Барақ хан (Алтын Орда)
| Барақ хан ﺒﻪﺭﻪﻙ ﺣﺎن | ||
| ||
| Лауазымы | ||
|---|---|---|
| ||
| 1423 — 1426 | ||
| Ізашары | Ұлық Мұхаммед хан | |
| Ізбасары | Ұлық Мұхаммед хан | |
| ||
| 1427 — 1428 | ||
| Ізашары | Ұлық Мұхаммед хан | |
| Ізбасары | Ұлық Мұхаммед хан | |
| ||
| 1410 — 1428 | ||
| Ізашары | Құйыршық хан | |
| Ізбасары | мемлекет құлады | |
| Өмірбаяны | ||
| Діні | Ислам | |
| Дүниеге келуі | белгісіз | |
| Қайтыс болуы | 1428 Сығанақ | |
| Династия | Ордаежендіктер, Төре | |
| Әкесі | Құйыршық хан | |
| Балалары | ұлдары: Жәнібек хан, Мір-Сайид, Мір-Қасым қызы: Саадат-бегім | |
өңдеу  |
||
Барақ хан (Мұхамммед Барақ)(туған жылы белгісіз – 1428 жылы қайтыс болған) — 1423–1426 және 1427–1428 жылдары Алтын Орданың ханы болды. 1410-1428 жылдар аралығында Ақ Орданы басқарды. Алтын Орда тағы үшін Ұлық Мұхаммед, Худайдад және Дәулетберді хандарға қарсы күрес жүргізді. 1426-1427 жылдары Сырдария қалалары үшін Ұлықбек әмірге қарсы соғыс бастайды. Барақ 1428 жылы Ноғай Ордасының мырзалары Ғази мен Наурызға қарсы шайқаста қаза тапты. Барақ қайтыс болғаннан кейін, балалары билік үшін таласқа жасы жетпей, Шығыс Дешті Қыпшақтағы билік 40 жылға Шибанидтер әулетінен шыққан Әбілқайыр ханға көшті.[1]
Өмірбаяны
Шыққан тегі
Мұхаммед Барақ хан – Ұрыс ханның немересі, Құйыршақтың баласы. Шамамен 1390-1400 жылдар арасында дүниеге келді. Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Кейбір деректерге қарағанда, ол Жошының он үшінші ұлы Тоқа Темірдің ұрпағы. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы Орда Еженнің ұрпағы.
Жастық шағы
Әкесі Құйыршықтың билігі нық болмай, ол 1410 жылы Алтын Орда тағы үшін күресте өлтірілгеннен кейін, оның жақтастары баласы Барақпен бірге Ақ Ордаға қайтуға мәжбүр болды. Кезінде атасы Ұрыс хан отырған Алтын Орда тағы – Барақ үшін бүкіл өмірін арнаған мақсатқа айналады. Алайда Алтын орда әмірі Едіге тірісінде, Барақтың оған ашық түрде қарсы шығатын мүмкіндігі де жақтастары да жетпеді. Ал Едіге өмірінің соңын Еділдің батысындағы хандармен күресте өткізіп, Ақ Орда оның назарынан тыс қалды. Сондықтан 1919 жылы Едіге қайтыс болған соң ғана, Барақтың Алтын Ордадағы билік үшін күресі басталады.
Алтын орда үшін күресі
1419 жылы Едігені Елек өзені бойындағы шайқаста Тоқтамыс ұрпақтары өлтіреді. Бұл шайқаста жеңіліс тапқаннан кейін Едіге әулеті әлсірейді. Едігенің ұлдары шығысқа қашып, әкесін Ұлытаудың бір шыңына жерлейді. Алайда, ол жерде де маңғыт мырзалары қауіпте болды. Әулеттің жаңа басшысы Едігенің үлкен ұлы Мансұр атанды, ол солтүстікке, Сібір астанасы Шыңғы-Тураға көшуді ұйғарды. Мұнда Мансұр Едігеге берген уәдесін орындап, Шибан ұрпағы Мұхаммед Қажыны Сібір хандығына хан етіп жариялады.
Едіге өлімінен кейін Алтын Орда бірнеше тәуелсіз ұлыстарға ыдырай бастады. Қырым Тұқай-Темір әулетінен шыққан Дәулетбердінің билігіне өтті. Еділ бойында Ұлық Мұхаммед патша болды. Ақ Орда Барақтың қол астында еді. Осы кезде Алтын Орданың бірлігін қалпына келтіру мүмкін болмайтыны байқалды. Әр шайқастан кейін бөлінген ордалардың шекаралары айқындалып, ыдыраудың алғашқы белгілері көріне бастады. Алайда хандар мен мырзалар ортақ билік үшін күрестерін жалғастыра берді.
