շ. Բիրան է ասում, ոչ շուտ, քան Մոնղոլական կայսրության առաջացումը[19][2]։

Բուդդայականության, մանիքեության, քրիստոնեության և իսլամի տարածումը 8-10-րդ դարերից նպաստել է Թենգրիի որոշ թուրքերի կողմից որպես գերագույն կամ միակ աստված ընկալմանը։ Թենգրական հավատալիքները տարբեր ձևերով պահպանել են նաև շամանիզմի, տոտեմիզմի, արևի, լեռների, նախնիների պաշտամունքի ավանդական տարրերը[9]։

Տիեզերբանություն

Պիկ Հան Թենգրին մայրամուտին

Եվ հետազոտողները, և իրենք՝ ժամանակակից թենգրիստները կարծում են, որ թենգրիզմը սուրբ տեքստեր չի ունեցել և հիմնված է բանավոր էպիկական ավանդույթի վրա[20][21]։

Կյուկ-Թենգրին (Կապույտ երկինք)՝ Աստված է, Միակը, ամեն ինչի ստեղծողը, սովորաբար պանթեիստորեն / պանենթեիստորեն ընկալվում է որպես ոչ մարդակերպ Աբսոլյուտ, որը նույնական է դաոսական Դաոյին, հինդու Պարա-Բրահմանին, հին հունական Ապեյրոնին[18]։

Բոլոր մյուս աստվածները հարգվում էին որպես Թենգրիի կամ բնական տարրերի ոգիների դրսևորումներ։ Բացի Թենգրիից, հնագույն թյուրքական ռունական արձանագրությունները ներառում էին երկրային աստվածուհի Ումայի և անդրաշխարհի տիրակալի՝ եղջյուրավոր ծերունու Էրլիկի պաշտամունքը։ Հին թուրքերի պանթեոնը ներառում էր նաև Յեր-Սուբ (Երկիր-Ջուր), Երկիր, Ջուր (Սու իյասե), Կրակ (Ուտ-անա), Արև (Կոյաշ), Լուսին (Այ), Աստղեր, Օդ, Ամպեր, Քամի, Փոթորիկ, Ամպրոպ և Կայծակ, Անձրև և Ծիածան աստվածները։ Մոնղոլները հավատում էին 99 թենգրի աստվածությունների[22]։

Պաշտամունք

Այուպովը ընդգծում է թենգրիականության ոչ ինստիտուցիոնալ, աշխարհայացական բնույթը, որտեղ հիմնական սկզբունքներն են հետևյալները՝

  • Տրանսցենդենտալ Էակի, անանձնական Աստծո ճանաչումը որպես Թենգրի («աթեիստական միաստվածություն» ըստ Ա. Քոդարի)[18],
  • մայր բնության պաշտամունք (Ումայ, Էտուգեն),
  • հավատ Կուտի կենսական ուժին («kudrətlik»)
  • մահացած նախնիների (օնգոն) «արուահամ» հոգիների պաշտամունքը, որոնք անտեսանելի կերպով օգնում են իրենց ժառանգներին[23]։

Թենգրիի պաշտամունքը Լև Գումիլյովի ստեղծագործություններում

Լ.Ն. Գումիլյովը «Հին թուրքեր» գրքում նշում է, որ «Երկնքի պաշտամունքը՝ Թենգրին, նույնպես գրանցված է Օրխոնյան արձանագրություններում»[24]։ Իր մյուս աշխատության մեջ՝ «Հազարամյակ Կասպից ծովի շուրջը»։ Եվրասիայի էկումենայի պատմական և ազգագրական ուսումնասիրությունը 1500 տարի` մ.թ.ա. 3-րդ դարից մինչև 12-րդ դարը: «Թենգրիի՝ Կապույտ երկնքի պաշտամունքը» նաև անվանում է ընդհանուր «պարզունակ կրոն» Կիպչակների և «ամբողջ տափաստանային Եվրասիայի» համար[25] և «Գեղարվեստական թագավորության որոնում» գրքում («Պետության լեգենդը»՝ Պրեստեր Ջոնի») ընդգծում է, որ Չինգիզ խանի դարաշրջանի մոնղոլները դավանում էին միաստվածային կրոն, որը հիմնված էր Հավերժական դրախտի պաշտամունքի վրա[26]։

