Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի
| Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի | |
|---|---|
| |
| Հիմնական տեղեկութիւններ | |
| Ճարտարապետական նկարագրութիւն | |
| Ճարտարապետ(ներ) | Մանուէլ Ճարտարապետ |
| Ճարտարապ. ոճ | Հայկական ճարտարապետութիւն |
| Հիմնադրուած | 915 |
| Առանձնայատկութիւններ | |
Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի․ Պատմական Հայաստանի գլխաւոր հոգեւոր կեդրոններէն․ (ժամանակին՝ Աղթամար վանական համալիրի բաղկացուցիչ մէկ մասը)։ Եղած է նաեւ կաթողիկասանիստ։
Հայկական ճարտարապետութեան հրաշալիքներէն է։
Աշխարհագրական դիրք
Աղթամարի Ս․ Խաչ Եկեղեցին կը գտնուի Վասպուրական նահանգին կեդրոնը․ Վանայ լիճին հարաւ-արեւելեան մասը գտնուող Աղթամար կղզիին (լիճին 4 կղզիներէն մեծութեամբ երկրորդը) վրայ (ներկայիս Թուրքիոյ տարածքին մէջ)։ Վանքը բաւական ապահովուած էր, գտնուելով ցամաքէն 3 քմ․ հեռու ապառաժոտ կղզիին վրայ եւ նաեւ միջին դարերուն ամրացուած էր ամրոցով եւ աշտարակաւոր պարիսպով։
Վանքը, շնորհիւ իր դիրքին՝ Վասպուրականի կեդրոնը, կը դիւրացնէր Աղթամարի Տան կաթողիկոսներուն՝ կառավարելու ամբողջ Թեմը։ Նաեւ, անոր սքանչելի տեսարանը ներշնչած է բանաստեղծներ եւ գրագէտներ․ օրինակ՝ Րաֆֆիին «Ձայն տուր, ով ծովակ» 1857թ․ Աղթամար գրուած բանաստեղծութիւնը, Յովհաննէս Թումանեանի «Ախթամարը» համանուն երգը, քաղուած աւանդութիւններէ, եւ կամ՝ Մոկացի Վարդանի «Սասնայ ծռեր»ուն մէջ Աղթամար ապրող Գագիկ թագաւորի գեղեցիկ աղջկան, Ծովինարին պատմուածքը:[1]
Ժամանակին ունէր մաքուր ջուրի աղբիւր, որ շատոնց ցամքած է։ Ջուրը վանք կը հասնէր նաւակով Ախավանքէն (գիւղ Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Ռշտունիք գաւառի, Վանայ լիճին հարաւային ափին, Աղթամար կղզիին դիմաց։ Վան քաղաքէն 33-34 քմ հարաւ-արեւմուտք։ Հարուստ էր այգիներով եւ պարտէզներով)։
Տեղեկագրութիւն
Աղթամարը Արծրունի Գագիկ թագաւորի ժամանակ կը զարգանայ ու կը դառնայ ամրոց եւ քաղաք։ Ժ. դարուն, Վասպուրականի քաղաքական եւ կրօնական կեանքի կեդրոնն էր։ [2]
Տաճարը, 915-921 թուականներուն կառուցած է ճարտարապետ, քանդակագործ եւ նկարիչ Մանուէլ, Վասպուրականի թագաւոր՝ Գագիկ Արծրունիին (հիմնադիր Վասպուրականի Արծրունեաց թագաւորութեան) եւ իր կնոջ՝ Մլքէ թագուհիին պատուէրով։ Նորաշէն եկեղեցւոյ հանդիսաւոր բացման օրը, օծումը կը կատարէ Գէորգ Կաթողիկոսը, որ հետը կը բերէ Ս․ Լուսաւորիչի աջէն եւ ուրիշ մասունքներ։ Բացման հանդիսութենէն ետք, Աղթամարի թեմը կը գծուի։ [3]
1113-ին Արծրունեաց տոհմի պայազատները (ժառանգորդները) կը հիմնեն Աղթամարի կաթողիկոսութիւնն ու ժառանգաբար կը վարեն կաթողիկոսի պաշտօնը երկար դարեր: Սուրբ Խաչ եկեղեցին կը դառնայ Հայաստանեանց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցուոյ Աղթամարի կաթողիկոսարանի կեդրոն։
1556-ին եկեղեցուոյ կաթողիկէն կը կործանուի եւ կը վերաշինուի։
