Жергіліктендіру

Жергіліктендіру (орыс. Коренизация) — 1920-жылдары және 1930-жылдардың басында, сондай-ақ 1953 жылдың наурыз-маусым айларындағы қысқа мерзімде (Берияның ұлттық реформалары) орталық үкімет пен КСРО ұлттық республикаларының байырғы халқы арасындағы қайшылықтарды жоюға бағытталған Кеңес үкіметінің ұлттық мәселе бойынша саяси және мәдени науқаны. Бұл саясат жергілікті ұлт өкілдерін басшылық қызметтерге дайындау және көтеру, ұлттық-аумақтық автономиялар құру, іс жүргізу мен оқу ісіне аз ұлттардың тілдерін енгізу, жергілікті жерлердегі тілдерді бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануын ынталандыру арқылы көрініс тапты. 1930-жылдардың аяғында (1932-1933 жж. ішінара) жергіліктендіру тежеліп, оның белсенді қатысушыларының көпшілігі қуғын-сүргінге ұшырады. Жергіліктендіру орыс тілін ұлтаралық қатынас тілі ретінде кеңінен енгізумен алмастырылды. Дегенмен, жергіліктендіру КСРО-дағы аз ұлттар өкілдерінің арасынан білімді кадрлардың айтарлықтай қабатын құруға, сондай-ақ орыс емес тілдерде оқытатын оқу орындары желісін құруға әкелді.

Жергіліктендірудің себептері Ресейдегі азамат соғысы жылдарында байқалған ұлттық аймақтардағы Кеңес өкіметінің тұрақсыздығы, ұлттық аймақтардағы орыс емес халықтың айқын «орыс» тілдік және этномәдени үстем үкіметке (ескі де, жаңа да) қатысты сақтығы және XX ғасырдың басындағы революциялық оқиғалар кезінде орыс емес халықтардың ұлттық санасының айтарлықтай өсуімен орталық үкімет қалай болғанда да есептесуге мәжбүр болуы. «Жергіліктендірудің» идеологиялық негізі 1917 жылы 15 қарашада жарияланған Ресей халықтарының құқықтарының Декларациясы болды. «Жергіліктендіру» идеологиясы партия мен кеңес басшыларының еңбектерінде одан әрі дамыды. 1920 жылы И. В. Сталин «Ресейдегі кеңес өкіметінің ұлттық мәселе бойынша саясаты» атты мақаласында «ана тілде мектептер, соттар, әкімшілік және мемлекеттік органдар құруды» ұсынды^[1]. Кеңестік Ресейдегі жағдай былай болды: қаланың ұлттық шетінде олар көбінесе орыстілді, бірақ төңіректегі ауылдарда ұлттық азшылықтардың өкілдері қоныстанды. Сондықтан, ең алдымен, орыстілді қалаларды жергіліктендіру қажет болды. И. В. Сталин бұл жерде мүмкін емес ештеңе көрмеді. 1921 жылы РК(б)П 10 съезінде сөйлеген сөзінде: «Тарихқа қарсы шығуға болмайды. Егер Украинаның қалаларында әлі де орыс элементтері басым болса, уақыт өте бұл қалалар міндетті түрде украиналандырылатыны анық. Осыдан 40 жыл бұрын Рига неміс қаласы болған. Бірақ, қалалар ауылдар есебінен өсіп, ауыл ұлтты сақтаушы болғандықтан, Рига қазір таза латвиялық қала. Шамамен 50 жыл бұрын Мажарстанның барлық қалалары немістік сипатқа ие болса, қазір олар мажарландырылған. Қалаларда әлі де беларус еместер басым болатын Беларуста да солай болады»^[2].