Նեոթենգրիականություն

Շանիրակ՝ թենգրիականության սիմվոլ
Թենգրիական տաճար Օրդոս քաղաքում)
Չինգիզ խանի տաճար-դամբարանը Օրդոսում

Թենգրիականության ամենահայտնի ժամանակակից գաղափարախոսներն ու տեսաբաններն են Մուրադ Հաջին (1944—2018), Սաբետկազի Ակաթայը (1938—2003), Արոն Աթաբեկը, Նուրմագամետ Այուպովը (1955-2010), Ռաֆայել Բեզերտինովը, Շագդարին Բիրան, Ֆիրդուս Դևբաշը, Իոսիֆ Դմիտրիևը (Տրեր) (1947—2018), Մոնգուշ Քենին-Լոպսան, Աուեզհան Կոդարը (1958-2016), Չոյուն Օմուրալիևը, Դաստան Սարիգուլովը և Օլժաս Սուլեյմենովը[27][28]։

Թենգրիզմի որպես աշխարհի ամենահին և ամենախոր կրոններից մեկի տեսակետը տեղ է գտել, օրինակ Օլժաս Սուլեյմենովի աշխատություններում[29][30] և պաշտպանում են ժողովրդական պատմության այնպիսի գործիչներ, ինչպիսին է Մուրադ Աջին[31]։

1990-ականներին հայտնվել են թենգրիզմի մեծ թվով հետևորդներ։ 1990-ականների ընթացքում թենգրիզմի մասին հայտարարություններ էին հնչում ղազախների, ղրղզների (ըստ որոշ տեղեկությունների, նախագահ Ասկար Ակաևը ժամանակին հետաքրքրություն է ցուցաբերել թենգրիզմի նկատմամբ), բաշկիրների, կումիկների մոտ և որոշ ժամանակակից ալթայական բուրխանիստներ հակված են իրենց համարել այդ շարժման մաս[32][33]։ Թենգրիզմը մեծ հետաքրքրություն է առաջացրել սիբիրյան մտավորականության մեջ[34]։ Ներկայումս թյուրքական ժողովուրդների որոշ ներկայացուցիչների շրջանում, որոնք իսլամ են դավանում՝ թենգրիզմը ընկալվում է որպես թյուրքական ժողովուրդների «բնօրինակ» և «ավանդական» կրոն, որտեղ Թենգրին ոչ միայն Ալլահի հոմանիշն է, այլև թյուրքական ժողովրդի կոլեկտիվ ոգու արտահայտումը[35][36]։ Այսպիսով կրոնագետներ և սոցիոլոգներ Ա.Վ.Շչիպկովը և Ս.Բ. Ֆիլատովը նշում են, որ բաշկիրական ժողովրդական բանահյուսությունը հանդես է գալիս որպես «հեթանոսական Թենգրի ավանդույթի կենդանի կրող», որտեղ «էպիկական և բանահյուսական պատմություններում գերագույն հեթանոսական աստված Թենգրիի կերպարը միաձուլվել է Ալլահի կերպարի հետ»[4][6]։ Բացի այդ Շչիպկովը և Ֆիլատովը նշում են, որ հարցազրույցի ժամանակ այն հարցին, թե ինչ տեղ է զբաղեցնում թենգրիզմն այսօր «Բաշկիրիայի վերածննդի ժամանակակից գաղափարախոսության մեջ», «Ուրալ» Բաշկիրիայի ժողովրդական կենտրոնի հասարակական կազմակերպության ղեկավարներ Մ. Մ. Կուլշարիպովը և Դ. Ժ. Վալեևը նշել են, որ իրենց տեսակետն այն է, որ ինչպես նշում են Շչիպկովը և Ֆիլատովը՝ «այն որպես կազմակերպված ազգային կրոն չունի հեռանկարներ, որ հեթանոսական շերտը բացառապես ժողովրդական գեղարվեստական մշակույթի և կյանքի ոլորտն է և միայն այս կարգավիճակում է Բելառուսի գիտական Կենտրոնն աջակցում է դրան»։ Վալեևը հատկապես նշել է, որ «մնացորդները բանաստեղծականացնում են կյանքը և ամրացնում ազգային մշակույթը»։ Չնայած դրան Շչիպկովը և Ֆիլատովը թերահավատորեն են վերաբերվում Կուլշարիպովի և Վալեևի հավաստիացումներին՝ նշելով, որ «1994-1995 թվականներին բաշկիրական գեղարվեստական մտավորականության մեջ հայտնվել են մի քանի մարդիկ, ովքեր բացահայտ հայտարարել են խզում իսլամից և անցում դեպի թենգրիզմին, որոնց թվում էր գրող Ախմեթ Ուտեբաևը և նկարիչ Ֆարիդ Էրգալիևը։ Երկու հետազոտողներն էլ նշում են, որ 1995 թվականի հունիսին Բաշկիրների Համաշխարհային Կուրուլթայի ժամանակ տեղի է ունեցել տհաճ իրադարձություն, երբ մասնակիցներից մեկը «տարօրինակ ձյունաճերմակ հագուստով» բարձրացել է ամբիոն և հայտարարել, որ այսուհետ հրաժարվում է իսլամից և «կանչ է անում բաշկիրցիներին՝ վերադառնալ իրենց նախնիների հավատքին՝ Թենգրիզմին»։ Հետազոտողները ուշադրություն են դարձնում նաև բաշկիր ժողովրդի իրանական ծագման գիտականորեն չճանաչված տեսության հեղինակ Ս. Ա. Գալլյամովի «Մեծն ինչպես Բեն. Բաշկորդ-անգլիական լեզվի և դիցաբանության պատմական արմատները» աշխատությանը, որտեղ «լեզվաբանական և դիցաբանական վերլուծության հիման վրա հաստատվում է բաշկիրների բուն կրոնի պատմական առաջնահերթությունը և ճշմարտությունը, որի հիմքը, ըստ հեղինակի, զրադաշտականությունն է և թենգրիզմը»[4][37]։