1419 жылы сәуірде Барақ, Самарқан билеушісі Темірдің немересі Ұлықбектің алдына келіп, қолдауына ие болды. Ұлықбек көмектесуге келісіп, әскерлерін дайындады. 1420 жылы қыркүйекте Барақ Шибан және Едіге әулеттерімен одақ құрады. Келіссөздер нәтижесінде Мансұр мырза Барақты хан қылып мойындап, Ақ Орданың басында Барақ – хан болып, ал Мансұр – беклербек болып тағайындалады. Шибан әулетінің сұлтандары Қажы Мұхаммед пен Жұмадық сұлтандар да Барақтың жағына өтті.
Мемлекетті нығайту үшін – сауда, ал сауда үшін қалалар қажет болды, сондықтан соғысқа бару туралы шешім қабылданды. 1422 жылы Барақ пен Мансұр батысқа жорыққа шықты. Олар үш ханды – Худайдад, Ұлық-Мұхаммед және Дәулетбердіні жеңіп, Ақ Орда мен Алтын Орданы уақытша біріктіріп, Сарайды басып алды. Одақтасы Ұлықбекке бұл жеңіс хабарын жеткізген Жұмадық сұлтан, үлкен елшілікпен Самарқанға барып қайтқандығы туралы Мирхонд ғалым деректер қалдырды.[2]
1423 жылы Барақ Ресейдің Одоев қаласына шабуыл жасады, бірақ қамал алатын қаруының жоқтығынан оны ала алмады.[3] Ауылдарды тонап, тұтқындырды алып шегінді. Бірақ князь Юрий Одоевский оны қуып жетіп, тұтқындарды қайтарып алды. Бұл сәтсіз жорық Барақ билігіне нұқсан келтірді. Бірақ тарихшы Р.Ю.Почекаев ойынша бұл шайқас Ресейдің Орда істеріне аралсыуының алдын алу мақсатында жасалған, және өз мақсатына жетті деп есептейді. Себебі Ресей князьдері бұл жылдары Алтын Орда тағына мүдделес хандардың ешбірін ашығынан қолдамады.
1424 жылы Шибандық Худайдад та Одоевты ала алмай, біріккен Витовт пен Мәскеу князі Василий Васильевичтен жеңіліп, ақыры Барақтың қолынан қаза табады.[4]
1426 жылы Ұлық Мұхаммед хан Литва князі Витовттың қолдауымен жаңа әскер жинап, Барақты Сарайдан қуып, Алтын орда тағын қайтарып алды.
Сығанақ үшін күресі
Ұлық Мұхаммедтің қолынан жеңіліске ұшыраған Барақ хан, Ақ Орданы қалпына келтіру үшін, Сыр бойындағы қалаларды қайтаруға тырысты. Оның ішінде Ұрыс хан кезіндегі Ақ Орданың астанасы болған Сығанақ ерекше маңызды еді. Бұл қаланы өз әулетінің мұрасы деп білген Барақ Темір әулетінен Сығанақты талап етті, алайда Ұлықбек бұл талаптарды қабылдамады. Тиісінше Барақ Сығанақты қайтару мақсатында жорық бастайды.
1426 жылы Барақ хан әскері Сығнақты еш қиындықсыз басып алады. Бұған жауап ретінде Ұлықбек Хорасаннан қосымша күштер жинап, Ақ Ордаға әскерлерін жібереді. Барақтың ескертулері мен қоқан-лоқыларына қарамастан, Ұлықбек қарсыласын жете бағаламады. Самарқан мен Хорасанның әскери басшылары көшпелілерді далаға шегінуге мәжбүрлеу үшін әскери күш көрсетудің өзі жеткілікті деп есептеді. Алайда, әскері көп болмаған Барақ күтпеген жерден Ұлықбектің әскеріне қарсы шықты. Барақ хан өзіне тиімді таулы жерді пайдаланып, атты әскерінің «тұлғама» деп аталатын классикалық дала тактикасын қолданды. Шайқас кезінде өз жеңісіне сенімді Тимурид қолбасшылары күтпеген жерден тылдан шабуылға ұшырады. Көшпелі атты әскердің шабуылы Ұлықбектің сапын мүлдем бұзды. Бұған дейін табанды қарсылық көрсеткен әскер тез арада ретсіз шегінетін тобырға айналды. Алайда, жау әскерін толық қоршауға алып, жоюға Барақтың күші жетпеді. Ұлықбек толық жеңіліске жол бермей, шегінді. Осы жеңістен кейін Барақ Мавераннахр аумағына жыртқыш жорықтар жасап, аймаққа айтарлықтай зиян келтірді.
