Հայ-ադրբեջանական համաձայնագիր (1919)

Հայ-ադրբեջանական համաձայնագիր

խաղաղության համաձայնագիր, peace treaty 

Երկիր	Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն, Հայաստան
Վայր	Թբիլիսի
Լեզու	ռուսերեն, անգլերեն
Թվական	23 նոյեմբերի 1919

Հայ-ադրբեջանական համաձայնագիր, 1919 թվականի նոյեմբերի 23-ին Հայաստանի առաջին հանրապետության և Ադրբեջանի ժողովրդավարական հանրապետության միջև Թիֆլիսում կնքված միջազգային փաստաթուղթ^[1][2]։

Կովկասում ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի ներկայացուցիչները Ադրբեջանի և Հայաստանի կառավարությունների ղեկավարներին իրենց մտահոգությունն են հայտնել տարածաշրջանում ռազմական իրավիճակի սրման կապակցությամբ, որը կխոչընդոտեր Փարիզի խաղաղության վեհաժողովի աշխատանքներին։ ԱՄՆ ներկայացուցիչ գնդապետ Ջեյմս Ռեյը^[3] առաջարկեց Թիֆլիսում համաժողով անցկացնել՝ կողմերի միջև վեճերը խաղաղ ճանապարհով լուծելու համար։ Նոյեմբերի 20-22-ը Թիֆլիսում կայացել են Ադրբեջանի և Հայաստանի կառավարությունների ղեկավարներ Նասիբ-բեկ Ուսուբբեկովի և Ալեքսանդր Խատիսյանի գլխավորած պատվիրակությունների հանդիպումները։ Համաձայնագիրը ստորագրվել է նոյեմբերի 23-ին միջնորդների՝ Կովկասի հարցերով գերագույն հանձնակատարի տեղակալ Ջեյմս Ք. Ռեյի և Վրաստանի արտգործնախարար Է. Գեգեչկորիի մասնակցությամբ։ Պայմանագրի ստորագրման պատճառը Անդրկովկասի երկու հանրապետությունների դեմ Դենիկինի զորքերի հարձակման սպառնալիքն էր^[1]։

Համաձայնագրի կետերից էին․

• Հայաստանի և Ադրբեջանի կառավարությունները պարտավորվել են դադարեցնել շարունակվող բախումը և այլևս ուժի չդիմել։
• Կողմերը պայմանավորվել են արդյունավետ միջոցներ ձեռնարկել Զանգեզուրի ճանապարհների և բաց ճանապարհների երթևեկությունը բարելավելու ուղղությամբ։
• Կողմերը պարտավորվել են լուծել բոլոր հարցերը խաղաղ ճանապարհով, այդ թվում՝ սահմանների հետ կապված հարցերը։ Խաղաղության համաձայնագրի բացակայության դեպքում երկու կողմերն էլ ամերիկացի գնդապետ Ռեյին դիտարկում էին որպես արբիտր և համաձայնում էին ենթարկվել նրա որոշումներին:
• Որոշվել է նոյեմբերի 26-ին Բաքվում անցկացնել ադրբեջանա-հայկական համաժողով։
• Համաձայնագիրն ուժի մեջ է մտել ստորագրման օրվանից։ Երկրների խորհրդարանների կողմից հաստատվելուց հետո այն իրավական ուժ է ստանում։

Պայմանագրի ստորագրումից անմիջապես հետո ադրբեջանական կողմը Հայաստանին մեղադրեց Զանգեզուրի վրա հարձակվելու մեջ^[2], որը հանգեցրեց 300 մուսուլմանի մահվան։ Նոյեմբերի 29-ին Հայաստանն ընդունեց Զանգեզուրի մոտ տեղի ունեցած ռազմական բախումների փաստը, սակայն հայտարարեց, որ գործողությունն իրականացվել է բացառապես թուրքական զորքերի դեմ։ Դեկտեմբերի 8-ին Ադրբեջանը պահանջեց ստեղծել Զանգեզուրի հարցով հանձնաժողով՝ սպառնալով դուրս գալ համաձայնագրից^[1]։ Արդյունքում նոյեմբերի 26-ին նախատեսված ադրբեջանա-հայկական համաժողովը տեղի ունեցավ միայն դեկտեմբերի 14-21-ը։ Այս համաժողովում գործնական որոշումներ չընդունվեցին։ 1920 թվականի ապրիլին^[4] տեղի ունեցած քննարկումները նույնպես դրական արդյունք չտվեցին։ Այս պահին Հայաստանի կառավարությունը տեղեկացավ Զանզեգուրի մոտ Ադրբեջանի ռազմական ներկայության կուտակման մասին, և Ադրբեջանը փորձեց զինաթափել Ղարաբաղի հայ բնակչությանը:

Ապրիլի 28-ին Բաքվում տեղի ունեցավ բոլշևիկյան հեղաշրջում։

1920 թվականի օգոստոսի 10-ին ՌԽՖՍՀ-ի և Հայաստանի առաջին հանրապետության միջև կնքվեց համաձայնագիր, ըստ որի ՌԽՖՍՀ Կարմիր բանակը գրավեց Հայաստանի և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի միջև վիճելի Ղարաբաղի, Զանգեզուրի և Նախիջևանի տարածքները։

• Насибзаде Н. Малая внешняя политика (1918—1920). — Баку, 1996,
• И. Мусаев. Внешняя политика Азербайджана, часть 3, часть I. — Баку, 2003 
• A – Argelander (азерб.) // Азербайджанская национальная энциклопедия: энциклопедия : [В 25 томах] (тираж: 10 000; 608 с.). — Баку: “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası” Elmi Mərkəzi, 2009. — C. I. — ISBN 978-9952-441-02-4.
• Jamil Hasanli Foreign Policy of the Republic of Azerbaijan: The Difficult Road to Western Integration, 1918-1920. — Routledge, 2015. — 457 с. — ISBN 9781317366171
• A. Gharibyan The Issue of Nagorno-Karabakh in 1918—1920 and Great Britain. Monograph / YSU;. A. Gharibyan. Yerevan. YSU edition, 2014