Батыс тарихшыларының пайымдауынша^[3], жергіліктендірудің мақсаты аймақтарда большевиктік билікті нығайту болды. Көптеген ұлттық республикалар мен автономиялардың партия және кеңес органдарындағы ұлттық (орыс емес) кадрлардың азғантай пайызы орталық басшылықтың алаңдаушылығын тудырды, өйткені бұл жергілікті халықтың алдында үкіметтің беделі мен тартымдылығын айтарлықтай әлсіретіп жіберді. Жергілікті жердегі көптеген партия және кеңес қызметкерлері жергілікті орыс емес халықтың тілін білмей, оның салт-дәстүрі мен мәдениетіне немқұрайлы қарап, өткен жылдардан бері жергілікті халыққа жақсы таныс великорус шовинизмін көрсетті. Төңкеріске дейінгі кезеңдерден, әсіресе Орта Азия республикаларында басшылық қызметтерді атқаруға қажетті білімі бар жергілікті ұлт өкілдері аз қалды. Тіпті, Украинаның өзінде кадр тапшылығының айтарлықтай болғаны сонша, оны 1918 жылы негізінен ұқсас украиндандыру саясатын жүргізуге тырысқан большевиктердің қарсыласы гетман П.П.Скоропадский де мойындады. Ол былай деп жазды: «Украиндар мен Украинаны құру үшін ресейлік күштерді пайдаландым деп айта береді. Иә, өйткені тек украиндық күштермен күрделі бірнәрсе жасау мүмкін емес еді. Украиндықтардың мәдени класы шынымен де өте аз. Бұл украин халқының бәлесі». Сонымен қатар, ұлт зиялылардың бір бөлігі большевиктердің келуіне байланысты басқа жаққа қоныс аударды. Нәтижесінде, 20-жылдардың басына қарай аз ұлт өкілдері кеңестік республикалар партия органдарының аз ғана бөлігін құрады, оның үстіне барлық ұлттар ана тілін жетік меңгермеді. Мысалы, 1922 жылы этникалық украиндар УК(б)П мүшелерінің 23%-ын ғана құраған. 1922 жылы УК(б)П мүшелерінің тек 11% украин тілінде еркін сөйлеген. Кеңес өкіметі, тіпті, шектен тыс шараларды қолдануға мәжбүр болды: украиндандыруды жүзеге асыруға М.С.Грушевский бастаған галисия-ұлтшылдарын шақырды. Жергілікті партиялық және кеңестік органдардың «жергіліктендіру» әрекеттері дәйексіз және жарым-жартылай болды. 1930-жылдардың басында олар «буржуазиялық ұлтшылдыққа қарсы күрес» науқанының басталуына байланысты тежеліп, оның барысында жергілікті «жергіліктендірушілердің» көпшілігі қуғын-сүргінге ұшырады. Мысалы, неміс маманы Герхард Симон жергіліктендіру ұлтшыл күштердің дамуына жол бермеу үшін жасалған деп есептеді. Тіл, мәдениет және кадр саясатындағы жеңілдіктер автономиялық және сепаратистік көзқарастардың таралуын тоқтатуы керек еді.

Саясат жергілікті ұлт кадрларын әртүрлі деңгейдегі партиялық және әкімшілік қызметке жетекшілік ету, сондай-ақ ұлттық аймақтардағы орыс тілді партиялық және әкімшілік кадрларды жергілікті халықтың тілін меңгеруге мәжбүрлеудің сәтсіз әрекеттері арқылы жүзеге асырылды. Бұл саясат ұлттық мәдениеттерді қолдау және дамыту саясатымен қатар өзінің барлық қайшылықтары мен сәтсіздіктеріне қарамастан, КСРО орыс емес халықтарының ұлттық қалыптасуы мен мәдени дамуы үшін маңызды мәнге ие болды.

Аз ұлттар тұратын аудандарда олардың өкілдік етуіне пайыздық үлестемелер белгіленді, сондай-ақ көшіру мерзімдері 1923 жылы 22 қарашада Қазақ (қырғыз) АСКР ОАК 1924 жылғы қаңтар-шілде аралығындағы қазақ болыстарының қазақ тіліне барлық ресми іс-қағаздарды көшіруді қарастыратын қаулы қабылдады. Қазақ (қырғыз) АСКР ОАК II-сессиясы қазақ халқы тұратын аймақтардағы штаттарда 100%, ұлты аралас аймақтарда 50% жергіліктендіруді талап етті. 1936 жылы қазақтар Қазақ ОАК 67%-ын, республикалық халық комиссариаттары басшылығының 64%-ын, атқару комитеттерінің жетекші қызметкерлерінің 53%-ын, облыстық атқару комитеттері төрағаларының 56%-ын, аудандық атқару комитеттерінің төрағаларының 69%-ын, ауылдық кеңестер төрағаларының 65%-ын құрады. 1937 жылы 1 қаңтарда қазақтар республикадағы партия ұйымының 46,8 пайызын құрады^[4].

Кейбір өңірлерде 1920-жылдардағы жергіліктендіру орыстілді қоныстанушылар үшін тартып алынған жерлерді жергілікті халықтарға қайтарумен және РКФСР-дан көшіп келуді шектеумен қатар жүрді. 1920-1921 жылдары Кеңес үкіметі орыстілді тұрғындарды Қазақстанға қоныстандыруды шектеу, сондай-ақ тартып алынған жерлердің бір бөлігін қазақтарға қайтару үшін бірқатар шаралар қабылдады. Қазақ (қырғыз) АСКР халық комиссарлар кеңесінің 1920 жылғы 8 қарашадағы қаулысымен шаруаларды рұқсатсыз көшіруге тыйым салынды. 1920-жылдардың басында Қытайдан оралған қазақтар (1916 жылғы көтеріліс басылғаннан кейін босып кеткен) қараусыз қалған жерлерде орыстілді елді мекендердің пайда болғанын анықтады. Қазақ АСКР билігі орыстілді халықты көшіріп, жер мен үй-жайын қазақтарға берді. Барлығы 120 орыс және украин ауылы, 32 хутор, 95 зәйімке таратылып, 6466 қожалық (олардың жартысына дерлік Жетісу губерниясында) көшірілді. 20-жылдардың екінші жартысында Қазақстандағы орыстілді қоныстанушылардан жерді тартып алу кең өріс алып, олардың кетуімен қатар жүрді. Ресми статистика 1929 жылы «еуропалық» халықтың ығыстырылып жатқанын, соның нәтижесінде республика бойынша жалпы шаруашылықтардың саны 14%-ға, ал кеңестік Қазақстандағы орыс және украин халқының саны 700 мың адамға азайғаны туралы хабарлайды. Бұл саясат ұзаққа бармады. 1927 жылы 8 ақпанда РКФСР БОАК төралқасы қазақ және орыс тілді халықтың жер пайдалану құқығын теңестірді. 1929 жылы ақпанда КСРО-ның еуропалық бөлігінен Қазақстанға шаруаларды көшіруге салынған тыйым алынып тасталды.