Հնագետ, էթնոլոգ և մարդաբան Վիկտոր Շնիրելմանը, նշելով, որ չնայած նեոհեթանոսական շարժումների առաջացմանն ավելի քիչ բնորոշ է ժամանակակից իսլամական աշխարհին, քան քրիստոնեական աշխարհին, միևնույն ժամանակ մատնանշել է, որ «թյուրքական ժողովուրդների շրջանում որոշ տեղերում ցանկություն կա «վերստեղծել «ենթադրյալ սկզբնական միասնական թյուրքական կրոնը՝ թենգրիզմը»։ Որպես օրինակ՝ նա բերում է 1997 թվականի աշնանը Կազանում Թենգր շարժման ի հայտ գալը, որը գլխավորում էր թաթարական հասարակական կենտրոնի նախկին ղեկավարներից մեկը՝ Զ.Խ. Ագլյուլինը։ Շնիրելմանը կարծիք է հայտնել, որ «նման շարժումը դժվար թե լուրջ հեռանկարներ ունենա», քանի որ «թյուրքական տարածքում նեոհեթանոսական միտումների թուլության ակնհայտ պատճառներից մեկն այն է, որ այնտեղ նոր կրոն կառուցելու կարիք չկա՝ ուղղափառության ռուսաֆիկացման միտումներին հակազդելու համար», քանի որ «այնտեղ Իսլամը հաջողությամբ ստանձնում է այդ գործառույթը»[3]։ Բացի այդ նա ուշադրություն է հրավիրում Թաթարստանում բուլղարական (նեո-Վայսով) շարժման առաջնորդ, Կազանի մշակութային և պատմական «Բուլղար ալ-Ջադիդ» ակումբի նախագահ Ֆ.Գ.Հ. Նուրուտդինովան, որի թաթարների ծագման վարկածում նա տեսնում է ցանկություն «իսլամը մարգինալացնելու և «բուլղարական» աշխարհայացքի թենգրիական հիմքը ընդգծելու համար», ինչպես նաև այն փաստը, որ «նա փորձում է նեոհեթանոսական գաղափարներ սերմանել նրա մեջ՝ էստաֆետը վերցնելով ռուս նեոհեթանոսներից և նեոհեթանոսական շարժումներից՝ հարևան վոլգայի մի շարք ժողովուրդներից»[38]։ Շնիրելմանը նաև նշում է, որ Նուրուտդինովը «սվաստիկան հռչակել է որպես «թենգրիականության նշան»[38].