Бұл оқиға Ұлықбек үшін соңғы шайқас болды. Бұдан кейін ол әскери жорықтардан бас тартып, ғылыми жұмысқа басы ауып, соның арқасында көрнекті ғалым ретінде тарихқа енді. Ал Ұлықбектің әкесі Шахрух бұл жағдайға көңілі толмай, 1427 жылы Гераттан өзінің ізбасар ұлы Байсұңқар мырзаны Бараққа қарсы жорыққа жібереді. Бұл жолы Барақтың еш мүмкіндігі болмай, Сығанақты қалдыруына тура келді.
Алтын ордаға оралуы және қазасы
1427 жылы Барақ Шығыс Дешті Қыпшақ даласында қалған бүкіл жақтастарынан әскер жинап, Еділ бойына оралады. Бұл кезде Ұлық Мұхаммед Қырымдағы билікті басып алған Даулет-Бердімен соғыста еді. Барақ Мұхаммедтен Сарайды тартып алады, бірақ Қажытарханды ала алмады. Кейін Даулет-Берді Қырымнан шығып, Бараққа шабуыл жасап, Сарайды басып алып, өзін хан деп жариялады. Бірақ үш күннен кейін Барақ қайтып келіп, Даулет-Бердіні жеңеді. Алайда, Қырым ханымен күрес оны әлсіретіп, Ұлық Мұхаммед жасаған шабуылға төтеп бере алмай, Сарайды беріп қойады.[5]
Барақ жеңілген соң өз иелігі Ақ Ордаға шегінді, онда Мансұрды сатқын деп жанжалдасып, көп ұзамай оны өлтірді. Қасында болған Едігенің басқа ұлдары Ғази мен Наурыз дереу батысқа қарай Кіші-Мұхаммедке қашады. Шамамен 1428 жылы соның әскерімен оралып, Барақты өлтіреді. Бұған себеп – ағалары Мансұр би үшін кек қайтару, сондықтан оларды бұл ісінде Мансұрдың бұрынғы қол астындағылары қолдайды.[6]
Барақ қайтыс болғаннан кейін, балалары мен туыстары Моғолстанға қашып пана табады. Ал Ақ Орда құлдырап, Шығыс Дешті Қыпшақтағы билікті 16 жасар Әбілқайыр хан тартып алады. Ол құрған мемлекетті бүгін Көшпелі Өзбек хандығы деп те атайды.[7]
Жанұясы
«Муизз әл-ансаб» және «Нусрат-нама» деректері бойынша Барақ ханның үш ұлы мен Саадат-бегім атты бір қызы болған. Ұлдарының аттары: Мір-Сейід, Мір-Қасым, Әбу Сейід «оны Жәнібек деп те атайды».[8] Еділ өзенінің батысын Барақтан кейін оның еш бір ұрпағы ала алмай, Еділдің шығысында ғана билік құарды. Ханның ұлы Жәнібек хан мен немере інісі Керей хан 1465 жылы Қазақ хандығының негізін қалады.[9]
Дереккөздер
- ↑ Тарихи тұлғалар. Танымдық — көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. — Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
- ↑ Ахмедов Б. А. Улугбек и политическая жизнь Мавераннахра первой половины XV в. // Из истории эпохи Улугбека (сборник). — 2-е изд. — Ташкент: ФАН, 1965. — С. 5-66.
- ↑ Селезнёв Ю. В. Русско-ордынские конфликты XIII—XV веков. Справочник. — Воронежский государственный университет. Музей "Куликово поле". — М.: Квадрига, 2010. — 224 с. — (Музейная библиотека).
- ↑ Парунин А.В. Политическая биография Барак-хана // Улы даланын тарихы: турiктер мен монголдар. - Астана. Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, 2014. - С.93-101
- ↑ Парунин А.В. Политическая биография Барак-хана // Улы даланын тарихы: турiктер мен монголдар. - Астана. Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, 2014. - С.93-101
- ↑ Барак-хан // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — ISBN 9965-9389-9-7. (CC BY-SA 3.0)
- ↑ Ахмедов В. А. Государство Кочевых Узбеков / И. П. Петрушевский. — Москва: Издательство «Наука», 1965. — 193 с
- ↑ Сабитов Ж. М. Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — ISBN 9965-9416-2-9. Архивировано 27 января 2012 года.
- ↑ Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, Л.М. Епифановой. Ташкент, 1996;
Тағы қараңыз
| ||||||