Жергіліктендірудің нәтижесі көп ұлтты білім беру жүйесін құру болды. Мысалы, Украина КСР-де 1938 жылдың көктеміне қарай оқыту 21 тілде жүргізілетін 21 656 мектеп болды. Украин тілінде оқытатын 18 101 мектеп, орыс тілінде — 1550, жебірей тілінде — 312, молдован тілінде — 163, өзбек тілінде — 19, белорус тілінде — 19, болгар тілінде — 54, поляк тілінде — 50, неміс тілінде — 512, чех тілінде — 14, грек-эллин тілінде — 12, татар тілінде — 5, армян тілінде — 4, түрікмен тілінде — 2, қырғыз тілінде — 1, швед тілінде — 1, қазақ тілінде — 1, аралас тілді — 838 мектеп болды. Көптеген ұлттық мектептер шағын жинақты (мысалы, Киевтегі чех мектебінде 3 сынып және 19 оқушы оқыды) болды, ондағы кейбір оқушылардың орыс тілін, сондай-ақ оқыту тілін нашар білді, мұғалімдермен және оқу құралдарымен қамтамасыз ету деңгейі нашар болды. Бұл көп ұлтты білім беру жүйесі 1930-жылдары қарқынды дамыды. 1930/31 оқу жылында КСРО ұлттық мектептерінде 7 620 400 адам оқыса, 1938/39 оқу жылында 14 146 152 адам білім алды^[5]. 1939 жылы КСРО-да 116 200 шәкірті бар мұғалімдер даярлайтын 411 ұлттық педагогикалық училище болды.

Баспасөзді жергіліктендіру белсенді түрде жүргізілді. 1936 жылы Украина КСР-дегі барлық журналдардың 62% украин тілінде шықты. 1937 жылы 30 қазанда БК(б)П ОК қабылдаған Л. З. Мехлистің жазбасында Украина КСР-де бір ғана аймақтық орыс тіліндегі «Социалистік Донбасс» газеті ғана бар, республиканың басқа аймақтарында облыстық маңызы бар бірде-бір орыс тілінде шығатын газет болған жоқ екені айтылған.

Жергіліктендіру одақтық республикаларды ғана емес, РКФСР құрамындағы ұлттық автономияларды да қамтыды. Олардың ішінде орыс халқы сан жағынан басым болған автономиялар да болды. Соңғы жағдай автономияны жергіліктендіру саясатынан шығаруға негіз болмады.

Орыстар басым болған (1926 жылғы халық санағы бойынша халықтың 55,2%) Бурят-Моңғол АКСР-інде жергіліктендіруді 1924 жылы арнайы құрылған комиссия бастады^[6]. Алайда, жергілікті кадрлардың арасынан білікті жұмысшылардың жетіспеуіне байланысты аппаратты жергіліктендіру жоспары бірден іске аспай қалды және 1926 жылы оны жаңадан әзірлеуге тура келді. 1926 жылғы үш жылдық жоспар 1927-1929 жылдары орындалып, республикалық мекемелердегі буряттардың өкілдігін 37,7 пайызға, ал аймақтық және жергілікті кеңестік пен кооперативтік органдарда буряттар 33 пайызды құрауы тиіс еді. 1936 жылға қарай буряттар республикалық ұйымдар мен мекемелер қызметкерлерінің 32,7% құрады^[7].

Татар АКСР-інде татар тілін ресми жұмысқа енгізу Бүкілтатар ОАК мен Татар АКСР ХКК 1921 жылғы 25 маусымдағы «Татар Республикасының шегінде татар тілін жүзеге асыру туралы» заңымен ресми түрде басталды. 1930 жылға қарай татар халқының басым бөлігін құрайтын аудандарда орналасқан мекемелер мен кәсіпорындарда негізгі іс жүргізу татар тіліне көшіріледі деп қарастырылды^[8]. Одан кейін бірінен соң бірі республикалық нормативті актілер орындалды. Олардың талаптары жер-жерде орындалмады, дегенімен де жаңа нұсқаулармен қайталанып отырды. Мысалы, 1922 жылы бір нұсқауда 1923 жылдың 1 ақпанына дейін Татар АКСР-інің барлық мекемелеріндегі бүкіл маңдайша жазулар, мөртабандар мен мөрлер татар және орыс тілдеріне аударылуы керек деп белгіленген. 1923 жылы 21 қыркүйекте Татар АКСР ОАК жаңа қаулысы шықты, ол да сондай нұсқауларды орындауды талап етті. Содан соң татар тілін енгізуге қаражат бөлу тоқтатылды. 1926/27 және 1927/28 жылдары республикаға татар тілін енгізуге қаражат бөлінбеді. Іс қағаздарын татар тіліне аудару мәселесі сол қалпы шешілмей қалды.