Կալմիկիայում թենգրիզմի գաղափարախոսներից Բ. Ա. Զախարովը կարծում է, որ այստեղ այդ ամենը սերտորեն միահյուսված է բուդդայականության հետ՝ նշելով, որ «շատ կալմիկներ միաժամանակ և՛ բուդդիստներ են, և՛ թենգրիստներ»[39]։ Թենգրիական գաղափարախոսության հետ հիմնական ասոցիացիան այստեղ կալմիկական հասարակական կազմակերպությունն է «Թենգրին Ուիդլ» ժամանակակից Օիրատի մշակույթի զարգացման կենտրոնը[28]։

Չնայած պատմական աղբյուրներում հաստատման բացակայությանը, տարածված են նեոհեթանոսությանը բնորոշ այն պնդումները, թե թենգրիզմը ծագել է մ.թ.ա. 5-4-րդ հազարամյակներում (Ռ.Ն. Բեզերտինով և ուրիշներ)[40] կամ այն, որ այն հնագույն կրոնն է աշխարհում[41], որը լիովին հակասում է բոլոր հայտնի պատմական գիտելիքներին և գիտական գաղափարներին։

Թենգրիի պաշտամունքը թենգրիականությունում նեո-հեթանոսական ժողովրդական պատմվածքներում ներկայացվում է հետևյալ կերպ՝ Թենգրի Աստծուն երկրպագում էին՝ ձեռքերը վեր բարձրացնելով և դեպի գետին խոնարհումներ տալով։ Հյուսիսը համարվում էր աշխարհի Սուրբ կողմը (յակուտների համար արևելք)։ Թենգրիի պատվին տոնը նշվել է հունիսի կեսերին (դրա արձագանքն են սաբանտույ և իսիահը), կրում էր համաժողովրդական բնույթ, ուղեկցվում էր բաց երկնքի տակ կրակ վառելով և զոհաբերությամբ։ Ծիսակարգի համար տեղ ընտրելիս առաջնահերթությունը տրվում էր այն բարձր վայրին, որտեղ աճում էին կեչիներ։ Տոնի ընթացքում Թենգրիից խնդրել են հաջողություն և առողջություն, աղոթքները կոչվել են Ալգիս։ Տոնն ավարտվել է մրցումներով (նետաձգություն) և հյուրասիրություններով (գնահատվում էր կումիսը)[42]։ Նեոհեթանոսության ոգով հայտարարություններ են արվում թենգրիականության «էկոլոգիական էթիկայի» մասին (Կ. Բոկոնբաև)[43]։

Ընդգծվում է, որ թենգրիզմի բնորոշ հատկանիշը ակտիվությունն է, հաստատակամությունը և փոխօգնությունը[44]։ «Թենգրին ոչ միայն օգնություն է ցուցաբերում, այլև ակտիվություն է պահանջում» (Ռ. Բեզերտինով)[42]։

Թենգրիաական նեոհեթանոսականության խորհրդանիշները կարող են նման լինել այնպիսի միաստվածական կրոնների, ինչպիսիք են քրիստոնեությունը և իսլամը (հատկապես նրա սուֆիական տարբերակում)[45]։ Երբեմն Թենգրին նույնացվում է Հայր Աստծո և Ալլահի հետ և թույլատրվում է հոգու անմահությունը։ Ղրղզստանի և Ղազախստանի կրթական գրականության մեջ թենգրիզմը ներկայացվում է ազգային և ընդհանուր թյուրքական սովորույթների հետ անխզելի կապով։

Հակառակ պատմական աղբյուրներում տեղեկատվության պակասի՝ ժողովրդական պատմության գործիչ Մ. Աջին պնդում է, որ հավասարակողմ խաչը («adzhi») տենգրիզմի գլխավոր խորհրդանիշն է և թուրքերից փոխառվել է քրիստոնյաների կողմից 4-րդ դարում[46]։ Թենգրիզմի նեոհեթանոսության կողմնակիցների մեկ այլ վարկածի համաձայն՝ թենգրիզմի խորհրդանիշը արևային նշանն է «շանյրակ» (շրջանի մեջ հավասարակողմ խաչ), որը թվագրվում է պալեոլիթյան ժայռապատկերներով և նշանակում է նաև անիվ և դափ[47]։ Սիմվոլ է նաև ռունական թենգրիական գրությունը։