Ս. Խաչ եկեղեցւոյ հիւսիսային կողմին կից գտնուող Ս. Սարգիս մատուռը եկեղեցւոյ կը միացնեն եւ կը դարձնեն աւանդատուն, 1803-ին Թովմաս կաթողիկոսը շինել կու տայ արեւմտեան կողմի գաւիթը եւ ԺԹ. դարուն Ախիջան եւ Գէորգ աղաներուն նիւթական օժանդակութեամբ կը կառուցուի հարաւային կողմի զանգակատունը։
Կարա Կոյունլու Ջահան Շահի հովանավորութենէն օգտուելով Զաքարիա Գ․ կաթողիկոսը կը կարողանայ որոշ ժամանակ միաւորել Աղթամարի եւ Էջմիածինի կաթողիկոսութիւնները։ ԺԹ․ դարուն երկու կաթողիկոսարաններու իրաւազօրութեան սահմանափակումներու երկարատեւ վէճերու հետեւանքը այն կ'ըլլայ, որ Էջմիածինի կաթողիկոսութիւնը իբր գլխաւոր ճանցուի։
ԺԹ․ դարուն Աղթամարի կաթողիկոսութիւնը ունէր 2 թեմ՝ 302 եկեղեցիներով եւ 58 վանքերով։ 1895-ին թեմերը կ'անցնին հայկական եկեղեցւոյ Պոլսոյ պատրիարքութեան իրաւասութեան տակ։ Վանական համալիրը կ'ամայանայ 1915-ին, Ցեղասպանութեան ժամանակ։ 1951-ին թրքական կառավարութիւնը կը փորձէ քանդել վանական համալիրը:[4]
Շինութիւն/ներ եւ նկարագրութիւն
Աղթամարի Ս. Խաչի վանական համալիրը կը բաղկանար եկեղեցիէ մը, ժամատունէ մը, զանգակատունէ մը, միաբաններու բնակարաններէ եւ կաթողիկոսարանէ մը։
Վանքի նկարագրութիւն
Աղթամարի Սուրբ Խաչ վանքը բաղկացած էր Ս. Խաչ եկեղեցիէն, անոր ժամատունէն եւ զանգակատունէն։ Վերջին երկուքը աւելի ուշ շինուած են։ Վանքին կից կը գտնուէին կաթողիկոսարանը, ուսումնարանը եւ ուխտաւորներուն սենեակները։ Կաթողիկոսարանն ու ուսումնարանը ԺԹ․ դարուն երկրորդ կէսին, Կաթողիկոս Խաչատուր Շիրոյեանի օրով, կը փոխադրուին Ախավանք, որ նաեւ կը կոչուէր «Աղթամարի դրսի վանքը», կղզիին դիմաց, ցամաքի ափին, նորաշէն շէնքերու մէջ։ Տարուան մեծ մասը, կաթողիկոսը հոն կ'անցընէր։[3]
Զանգակատունը կը գտնուէր հարաւային դրան առջեւ։ Կրկնակի չորս քառակուսի սիւներու վրայ, պայտաձեւ կամարներով շինութիւն, որոնց վրայ կը հանգչին վեց կլոր սիւներ, կրելով վեցանկիւն գմբէթ մը․ անկէ կախուած էին զոյգ զանգակները։
Գաւիթը պարզ շէնք մըն էր։
Սուրբ Խաչ եկեղեցւոյ հիւսիսային դրան դիմաց շինուած էին երկու կամարակապ փոքրիկ մատուռներ․ մէկուն մէջ զետեղուած էր միւռոնի կաթսան, իսկ միւսը աւանդատան վերածուած էր։
Ս․ Խաչի հարաւ-արեւելեան կողմը կը գտնուէր Ս․ Ստեփանոս փոքրիկ եկեղեցին․ վերաշնուած էր 1293-ին Ստեփանոս Կաթողիկոսի օրով։
Կղզիին հիւսիս-արեւելեան ծայրը կար փոքրիկ մատուռ մը, որ կը համարուէր Թամար թագուհիին աղօթատեղին։ Իսկ հարաւ-արեւելեան ծայրը կային Ս․ Գէորգի եւ Ս․ Աստւոածածինի երկու մատուռները․ վերջինը նաեւ կը կոչուէր Կարմիր եկեղեցի, կարմիր քարերով շինուած ըլլալուն պատճառով։
Ս․ Խաչ եկեղեցւոյ արեւելեան կողմը կը գտնուի կաթողիկոսներուն յաւիտենական ննջավայրը՝ գերեզմանոցը։
Ս․ Խաչ Եկեղեցին
Անգնահատելի է եկեղեցւոյ պատկերազարդումը։
Ս. Խաչ եկեղեցին կառուցուած է սրբատաշ կարմիր քարերով, որոնք բերուած էին Կոտոմ [5] գիւղէն [6] (անտառապատ գիւղ՝ Արեւմտեան Հայաստանի Բիթլիսի վիլայէթին մէջ, Վանայ լիճէն հարաւ արեւմուտք, Դատուանէն 7 քմ․ հարաւ՝ լիճը թափուող գետակի աջ ափին)։ Խաչաձեւ եւ անսիւն է․ պսակուած՝ տասնըվեց կողմանի գմբէթով եւ կոնաձեւ կաթողիկէով։ Գմբէթը ունի ութը պատուհան, բոլորուած՝ կամարներով․ անոնք գեղազարդարուած էին ծաղիկներու եւ կաքաւներու քանդակներով։ [3]