1922 жылы 10 ақпанда Қырым АКСР-де Қырым татар халқын мемлекеттік аппаратқа тарту және қырым татар тілін кеңінен қолдану туралы заң қабылданды. Қырым АКСР ОАК құрамынан кеңестік, кооперативтік аппарат пен қоғамдық ұйымдарды татарландыру жөніндегі комиссия құрылды. 1921 жылы шілдеде Қырым облыстық татар бюросы Қырым татарларының бірінші конференциясын өткізіп, оған 230 адам қатысты. 1930 жылға қарай Қырым АКСР коммунистеріндегі қырым татарларының саны 1398 адамға (10,3%) жетті. 1939 жылы Қырым татарлары Қырым АКСР-індегі партия мүшелері мен мүшелікке кандидаттардың 21,6%-ын құрады. 1927 жылы Қырым ОАК, ХКК, Қырым жоспары, Жұмысшы-шаруа инспекциясы, қалалық және ауылдық кеңестер аппараттарында 368 қырым татары (26,8%) болды. Ол кездегі 404 ауылдық кеңестің 167-сі татарлар еді. 1929 жылы 25 шілдеде Қырым АКСР ХКК мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдарда, жергілікті халықтың басым бөлігі тұратын аудандарда, қалаларда және ауылдық кеңестерде іс қағаздарын жүргізуді татар тіліне көшіру туралы заң қабылдады. 1930-жылдары Қырым татарларының 6 ұлттық ауданы құрылды. 1932 жылы Қырым татарлары Қырым АКСР ОАК 50,4%-ын құрады^[9].

Халықты жергіліктендіру аясында РКФСР ұлттық республикаларында ұлттық тілдерде оқытатын мектептер құру әрекеті жасалды. Бұл саясаттың нәтижелері автономиялық республикалар бойынша айтарлықтай өзгерді. БК(б)П ОК насихат және үгіт бөлімі БК(б)П ОК хатшысы Г. М. Маленковке 1940/41 оқу жылына қарай жағдайдың төмендегідей болатындығын хабарлады^[10]:

• 1-10 сыныпты қоса алғанда ана тілінде білім беру тек бір республикада — Татар АКСР-інде болған;
• Ұлттық мектептердің 5-7-сыныптарында оқытуды ұлттық тілдерге көшіру РКФСР-дың барлық автономиялы республикаларында (Дағыстан АКСР мен Кабардин-Малқар АКСР-ін қоспағанда) жүзеге асырылды;
• Барлық ұлттық республикалардағы орта мектептердің 1-4 сыныптарында (және бастауыш мектептерде) оқыту ұлттық тілдерде жүргізілді.

Осылайша, РКФСР ұлттық республикаларындағы жергіліктендіру Ұлы Отан соғысының басына қарай шектеулі нәтижелер берді: бастауыш мектептер және кейбір орта мектептер жергіліктендірілді. Жоғары мектеп тек Татар АКСР-інде ғана жергіліктендірілген еді.

Ұжымдастыру КСРО-да «жер аударылған кулактардың» пайда болуына әкелді. Сонымен бірге, арнайы қоныстарда кулактар ​​мектеп жасындағы балалары бар жанұяларда тұратын. Жер аударылған кулактардың арасында ұлттық автономиялардан шыққан отбасылары болды. Кеңес өкіметі, бастапқыда, жер аударылғандарды «жергіліктендіре» отырып, балалары үшін ұлттық мектеп құруға тырысты. 1932 жылы БМСБ мен Халық ағарту комиссариаты Украина мен Қазақстаннан жер аударылғандардың балалары үшін ұлттық тілдерде оқытатын 532 ұлттық мектеп топтарын құрып, оған ұлттық республикалардан мұғалімдерді тарту көздеді. Бұл ойдан 1935 жылға қарай бас тартып, жер аударылғандардың балаларын оқыту тек орыс тілінде жүргізіле бастады^[11].

Жергіліктендіру Қызыл Әскерде де жүргізілді. Төңкеріске дейін қалыптасқан дәстүр бойынша, Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында ұлттық шет аймақтардағы байырғы халықтардың өкілдері Қызыл Әскер қатарына шақырылмады.