2003 թվականին Բիշքեկում Թենգրի Օրդի հիմնադրամում կայացել է թենգրիզմի վերաբերյալ առաջին միջազգային գիտական կոնֆերանսը «Թենգրիանիզմ՝ Ալթայի ժողովուրդների աշխարհայացքը»[10]։ Թենգրի Օրդո հիմնադրամը և շարժումը (ղրղզ.՝ Теңир Ордо) հիմնադրվել է հայտնի ղրղզ քաղաքական գործիչ և թենգրիստ Դասթան Սարիգոլովի կողմից, հիմնվելով հետխորհրդային տարածքում նախաիսլամական կրոնի առաջին գաղափարախոսներից մեկի՝ ղրղզ գրող Չոյուն Օմուրալիևի գաղափարների վրա, շարադրված իր «Թենգրիականություն» (1994) գրքում[10][10][48]: 2014 թվականին Ա.Ուսուպբաևի գլխավորած նախաձեռնող խումբը հայտարարել է թենգրիզմը որպես Ղրղզստանի կրոն ճանաչելու մտադրության մասին[35]։

2004 թվականից Բուլղարիայում «Թենգրիական պատերազմներ» անունով շարժում կա[49], որը թենգրիզմն ընկալում է որպես բուլղարների սկզբնական հավատք մինչև 9-րդ դարում քրիստոնեության ընդունումը և նպատակ է դրել վերականգնել այն։

Թենգրիզմը ազդել է Յակուտիայում նեոհեթանոսական շարժման ձևավորման վրա, որտեղ բանասիրական գիտությունների թեկնածու Լ.Ա. Աֆանասևը, որը դարձել է դրա առաջնորդը, գրել է«Այիի» («Արարում») վարդապետական գիրքը, որը ներկայացնում է թարմացված թենգրիզմը[50]: Ավելին՝ Աֆանասևը համոզված է, որ յակուտներն այն ընտրյալ ժողովուրդն են, ովքեր կարողացել են իրենց սկզբնական տեսքով պահպանել երկրի ամենահին կրոնը, որը նա իհարկե համարում է թենգրիզմը[5]։ Բացի այդ Յակուտիայում թենգրիզմն ինքը համարվում է կապող օղակ թյուրքական աշխարհի և յակուտների (սախա) միջև[51]։ Կազմակերպչական առումով Աֆանասևի ուսմունքը ձևակերպվում է որպես Այիի հավատք կրոնական միավորում (նախկինում՝ «Կուտ-սյուր») [28]։

Ապահուդայականացման և թենգրիզմի վերածննդի գաղափարախոսությունը կան նաև Ղրիմի կարաիտների և կրիմչակների առաջնորդների աշխատություններում, որոնք ավանդաբար դավանում էին հուդայականության ձևերը (Դեյվիդ Ռեբի, Իգոր Աշկինազի (1954-2006) և ուրիշներ)[52]։

Թենգրիի այլ ասոցիացիաների թվում են՝ ղրղզական «Թենգիրչիլիկը»[53], շամանների տուվանական կազմակերպությունը «Ադիգ-Էերեն - Արջի ոգին»[28], ավանդական կրոնի խակասական հասարակությունը «Խան Տիգիրը»[28], բուրյաթական «Թենեգրի» շամանական ակզմակերպությունը[28], Ալթայի «Հոգու էկոլոգիայի Թենգրի դպրոցը»[28][54], «Թենգրիականություն՝ Երկնային հավատքը»[54] և Ղրիմի թաթարական «Թենգրի հասարակությունը»[28]։ 2011 թվականին թենգրիզմի մի շարք գիտնականներ և առաջնորդներ, ովքեր դավանում են թենգրիականություն ստեղծել են Թենգրի հետազոտական միջազգային հիմնադրամը (IFRT) Յակուտսկում[28]։ Նրա աջակցությամբ 2019 թվականի ապրիլի 16-ին Ռուսաստանի Դաշնության Արդարադատության նախարարությունը (Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա) վարչակազմը) գրանցել է, ինչպես հաղորդվում է Հիմնադրամի կայքում, «առաջին» Թենգրի կրոնական կազմակերպությունը՝ «Այյի Թանգարա Իտեգելեն» ( Այյի Թանգարա (Թենգրի) հավատքը)»[55]։