Եկեղեցւոյ երկարութիւնն է 15,40 մեթր, լայնութիւնը՝ 12,60 մեթր եւ բարձրութիւնը՝ 20 մեթր։
Եկեղեցւոյ իւրայատկութիւններէն մէկը այն է թէ չորս պատերը ուղղակի իրարու չեն միանար, այլ մէկական մեթրաչափ հեռու մնալով, իրարու կը կցուին հնգանկիւնանի աշտարակաձեւ ուրիշ պատով մը, յառաջացնելով կիսաբոլոր խորշեր։
Արեւելեան եւ արեւմտեան պատերուն մէջ կան երկական կամարակապ ներսանկուածներ, արեւելեանը երեքական իսկ արեւմտեանը մէկական եռանկիւնաձեւ որմնասիւներով զարդարուած։ Իւրաքանչիւր պատի մէջտեղը կայ երկար ու նեղ պատուհան մը․ այս չորսէն զատ, կան ուրիշ 12 պատուհաններ։
Եկեղեցւոյ ներսի նկարագրութիւն եւ որմնանկարներ
Սուրբ Սեղանին երկու կողմերը կան մէկական խորաններ (մատուռներ)․ անոնք ունէին մէկական սեղան, վէմքար (պատարագի սեղանի սրբաքար) եւ պատուհան։
Եկեղեցւոյ հարաւային կողմի բոլորաձեւ թեւին մէջ կար դուռ մը, որուն վերեւը շինուած էր վերնայարկ մը, յատկապէս Գագիկ թագաւորին եւ արքունական ընտանիքին համար։ Վերնայարկը կիսաբոլոր էր եւ առջեւի մէկ մեթր բարձրութեամբ պատը զարդարուած էր նուռի քանդակներով եւ եզի, խոյի, վագրի, այծի, փիղի ու հորթի կիսարձաններով։ Կամարներուն վրայ իւղաներկով նկարուած էին Աւետման, Այցելութեան եւ Ծննդեան պատկերներ։[1]
Գմբէթի որմնանկարները կը պատկերացնէին «Խաչի փառաբանում»ը։ [3]
Քանդակներ
Զարդաքանդակները ստեղծելու ժամանակ, ճարտարապետ Մանուէլը հաշուի առած է կարելի դիտանկիւնները եւ տարբեր ժամերու լուսաւորութիւնը։
Տանիքի քիւերուն (ցցուած եզերքներ) տակ կան զանազան կենդանիներու բարձրաքանդակներ։ Անոնցմէ մէկ մեթր ցած, եկեղեցւոյ շուրջը կը բոլորուին վեց հորիզոնական երիզներ, զանազան նիւթերով, խաղողի ողկոյզներու եւ զանազան տեսարաններու քանդակներ, Հին ու Նոր Կտակարաններուն սուրբերու բազմաթիւ բարձրաքանդակներ եւ տեսարաններ, արաբական տիրապետութեան դէմ հայ ժողովուրդին մղած ազատագրական պայքարը, քրիստոնեութիւնը, Արծրունեաց տոհմի մեծերն ու անոնց քաջագործութիւնները եւ հայ շինականին խաղաղ աշխատանքը, կենցաղը։ Ասոնցմէ վար, պատին մէջտեղէն ու եկեղեցւոյ շուրջը ցցուած են կենդանիներու կիսարձաններ։
Չորս ճակատներն ալ զարդարուած են աւետարանիչներու մարդաչափ քանդակներով։
Նշանաւոր են արեւմտեան պատին վրայ Գագիկ Արծրունիի բարձրաքանդակը՝ 1,50 մեթր բարձրութեամբ եւ հարաւային պատին վրայ Սահակ ու Համազասպ Արծրունիներուն բարձրաքանդակները, յատկանշական «նկարագրական տեսարանի մը» պատկերացումով։ Գագիկ թագաւորին երկրորդ բարձրաքանդակը կը գտնուի խաղողի այգի ներկայացնող երիզին մէջ․ ան ծալլապատիկ ներկայացուած է։ [3]
Արձանագրութիւններ
Եկեղեցին բոլորուած է արձանագրութիւններով․ հոս կը նշենք մէկ քանին՝
Աղթամարի Ս. Ստեփանոս եկեղեցւոյ դրան ճակատին ՉԽԲ (=1293) Ի հայրապետութեան Տոն Ստեփանոսի շինեցաւ եկեղեցիս ծախիւք սրբասնեալ կրաւնաւորացն Սարգսի եւ Ստեփանոսի որդեացն Հոռոմշահի յարդար վաստակոց իւրեանց. կատարեցաւ յիշատակ հոգւոց իւրեանց եւ ծնողացն եւ ազգականացն. ըրք հանդիպիք յիշեցէք ՚ի Քս.