ЖШҚӘ жергіліктендіру ұлтына қарай жасақталған әскери бөлімдерді құруда, әскери қызметте ұлттық тілдерді қолдануда, ұлттық әскери оқу орындарын құруда және белгілі бір ұлттың әскери қызметшілеріне арналып әскери оқу орындарында үлестемелеуде көрініс тапты. Орыс емес контингенттерді Қызыл Әскер үшін «қосымша күш көзі» деген ойды ұсынған М. В. Фрунзе болды^[12]. 1924 жылдың аяғына қарай кейбір республикаларда: Грузин, Армян, Әзербайжан, Беларус, Бұхара және Украин КСР-ларында, Қырым, Саха және Дағыстан АССР-інде ұлттық бөлімдер мен құрамалар болды. Ұлттық бөлімдерді құру үшін «топтау» деп аталатын әдіс те қолданылды: бір этникалық топтың өкілдері ресми түрде ұлттық болып саналмайтын бір аумақтық әскери бөліміне шоғырландырылды. «Топтаудың» нәтижесінде, тек ұлттық дивизиялар ғана емес, сонымен қатар тұрақты әскери бөлімдерде — полктарда, батальондарда, батареяларда, роталарда, эскадрильяларда, взводтарда шағын құрамалар пайда болды^[13].

«Ұлтшыл»-әскери қызметшілердің көбі орыс тілін білмейтін. Алайда, 1925 жылы 31 шілдеде КСРО ОАК Ұлттар Кеңесі төралқасының «Ұлттық бөлімшелерде орыс тіліндегі атқарушы бұйрықтарды енгізу туралы» жарлығы шықты. Жарғылар ұлттық тілдерге аударылды. Сонымен қатар, ұлттық тілдерде әскери-саяси әдебиеттер басылды.

Әскери оқу орындарын жергіліктендіру 1924 жылы басталды. 1924 жылы 9 маусымда Әскери және теңіз істері халық комиссары «Әскери оқу орындарын ұлттандыру туралы» жарлық шығарды, соған сәйкес әр түрлі курстар негізінде қолбасшылық құрамды ана тілдерінде даярлайтын ұлттық әскери-оқу орындары ашылды. Мұндай мекемелердің саны тез өсті:

• 1924 жылдың 1 наурызында — 7 мекеме және 2973 курсант болды;
• 1924 жылдың 1 қарашасында — 13 мекеме және 4961 курсант болды;
• 1925 жылдың 1 қазанында — 20 мекеме және 6328 курсант болды.

Көп ұзамай, ұлттық әскери-оқу орындарының көпшілігі таратылды. 1929 жылы КСРО-да бар болғаны 9 ұлттық әскери-оқу орны болды.

Ұлттық әскери оқу орындарында курсанттарда «ұлтшыл» басым болды, бірақ орыстар да көп болды. 1925 жылы ұлттық мектептердегі курсанттардың тек 76,6% ұлты орыс емес еді. Сонымен қатар, белгілі бір ұлт өкілдері (немістер, мордвалар, ұдмұрттар, чуваштар, коми-зыряндар, молдовандар) үшін олардың жинақы тұратын аумақтарындағы әскери оқу орындарында арнайы орындар бөлінді.

1930 жылы «Беларусты азат ету одағы» ісі беларустандырудың іс жүзінде тоқтатылуына әкеліп соқтырған кезде, жергіліктендіру жартылай тежеле бастады. Беларус КСР-нің үш халық комиссары «Беларусты азат ету одағының» мүшелері болды^[14].

«Беларусты азат ету одағының» мүшелері орыссыздандыру және беларус тілін полондандырғаны үшін айыпталды. Атап айтқанда, тұтқындалған халық комиссары А. В. Балицкий БМБС-ға беларустану курстары «Беларусты азат ету одағының» кеңесі бойынша құрылғанын және «ұлтшыл-демократиялық насихатшылар мен үгітшілерді дайындаудың нағыз мектебі» екенін көрсетті. Қамауға алынған халық комиссары А. Ф. Адамовичке «шығыс облыстарды белсенді түрде беларустандыруды жүргізді, мысалы, Калинин округінде қарқынды түрде беларустандыруды жүргізді» деген айып тағылды.

Тарих ғылымдарының кандидаты К.С.Дроздов Затонскийдің баяндамасынан кейін беларус ұлтшыл-коммунистеріне қарсы жүргізілген қуғын-сүргін, сосын оларды жойған соң беларустандыру немқұрайлы жүргізіле бастағанын атап өтті.

1932-1933 жылдары БК(б)П ОК мен КСРО ХКК 1932 жылғы 15 желтоқсандағы бірлескен нұсқауы негізінде РКФСР-дің бүкіл аумағында украиндандыру шектелді. Нұсқауды жергілікті деңгейде тез орындап, бірнеше аптаның ішінде украиндандырудан орыстандыруға көшті. 1932 жылы 28 желтоқсанда Орталық Қаражер облысының БК(б)П облыстық комитеттің бюросы БК(б)П орталық комитеті мен КСРО ХКК 1932 жылғы 15 желтоқсандағы бірлескен нұсқауын орындау үшін мынадай шешімдер қабылдады^[15]:

• 1933 жылдың 1 қаңтарынан бастап I және II деңгейдегі барлық мектептерде (ағымдағы оқу жылының жетінші топтарынан басқа) украин тілін оқыту тоқтатылсын;
• 1933 жылдың 1 қаңтарынан бастап украин тілі мұғалімдерін дайындайтын барлық курстар жойылсын;
• Барлық оқу бағдарламаларында украин тілі мен әдебиетін оқытуды орыс тілі мен әдебиетін оқытумен ауыстырылсын;
• 1933 жылдың 15 қаңтарынан бастап педагогикалық техникумдарда (үшінші курстан басқа) украин тілін оқыту тоқтатылсын;
• Борисов және Волоконов атындағы украин педагогикалық техникумдары таратылсын;
• Белгород педагогикалық институтында украин тілін оқытуды тоқтатылсын;
• Ауылдық кеңестердің техникалық қызметкерлеріне арналған украин тілі курстары жойылсын.

1932 жылы 26 желтоқсанда Орталық Қаражер облысына қатысты № 59 бұйрық шығарылып, сот ісіндегі украиндандыру жойылды. Бұл құжатта былайша белгіленген:

• Соттар мен прокуратурадағы барлық іс қағаздарын орыс тіліне аудару;
• Украин тілінде хат алмасуды дереу тоқтату;
• Украин-жұмысшыларына украин тілінде жұмыс істегені үшін кез келген сыйақы төлеуді тоқтату;
• Облыстық соттың украиналық кассациялық тобын тарату.

Бұл шаралардан, 1933 жылы РКФСР аумағындағы украиндандыру толығымен шектеліп, оның орнына орыстандыруға көшкені байқалады. Соған қарамастан, РКФСР-да украин ұлттық аудандары (1933 жылдың 1 желтоқсанына қарай 50 аудан) және украин ауылдық кеңестері сақталды.

1930-жылдардың басында ұлттық мектептерде орыс тілін оқытуды енгізу шаралары қолға алынды. 1933 жылы ұлттық мектептерге арналған тұңғыш орыс тілі оқулығы жарық көрді, ал 1934 жылы орыс тілі мен әдебиетін жеке пән ретінде оқыту енгізілді^[16].

1937-1938 жылдары жергіліктендіруді тез арада тежеп, қалыпты орыстандыруға қайта оралу үшін бірқатар шаралар қабылданды. Оқиғалардың бұлай бұрылуының да объективті себептері болды. Мысалы, бірқатар ұлттық республикалардағы мектептердің жергіліктендірілуі орыс емес мектептердің түлектерінің көбіне орыс тілін білмейтіндіктен, жоғары оқу орындарында оқуын жалғастыра алмайтындығына әкелді. 1938 жылы жаңа халық ағарту комиссары П. А. Тюркин Қырғызстанның, Түрікменстанның, Тәжікстанның және Өзбекстанның көптеген ұлттық мектептерінде орыс тілі «мүлдем оқытылмайды» деп мәлімдеді. Осыдан кейін, 1938 жылы барлық ұлттық бастауыш мектептерде 2-сыныптан, ал толық емес орта мектептерде 3-сыныптан бастап міндетті түрде орыс тілін оқыту енгізілді. 1938 жылы 7 наурызда БК(б)П ОК мен КСРО ХКК «Қызыл Әскердің ұлттық бөлімдері мен құрамалары туралы» бірлескен қаулысымен ұлттық әскери бөлімдер мен құрамалар, әскери училищелер мен мектептер эксаумақты жинақтау қағидасымен жалпыодақтыққа айналдырылды. Жергіліктендіруді тоқтату кеңестік баспасөзде оның жақтастарына қарсы әшкерелеу науқандарымен қатар жүрді. Мысалы, 1938 жылы 20 наурызда «Правда» «Башқұрт Халық ағарту комиссариатының ұстанымын» былай әшкереледі: «Башқұртстанның халық ағарту органдарында ұзақ уақыт әрекет еткен халық жаулары — буржуазиялық ұлтшылдар —башқұрт жастарын орыс мәдениетінен оқшаулау саясатын жүргізіп, башқұрт және татар мектептерінде орыс тілі мен орыс әдебиетін оқыту жолына мыңдаған кедергілер жасап отырды». Сол жылы 28 наурызда «Правда», енді, Украина КСР Халық ағарту комиссариатын сынады. Буржуазиялық ұлтшылдар, деп атап өтілген мақалада, «қос тілділіктің қиындықтары туралы зиянкестік „теорияны“ айналымға енгізді»: «Бұл „теория“ ана тілін оқып жатқан украин балалары үшін бір мезгілде орыс тілін үйрену қиынға соғатындығынан тұрды. Екі тілді бірінші немесе екінші сыныпта оқыта бастаған ескі орыс мектебінің тәжірибесін әдейі елемей, олар бұл „теорияны“ мұғалімдердің басына қызу енгізді.

Селқос мұғалімдер оқушыларының нашар үлгерімін ақтау үшін „дуалы“ дәлелге ие болды». Орыс тілі мұғалімдерінің дайындық деңгейінің төмендігі мысал ретінде келтірілді: «Ағымдағы жылдың қаңтар айында үшінші Киев педагогикалық техникумының сырттай мұғалімдерінің бақылау сессиясында жүз мұғалімнің біреуі ғана орыс тілінде диктантты „орташа“, қалғандары „нашар“ бағаға жазды».