Ծանոթագրություններ

  1. ↑ 1,0 1,1 Roux, 1984
  2. ↑ 2,0 2,1 Бира, 2011, էջ 14
  3. ↑ 3,0 3,1 Шнирельман, 1998a, էջ 23
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Щипков, 1998
  5. ↑ 5,0 5,1 Щипков, 2003
  6. ↑ 6,0 6,1 Филатов, 2002, էջ 128
  7. ↑ Мухаметшин, 2005, էջ 179
  8. ↑ Коскелло, 2009, էջ 320—321
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Кызласов, 2016, էջ 29
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Laruelle, 2007
  11. ↑ Омуралиев, 1994
  12. ↑ Омуралиев, 2012
  13. ↑ Аюпов, 2012, էջ 18
  14. ↑ 14,0 14,1 Laruelle, 2007, էջ 204
  15. ↑ Roux, 1984, էջ 65
  16. ↑ Сулейменов, 1975, էջ 36
  17. ↑ Rona-Tas, 1987
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Әуезхан Әбдіраманұлы Қодар Тенгрианство в контексте монотеизма Արխիվացված 2014-05-14 Wayback Machine // Информационный гуманитарный портал «Знание. Понимание. Умение». — 2008. — № 1(2).
  19. ↑ Бира, 1986
  20. ↑ Аюпов, 2012, էջ 47
  21. ↑ Безертинов, 2006, гл. 1
  22. ↑ Безертинов, 2000, էջ 71 и след
  23. ↑ Аюпов, 2012, էջ 41
  24. ↑ Гумилёв Л. Н. Глава VII. Религия тюркютов // Древние тюрки. — М.: Наука, 1967. — 504 с.
  25. ↑ Гумилёв Л. Н. Глава VII На излёте, 62. Опыт осмысления // Тысячелетие вокруг Каспия. Историко-этнологическое исследование ойкумены Евразии за 1500 лет — с III в. до н.э. по XII в. н. э. — М.: Айрис-Пресс, 2014. — 384 с. — (БИиК Собр. сочинений Л. Н. Гумилёва). — ISBN 5-7836-0508-5
  26. ↑ Гумилёв Л. Н. Глава XII. Двуединый // Поиски вымышленного царства (Легенда о «государстве пресвитера Иоанна»). — М.: ГРВЛ, 1970. — 432 с.
  27. ↑ Laruelle, 2007, էջեր 204, 209–11
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 28,5 28,6 28,7 28,8 Попов, 2016
  29. ↑ Сулейменов, 1975, էջ 271
  30. ↑ Сулейменов, 2002
  31. ↑ Колодяжный И. Разоблачение фолк-хистори Արխիվացված 2012-04-15 Wayback Machine // Литературная Россия, № 11. — 17 марта 2006 года.
  32. ↑ Мороз, 2004
  33. ↑ Laruelle, 2007, էջ 205
  34. ↑ Харитонова, 2004, էջ 15
  35. ↑ 35,0 35,1 Шабданова А. В Кыргызстане тенгрианство просят признать религией Արխիվացված 2014-05-14 Wayback Machine // Вечерний Бишкек, 11.04.2014
  36. ↑ Атабек А. Тэнгрианство как национальная идея Արխիվացված 2018-09-30 Wayback Machine // Газета «Безнен юл». № 1. 2006
  37. ↑ Филатов, 2002, էջ 129
  38. ↑ 38,0 38,1 Шнирельман, 1998b, էջ 144
  39. ↑ Серенко, 13.11.2014
  40. ↑ Безертинов, 2006
  41. ↑ «Тенгрианство — самая древняя религия». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 25-ին.
  42. ↑ 42,0 42,1 Безертинов, 2006, гл. 3
  43. ↑ Боконбаев К. Тенгрианство как экологическая этика Արխիվացված 2014-05-14 Wayback Machine
  44. ↑ Захаров Б. А. О тенгрианстве — исконной религии ойратов Արխիվացված 2013-12-25 Wayback Machine
  45. ↑ Абаев Н. В., Фельдман В. Р., Хертек Л. К. «Тэнгрианство» и «Ак Чаяан» как духовно-культурная основа кочевнической цивилизации тюрко-монгольских народов Саяно-Алтая и Центральной Азии Արխիվացված 2015-10-04 Wayback Machine // Социальные процессы в современной Западной Сибири: сб. науч. тр. — Горно-Алтайск: РИО ГАГУ, 2002
  46. ↑ Аджи, 1998
  47. ↑ «Шанырак, как главный символ тенгрианства». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 26-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 16-ին.
  48. ↑ Омуралиев Ч. О необходимости духовной цивилизации (Текст выступления на международном симпозиуме «Поиск новых мировых культур на пути к 21-веку», который состоялся в период с 23 по 27-апреля 1997-г. в Вашингтоне) // Омуралиев 2012
  49. ↑ «Движение «Воини на Тангра»». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  50. ↑ Здоровец, Мухин, 2005
  51. ↑ Харитонова, 2004
  52. ↑ Мороз, 2004, էջ 1—6
  53. ↑ Карашев А. (2017 թ․ հոկտեմբերի 20). «Рыцари Тенгри. Какова цена свободы под небосводом? Ч. 1». Новые Лица : газета, № 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 9-ին.
  54. ↑ 54,0 54,1 Хвастунова, 2018
  55. ↑ Зарегистрирована первая тенгрианская религиозная организация Արխիվացված 2022-03-31 Wayback Machine // Международный фонд исследования Тенгри, 22.04.2019.