Աղթամարի դարպասի հարաւային դրան ճակատին Ի ՌՄԺԲ. թվին Հայոց (=1763) եւ շնորհօքն Քսի շինեցաւ դարպասս ձեռամբ Թումայի կաթողիկոսի Աղթամարայ, որք աղօթէք տուք զողորմիս
Ս. Խաչ եկեղեցու խաչկալի վրայ Ի հայրապետութեան սրբոյ աթոռոյս Տռն Գրիգորի կաթողիկոսի շնորհօք Տռն մերոյ Յսի կառուցի խաչկալս արդեամբք Աղթամարայ մեծի եւ փոքու եւ բադականից ոսկերչոնց եւ աշխատութեամբ եւ մասնակցութեամբ Տեառն Սահակայ վարդապետի Խարբերդցւոյ. որք պատահիք լի բերանով Ած ողորմի ասացէք նոցա. Ի թվոջ հայոց Ռ. Մ. Ե. (=1756) ․․․․․
Զանգակատան վրայ Շինեցաւ զանգակատունս արդեամբք աստուածասէր իշխանացն Ախիջան եւ Գէորգ աղայիցն յանուն սբ. Համբարձման ի յիշատակ ննջեցելոցն եւ կենդանեացն։ ․․․․․․[1]
Տապանագրեր
Աղթամար կղզիին ափին ինկած քանի մը տապանաքարերուն վրայ արձանագրութիւններ․ քանի մը օրինակներ՝
Ի թվին ՉՂԷ. (=1348) վախճանեցաւ աղքատասէր հայրապետն Ստեփանոս կաթողիկոս ամենայն Հայոց. ազգաւ Արծրունի. Այ ողորմութիւն աթոռակից արասցէ զնա սրբոց հայրապետացն. ամէն.
Թվ. ՊԺԳ (=1364) Հայոց Կաթողիկոս Տռն Զաքարեայ կարողութեամբ Այ եւ աջողութեամբ նորին կանգնեցի չխաչս բարեխաւս առ Ած Հոգւոյ իմոյ, որք երկիրպագանէք յիշեցէք ի Քս Յս.
… Գուռճի բէգ եւ զկողակիցն Մէլիք խաթուն յիշեցէք ի Քս. թվ. ՊԻԵ. (=1376)
Թվ. ՊՂԳ. (=1444) Ես Տր Զաքարիա Կաթողիկոս կանգնեցի խաչս բարեխաւս առ Ած սակս փրկութեան Մելեք Ստեփանոսի եւ խաթուն Մէլէքին ծընաւղացն Տուղ շահ բէկի Տովլաթ շային Ասլան բէկին որ երկիրպագանէք յիշեցէք ի Քս.
Սբազան յակուցեալ Պետրոս կաթուղիկոս. թվ. ՌՃ ԺԹ. (=1660).
Ով սուրբ Նշան տէրունական սեղան զառին զենման, բարեխաաեա ի մեծ ատեան, վասն Թումայ կաթողիկոսին եւ ծնողաց… Թվ. ՌՄԼ. (= 1781).