1938 жылы 24 қаңтарда БК(б)П ОК ұйымбюросы республикалық халық комиссариаттарына балаларға буржуазиялы-ұлтшылдықтың әсер ету ошағы» деп жарияланған ұлттық (неміс, фин, поляк, латыш, эстон және т.б.) мектептерді қарапайым кеңес мектептеріне «не тиісті республика тілінде, не орыс тілінде» оқытатындай етіп қайта құруды бұйырды.

Дәл осы кезде ұлттық аудандар мен ұлттық ауылдық кеңестер таратылды. 1937 жылы 17 желтоқсанда БК(б)П ОК Саяси бюросы «Ұлттық аудандар мен ауылдық кеңестерді тарату туралы» қаулысын бекітіп, онда «бұл аудандардың көпшілігін зиянкестік мақсатта халық жаулары құрды» делініп, «аумақтарында ұлттық аудандар мен ауылдық кеңестер орналасқан Украина К(б)П орталық комитетіне, Қиыр Шығыс, Алтай және Краснодар өлкелік комитеттеріне, Қазақстан К(б)П орталық комитетіне, Қырым, Орынбор, Ленинград және Архангельск облыстық комитеттеріне 1938 жылдың 1 қаңтарына дейін БК(б)П орталық комитетіне осы аудандарды қарапайым аудандар мен ауылдық кеңестерге қайта құру арқылы жою туралы ұсынымдар өткізілсін» деген тапсырма берді.

Ақыры, орыстілді баспасөздің ұстанымдары жартылай қалпына келтірілді. 1937 жылы 17 желтоқсанда БК(б)П ОК саяси бюросы УК(б)П орталық комитетін «19 желтоқсаннан бастап бүкілукраиндық ірі УК(б)П ОК және Бүкілукраиндық орталық атқару комитетінің органы ретінде орыс тіліндегі күнделікті газетті ұйымдастыру. „Коммунист“ газетімен бірдей таралыммен газет шығару», сондай-ақ «бір айдың ішінде орыс тілінде жетекші газеттер ұйымдастыру. Ең алдымен, Харьковта, Днепропетровскіде, Одессада, Николаевта орыс газеттерін құру керек» деп міндеттейтін қаулы қабылдады.

Ұлы Отан соғысы жергіліктенуге ауыр соққы берді. Соғыс жылдарында РКФСР-да кейбір ұлттық автономиялар (Еділ немістері, Қалмақ АКСР, Қырым АКСР, Шешен-Ингуш АКСР) жойылып, олардың титулды халықтарының өкілдері КСРО-ның басқа өңірлеріне күштеп қоныстандырылды. Жер аударылған жерлерде оқу тек орыс тілінде жүргізілді. Тиісінше, бұл халықтардың тілінде оқытатын ұлттық мектеп өз жұмысын тоқтатты.

Солтүстік Осетия АКСР-інде 1940 жылдан бастап мектепті жергіліктендіру әрекеті жасалды. Солтүстік Осетия АКСР БК(б)П облыстық көмитеті бюросының және ХКК 1940 жылғы 6 желтоқсандағы «Солтүстік Осетия АКСР-інде ұлттық мектептерді жергіліктендіру туралы» қаулысында осетин ұлттық мектептерінің 5-7 сыныптарындағы пәндерді оқыту осетин тіліне аударылды. Бұл әрекет сәтсіз аяқталды. 1952 жылы Солтүстік Осетия облыстық комитеті БК(б)П хатшысы К. Д. Кулов БК(б)П ОК хатшысы Г. М. Маленковқа сәтсіздіктің себептері туралы баяндамасы:

• Осетиндік мектептер үшін мұғалімдер даярланбады. Кулов Солтүстік Осетия мемлекеттік педагогикалық институты, тіпті, 1952 жылы осетин мектептері үшін мұғалімдер дайындамағанын мәлімдеді;
• Осетин тіліндегі оқулықтар сапасының төмендігі. Кулов оқулықтар осетин тіліне асығыс аударылғанын, сондықтан олар «осетин оқушыларының ғылым негіздерін меңгеруіне елеулі түрде кедергі келтіретінін» хабарлады.

Қорытындылай келе, Кулов 1952 жылы жергіліктендірілген осетин мектептеріндегі оқушылардың білім деңгейі өте төмен болғанын, соның салдарынан олардың түлектері училищаларға, техникумдарға және жоғарғы оқу орындарына (онда оқыту орыс тілінде жүргізілді) түсуде қиындықтарға тап болғанын атап өтті. Сондықтан, Кулов КСРО ХКК мен БК(б)П 1938 жылғы 13 наурыздағы бірлескен қаулысына сілтеме жасай отырып, ерекше жағдай ретінде 1952 жылғы 1 қыркүйектен бастап осетиндік мектептердің 5-7 сыныптарындағы оқу орыс тілінде жүргізілуін (осетин тілін пән ретінде сақтай отырып) сұрады. Жергіліктендіруден Кулов бас тартпай, «жетіжылдық осетин мектебін жергіліктендіру сәтті жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар дайындалмайынша» осындай шаралар қажет екенін хабарлады^[17].