Գրականություն

Այլալեզու գրականություն

Փոխկապակցված գրականություն

Ժամանակակից թենգրիական գրողներ

  • Adji, Murad (2005) [1998]. Asia's Europa. Vol. 1: Europe, Turkic, the Great Steppe. Translated by A. Kisilev. Moscow: ACT.
  • Adyg-Tulush, Kara-ool Dopchun-ool oglu (2019) [2014]. Мистические тувинцы — скифы, хунны, тюрки Уранхая. Мистические шаманские видения Верховного шамана Тувы и России [The Mystical Tuvans—Scythians, Huns, Turks of Urankhai. Mystical Shamanic Visions of the Supreme Shaman of Tuva and Russia] (տուվերեն) (2nd rev. ed.). Кызыл. {cite book}: |work= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  • Afanasyev, Lazar A. (Téris) (1993). Айыы уорэҔэ [Teachings of Aiyy] (յակուտերեն). Якутск: Министерство культуры Sakha Republic. {cite book}: Text "Республики Саха (Якутия)" ignored (օգնություն)
  • Akatai, Sabetkazy N. (2011) [1990]. Күн мен көлеңке: ғылыми-танымдық аңсар; Тарихи материалдар [The Sun and Shadow: Science and Education; Historical materials] (ղազախերեն). Алматы: Print-Express. ISBN 978-601-7046-23-1.
  • Atabek, Aron (2000). Йоллыг-Тегин. Памятник Куль-Тегина [Yollig Tegin. Kul Tegin Monument] (ռուսերեն). Алматы: Кенже-пресс.
  • Nihal Atsız, Hüseyin Nihâl (1966). Türk Tarihinde Meseleler [Problems in Turkish History] (թուրքերեն). Ankara: Afşın Yayınları. {cite book}: More than one of |surname= and |author= specified (օգնություն)
  • Ayupov, Nurmagambet G. (2012). Тенгрианство как открытое мировоззрение [Tengrism as an Open Worldview] (PDF) (ռուսերեն). Алматы: Abai Kazakh National Pedagogical University. {cite book}: Text "КазНПУ им. Абая; КИЕ" ignored (օգնություն)
  • Bezertinov, Rafael (2000). «Chapter 3. Deities / Trans. by N. Kisamov». Тенгрианство — религия тюрков и монголов [Tengrianizm: The Religion of the Turks and Mongols] (ռուսերեն). Набережные Челны: Аяз.
  • Butanayev, Victor Y. (2003). Бурханизм тюрков Саяно-Алтая [Burkhanism of the Turks of Sayano-Altai] (ռուսերեն). Абакан: Изд-во Хакасского государственного университета им. Н. Ф. Катанова. ISBN 5-7810-0226-X. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 26-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 22-ին.
  • Devbash, Firdus (2011) [2009]. Татарские молитвы [Tatar Prayers] (ռուսերեն) (2nd rev. ed.). Казань: ПФ "Гарт". ISBN 978-5-905372-03-2. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-08-09-ին. Վերցված է 2024-01-22-ին.
  • Fyodorova, Lena V. (2012). Духовные основы евразийства. Культурно-цивилизационные аспекты [The Spiritual Foundations of Eurasianism. Cultural and Civilizational Aspects] (ռուսերեն). Lambert Academic Publishing. ISBN 978-3-659-13666-5.
  • Mongush Kenin-Lopsan, Mongush B. (1993). Магия тувинских шаманов = Magic of Tuvan Shamans (ռուսերեն and անգլերեն). Кызыл: Новости Тувы. {cite book}: More than one of |surname= and |author= specified (օգնություն)
  • Mongush Kenin-Lopsan, Mongush B. (2010) [2002]. Calling the Bear Spirit: Ancient Shamanic Invocations and Working Songs from Tuva. Kristianstad: Kjellin. ISBN 9789197831901. {cite book}: More than one of |surname= and |author= specified (օգնություն)