Ի յայս գուբս անձուկ անփոփի մարմին անուն անանփոխ Մարկոսի վեհին, սիրելի ազգին ի սէր հայ ազին եղեալ անձնուէր սիրով մտաղիր 1788.
Կարապետ կաթողիկոս. ՌՄԽԸ(=1799)
․․․․․․[1]
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Աղթամարի տաճարը նախքան վերականգնումը -
Դաւիթի եւ Գողիաթի մենամարտը պատկերացնող բարձրաքանդակէն հատուած մը (Աղթամարի եկեղեցի)
Կեանքը Աղթամարի մէջ
Աղթամարի Սուրբ Խաչ վանքը ունեցաւ գրչագրութեան ծաղկում, մանաւանդ ԺԳ․ դարէն ետք։ Գրուեցան Աւետարաններ, Յիշատակարաններ, Արձանագրութիւններ։ Վասպուրականի ամէնէն հարուստ վանքերէն մէկն էր․ անոր կաթողիկոսներուն իրաւասութիւնը կը տարածուէր շատ մը գաւառներու, քաղաքներու, գիւղերու եւ վանքերու վրայ։ Ունէր մշակելի դաշտեր եւ անդաստաններ։ Նաեւ ստացած էր թանկագին նուէրներ՝ սպասներ, անօթներ եւ ձեռագիրներ․ սակայն ասոնց մեծ մասը ժամանակին փախցուած են։
Տօնը
Ս․ Խաչի վանքին ուխտագնացութեան օրն էր Խաչվերացի տօնը։
Կաթողիկոսներ
Աղթամարի կաթողիկոսութեան բուն շարքը կը սկսի Դաւիթ Ա․ Արծրունիով, 1113 - ՞ ․ (հաւանական կը թուի)։ Ստորեւ կարգը, միշտ փոքր վերապահութեամբ։
- Դաւիթ Ա․ ․․․․ -1165թ
- Ստեփանոս Ա․ Ալուզ 1165՞-1185՞
- Ստեփանոս Բ․ Աղթամարցին ․․․․․․․-1272
- Ստեփանոս Գ․ Աղթամարցին 1272-1296
- Զաքարիա Ա․ Սեֆետինիան «շինարար» 1296-1336 (երկարատեւ կաթողիկոսութիւն կ'ունենայ)
Վանայ լիճը, Աղթամար կղզին եւ դիմացը Տաւրոսեան լեռները - Ստեփանոս «աղքատասէր»ը 1340՞-1346
- Դաւիթ Բ․ 1346-1368 ՞ / աթոռակից կը յիշուի Ներսէս Փոլատ
- Զաքարիա Բ․ Նահատակ 1369-1393
- Դաւիթ Գ․ 1393-1433․ անոր օրով ձեռագիրներ գրելու գործունէութիւնը մեծ թափ կ'առնէ
- Զաքարիա Գ․ 1464-1464
- Ստեփանոս Դ․ 1465-1489
- Զաքարիա Դ․ 1489-1496
- Ատոմ 1496-1510
- Յովհաննէս 1510-1512
- Գրիգորիս Ա․ Աղթամարցի (Մեծ) 1512-1544․ իր օրով գրչագրութիւնը կը զարգանայ
Ս․ Խաչ - Ուխտագնացութիւն - Գրիգորիս Բ․ Աղթամարցի 1544-1586
- Գրիգորիս Գ․ Աղթամարցի (Փոքր) 1586-1612
- Մարտիրոս Գուրջի Փշրուկ 1660-1662
- Պետրոս ․․․․․-1670
- Ստեփանոս ՞1671
- Փիլիպոս ՞1671
- Կարապետ ՞1677
Սուրբ Խաչ եկեղեցին 2018 թ․ Օգոստոս ամսուն - Յովհաննէս Թութունջի ՞1679
- Թովմաս Ա․ 1681-1698
- Սահակ Արծկեցի 1698՞
- Յովհաննէս Կեծուկ 1699-1704
- Հայրապետ Ա․ Փայխեցի ՞1706
- Գրիգոր Գաւաշեցի 1707-1711՞
- Յովհաննէս Հայոցձորեցի ՞1720
- Գրիգոր Հիզանցի ՞1725
- Պաղտասար 1736-1746
- Նիկողայոս Սպարկերտցի 1736-1751
- Գրիգոր ՞1761
- Թովմաս Բ․ Աղթամարցի 1761-1783
- Կարապետ 1783-1787
- Մարկոս Շատախեցի 1788 – 1791
- Թէոթորոս 1792-1794
- Միքայէլ ՞1796
- Կարապետ ․․․․-1813
- Խաչատուր Ա․ Վանեցի 1813-1814՞
- Կարապետ ․․․․-1823՞
- Յարութիւն ․․․․-1823՞
- Յովհաննէս Շատախեցի 1823-1843