Жергіліктендіру РКФСР-дің барлық ұлттық автономияларында ана тілінде оқытатын бастауыш мектептердің пайда болуына әкелді. Кейбір автономиялар, олай болса, ұлттық мектептер Ұлы Отан соғысы жылдарында жойылды.

1949 жылы РКФСР автономиялы республикаларында ана тілдерінде білім беру жағдайы мынадай болды:

• Татар АКСР — татар тілі 10-сыныпқа дейін оқытылды;
• Башқұрт пен Чуваш АКСР — жеке пәндер 10-сыныпқа дейін ана тілдерінде оқытылды. Сонымен қатар, бұл республикаларда 7-сыныпқа дейін ана тілдерінде (кейбір пәндерден басқа) білім беру болды;
• Солтүстік Осетия АКСР — оқыту 7-сыныпқа дейін осетин тілінде жүргізілді (кейбір пәндерден басқа);
• Барлық басқа республикаларда — ана тілдерінде оқыту тек 1-4 сыныптарда ғана жүргізілді.

Сөйтіп, 1949 жылға қарай жүргізілген білім беруді жергіліктендіру саясатынан РКФСР көптеген республикаларында мектептердің бастауыш сыныптарында ана тілінде оқыту сақталып қалды.

Жергіліктендіру 1930-жылдардың соңына қарай құрылған ұлттық мектептерде орыс тілінің не мүлде оқытылмауы, не өте нашар оқытылуына әкелді. Бұл олардың түлектерінің оқыту орыс тілінде жүргізілетін КСРО жоғарғы оқу орындары мен техникумдарына (ең алдымен, Мәскеу және Ленинград) түсе алмайтындығына әкелді. РКФСР халық ағарту комиссары Петр Тюркиннің (1938 жылғы 2 ақпандағы) одақтас республикалардың ұлттық мектептерінде орыс тілін оқыту мәселелері жөніндегі кеңестің қорытындылары туралы баяндамасында, ұлттық республикаларда мектептердің көпшілігінде орыс тілі мүлде оқытылмайтындығын көрсететін цифрларды келтірді^[18]. Тюркин Түрікмен КСР-дағы 728 мектептің 321-інде ғана орыс тілі оқытылатынын, Қырғыз КСР-дегі 667 бастауыш мектептің 189-ында орыс тілі оқытылатынын Қазақ КСР-дегі 255 толық емес орта мектептің 39 мектебінде орыс тілі оқытылатынын, Қазақ КСР-дегі 75 орта мектептің 7 мектебінде орыс тілі оқытылатынын көрсетті. Тюркин былай деп атап көрсетті: «Тәжік, өзбек және басқа республикалардағы мектептерде орыс тілін оқытудың жағдайы жақсырақ емес». Сонымен қатар, Тюркин орыс тілі оқытылатын бірнеше ұлттық мектептердің өзінде оқыту сапасының төмен екендігін ерекше атап өтті:

Қазіргі уақытта балаларды орыс тілінде оқытатын мектептердің көпшілігінде оқыту деңгейі өте қанағаттанарлықсыз болып қалып отыр, соның салдарынан оқушылардың оқу үлгерімі өте нашар.

Кеңес өкіметінің алғашқы онжылдығында жергілікті халықтарды жергіліктендіру саясатының аясында орыстар бірқатар жағдайларда ашық кемсітушілікке ұшырады. Осылайша, Таулы АСКР-нің орыс халқы: «Орыс халқының өмірі... адам төзгісіз болып кетті және Таулы республиканың маңайында түгелдей кедейленуге және түрткіленуіне әкеліп соғады... Орыстарды тұрақты және күнделікті тонау, сонымен бірге, жәбірлеу толыққанды аймақтың экономикасына нұқсан келтіреді» деп шағымданды. Қалмақстанда орыс халқы: «Бізге қалмақтармен бірдей құқық беру керек» деп сұрады. Беларус КСР-нің РКФСР-мен тікелей шектесетін елді мекендерінде орыстар мектептерде оқыту тілі ретінде орыс тілін қалдыруды сұрады.

• Кеңестік Қазақстанды қазақтандыру
• КСР Одағындағы латындандыру
• Қазақтандыру
• Украиндандыру
• Беларустандыру
• Орыстандыру

• Борисенок Е. Ю. Концепции «украинизации» и их реализация в национальной политике в государствах восточноевропейского региона (1918‒1941 гг.). Диссертация на соискание учёной степени доктора исторических наук. — Мәскеу, 2015.
• Казиев С. Ш. Советская национальная политика и проблемы доверия в межэтнических отношениях в Казахстане (1917—1991 годы). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук — Мәскеу, 2015.