  • Kodar, Auezkhan (2005) [2002]. The Steppe Knowledge. Essays on Cultural Science. Translated by I. Poluyahtov. Almaty: Ассоциация "Золотой век".
  • Omuraliyev, Choiun (1994). Теңирчилик: Улуттук философиянын уңусуна чалгын [Tengrism: National Philosophy] (ղրղզերեն). Бишкек: Крон.
  • Omuraliyev, Choiun (2012). Теңирчилик: Коом-Мамлекет [Tengrism: Society–State] (ղրղզերեն). Бишкек: Кыргыз Жер. ISBN 978-9967-26-597-4.
  • Dastan Sarygulov, Dastan (2002). Тенгрианство и глобальные проблемы современности [Tengrism and Global Problems of Modernity] (ռուսերեն). Бишкек: Фонд Тенгир-Ордо. ISBN 9967-21-186-5. {cite book}: More than one of |surname= and |author= specified (օգնություն)
  • Shodoev, Nikolai A. (2010). Основы алтайской философии [Fundamentals of the Altaian Philosophy] (ռուսերեն). Бийск.{cite book}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  • Stewart, Julie (1997 թ․ հոկտեմբերի 3). «A Course in Mongolian Shamanism—Introduction 101». Ulaanbaatar: Golomt Center for Shamanist Studies. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  • Olzhas Suleimenov, Olzhas O. (1975). АЗ и Я. Книга благонамеренного читателя [AZ-and-IA. Book of a well-meaning reader] (ռուսերեն). Алма-Ата: Жазушы. {cite book}: More than one of |surname= and |author= specified (օգնություն)
  • Olzhas Suleimenov, Olzhas O. (2002). Тюрки в доистории (о происхождении древнетюркских языков и письменностей) [The Turks in Prehistory (on the origin of the ancient Turkic languages and scripts)] (ռուսերեն). Алматы: Атамұра. ISBN 9965-05-662-5. {cite book}: More than one of |surname= and |author= specified (օգնություն)
  • Trer, Yosif (2019). Хӗрӗх чалӑш хӗрлӗ ту [Forty Fathoms Red Mountain] (չուվաշերեն). Шупашкар: ÇИП.
  • Galsan Tschinag, Galsan (2006) [1994]. The Blue Sky: A Novel. Translated by K. Rout. Minneapolis, Minn: Milkweed Editions. ISBN 978-1-571310-55-2. «.» {cite book}: More than one of |surname= and |author= specified (օգնություն)
  • Tsyrendorzhiev, Bair Zh.; Dogbaeva-Rinchino, M. R. (2019). Тэнгэридэ шүтэлгэ. Элинсэг хулинсагаймнай уряа. "Угай хүндэ" гэжэ үргэл, заншал = Тэнгэрианство. Зов предков. Почитание рода [Tengrism. The Call of the Ancestors. Veneration of the Kind] (Buriat and ռուսերեն). Улан-Удэ: Республиканская типография. ISBN 978-5-91407-189-6.
  • Tyrysova, Zinaida T. (2008). Ургÿлjикти учугы — Алтай Jаҥ (Нить вечности — Алтай Jан) [Thread of Eternity—Altai Jang] (հարավային ալթայերեն). Горно-Алтайск.{cite book}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  • Urbanaeva, Irina S. (2000). Шаманская философия бурят-монголов: центральноазиатское тэнгрианство в свете духовных учений: в 2 ч. [Shamanistic Philosophy of the Buryat-Mongols: Central Asian Tengrism in the Light of Spiritual Teachings: In 2 parts] (ռուսերեն). Улан-Удэ: БНЦ Siberian Branch of the Russian Academy of Sciences. ISBN 5-7925-0024-X. {cite book}: Text "СО РАН" ignored (օգնություն)

Արտաքին հղումներ