- Խաչատուր Մոկացի մոտ 1844 – 1851
- Գաբրիել Շիրոյան 1851 – 1857
- Պետրոս Բիւլիւլ 1858 – 1864
- Խարատուր Շիրոյեան 1864-1895
Սուրբ Խաչ եկեղեցւոյ վերանորոգում
Աշխարագրական դիրքին շնորհիւ եկեղեցին համեմատաբար լաւ պահպանուած էր։ 2007-ին Թուրքիոյ կառավարութեան որոշումով եկեղեցին կը վերանորոգուի, սակայն խաչը գմբէթին վրայ չի դրուիր։ Ամենուրէք հայութիւնը բողոքի ցոյցեր կը կազմակերպէ։ 2010, 19 Սեպտեմբերին, 95 տարի ետք, եկեղեցիին մէջ տեղի կ'ունենայ պատարագ, իսկ 30 Սեպտեմբերին ուշ գիշերը, եկեղեցիին գմբէթին վրայ խաչը կը զետեղուի: Նշենք, որ եկեղեցւոյ մէջ Ս. Պատարագ մատուցելու արտօնութիւն տրուած է միայն տարին մէկ անգամ` Խաչվերաց տօնին նախորդող Կիրակին։ Եկեղեցին նաեւ կը գործէ իբրեւ թանգարան․ այս նպատակով այցելութիւնները ազատ են Կոմիտաս` Տէր ողորմեա - Նելլի Գասպարեան (Վանայ լիճի Աղթամար կղզիին Սբ. Խաչ եկեղեցի):
Թուրքիան, բարի կամքով չէ որ վերանորոգումը կատարեց։ Ազդակները շատ էին․ զբօսաշրջիկութեան տնտեսական նպաստները եւ քաղաքակիրթ աշխարհին ցոյց տալու իր «բարի» երեսը, հակառակ անոր թէ ինք պարտաւոր է ըստ Լօզանի պայմանագրի թիւ 1 եւ 37-44 յօդուածներուն՝ պահպանել եւ պաշտպանել ազգային փոքրամասնութիւններուն ինքնութիւնն ու ժառանգութիւնը, առաւել լիակատար պահպանութեան տակ առնել եկեղեցիները, սինակոգները, գերեզմաններն ու նշեալ փոքրամասնութիւններուն այլ կրօնական հաստատութիւնները»։
2013-ին 8 Սեպտեմբերին եկեղեցիին մէջ 6 անձեր կը կնքուին, որոնց մէջ նաեւ նորածին մը։ Կնունքի արարողութիւնը կը կատարէ Պոլսոյ Պատրիարք Արամ Արք․ Աթեշեանը:Պատարագը,[7]
2015 Յունիսի եղելութիւններէն ետք, 3 տարուան համար դադրեցաւ ամէն ինչ։ 2018-ի Սեպտեմբերին կրկին տարին մէկ անգամ պատարագի իրաւունքը տրուեցաւ։[8]
Ծանօթագրութիւններ
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Ե. ԼԱԼԱՅԵԱՆ, ՎԱՍՊՈՒՐԱԿԱՆԻ ՆՇԱՆԱՒՈՐ ՎԱՆՔԵՐ-1 Ա. ԱՂԹԱՄԱՐԻ Ս. ԽԱՉ ՎԱՆՔԸ
- ↑ «Արծրունիներ, արեւելահայերէն»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-06-23-ին։ արտագրուած է՝ 2019-06-23
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Աղթամարի Ս․ Խաչ եկեղեցին, էջ՝ 86-132
- ↑ Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին
- ↑ քարտէս-Կոտոմի դիրքը Index Anatolia թրքերէն
- ↑ Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց
- ↑ Աղթամարի Սուրբ Խաչի պատարագից NEWS.am-ի հեռասփռումը, արեւելահայերէն
- ↑ Երեք տարուան ընդմիջումէ ետք Ս. Պատարագ մատուցուեցաւ Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցւոյ մէջ
Տե՛ս նաեւ
Աղբիւրներ
- «Թովմա Արծրունի», Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց, ՍՊԲ, 1887
- «Լալաեան Երեւան», Վասպուրականի նշանաւոր վանքերը, 1912