Эвенкілер
| Эвенкілер | |
| эвэнкил | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
77 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Қытай |
39 534 (2010) |
 Ресей |
37 131 (2010) |
 Моңғолия |
1 000 (1992) |
| Тілдері | |
| Діні | |
Эвенкілер (эвэнкилер, эвэндер (өз атауы – эвэнкил) — Ресейдің Қиыр Шығысы] мен Қытайдың солтүстігінде өмір сүретін халық. Жер шарында бұл халықтың 77 мыңнан астам өкілі бар. Олардың жартысы – 38 396-сы Ресейде тұрады. Басым бөлігі Енисей өзенінің солтүстік жағалауынан Охота теңізіне дейін, Поляр тундрасынан Ангара мен Амур өзендеріне дейінгі аймақта шоғырланған.[1]
Эндоэтнонимдері
Ескірген орыс эндоэтнонимі (Ресей империясында 1917 жылға дейін ресми) – «тунгус».
Орыс тілінде – «Эвенкки»; моңғол тілінде – «Хамнеган»; қытай тілінде – «鄂温克族»; тибет тілінде - «ཨོ་ཝུན་ཁེ་མི»; якут тілінде – «Эбэнкилэр»; латыш тілінде – «Evenks».[2]
Тілі
Антропология жағынан үлкен моңғол нәсілінің байкал тобына жатады; оңтүстік аудандарында Орта азиялық нәсілдің үлесі байқалады. Тұңғұс-маньчжур тобындағы эвенкі тілінде сөйлейді. Жазуы кириллицаға негізделген. ХХ ғасырдың басында Кеңес Одағында тілдік жүйені қалыптастыру жылдарында эвенки тілінің жазуы орыс (кириллица) графикасы негізінде құрылды. Эвенки тілі – дайындық сыныптарындағы оқу тілі және бастауыш мектепте оқыту тілі. Эвенки тілінде шығыс, батыс және орта диалектілер және бірқатар сөйленістер бар.[3]
Діні
Діни нанымдардың негізгі формалары дәстүрлі түрде анимизм, табиғат, жануарлар, от, сауда культі, шаманизм болды. Эвенкілер қозғалысқа және ыдырауға қабілетті барлық табиғат құбылыстарының жаны (қозғалыс күші) бар деп есептеді.
17 ғасырдың аяғынан бастап эвенктер арасында православие тарала бастады. Ламаизм түріндегі буддизм Забайкалье эвенктеріне енді. Шаманизмнің жойылып кетуіне кеңестік дәуірдегі атеизм үлкен рөл атқарды. Анимизм, жануарлар мен от культі ең алдымен отырықшы емес эвенкілер арасында сақталған.[4]
Тарихы
Эвенкілердің шығу тегі Байкал маңын мекендеген халықтармен тығыз байланысты. Ғалымдардың пікірінше, Эвенкілердің ата-бабалары б.з.б. 2-мыңжылдықта осында қоныс аударып, кейінгі орта ғасырларға дейін рулық қоғамда өмір сүріп, көшпелі мал шаруашылығымен және аңшылықпен айналысқан. XVII ғасырдан бастап Ресей империясының отарына айналды. Кейбір топтары ортаңғы Вилюй, Ангара, Бирюса, жоғарғы Ингода, төменгі және орта Баргузин, Амурдың сол жағалауы, манегралар мен бирарлар Солтүстік Қытайға көшті. XIX ғасырда Төменгі Амур мен Сахалинде эвенкілер пайда болды, Енисейден кейбір эвенкілері Таз бен Обьке кетті. Араласу барысында эвенктер орыстармен, якуттармен (әсіресе Вилюй, Оленёк, Анабар және төменгі Алдан бойында), моңғолдар мен буряттар, даурлар, манчжурлар және қытайлармен ішінара ассимиляцияға ұшырады.
1927 жылы Илимпийск, Байкит және Тунгус-Чун ұлттық аудандары құрылды, 1930 жылы Эвенка ұлттық округіне біріктірілді.[5]
Кәсібі
Тарихи тұрғыдан Эвенкі шаруашылығы тайгалық қолөнер, балық аулау және бұғы шаруашылығын біріктіретін күрделі шаруашылық түрінде қалыптасты. Бұғы шаруашылығының қажеттіліктері олардың өмір салтын және мәдени атрибуттарын анықтады. Камчаткада эвенкілердің Быстринская тобы тек қана бұғы шаруашылығымен айналысты, Солтүстік Камчатка эвенкілері бұғы шаруашылығын балық аулаумен біріктірді. Охот жағалауындағы эвенкілердің ішінде шаруашылықтардың үш аймақтық тобы тіркелген: таулы-тайгалық (бұғы шаруашылығы), аралық (бұғы шаруашылығы-кәсіптік) және жағалау (кәсіптік).
Якуттардың ықпалы нәтижесінде тарихи түрде тән емес шаруашылық қызметтердің ішінде эвенкілер арасында мал шаруашылығының және ең алдымен Оймякон өлкесінде және Охот жағалауында жылқы шаруашылығының таралуын атап өтуге болады. Жылқы өсіру балық шаруашылығында көлік ретінде пайдалану мүмкіндігімен байланысты болды. 1930 жылдардан бастап бұғы шаруашылығы кооперативтері құрылып, отырықшы елді мекендер салынып, егіншілік (көкөніс, картоп, ал оңтүстігінде – арпа, сұлы) тарады.[6]
Тұрмыс салты
Тұрмыстық заттары мен бұйымдары аң мен мал терілерінен жасалған. Туыстық жүйесі ирокез типінде. Эвенкілер 2 – 3 отбасы болып көшіп-қонып жүреді. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін бір бөлігі отырықшылыққа көшіп, қалалық салт-дәстүрлерді қабылдады. Қазіргі таңда Эвенкілер ассимиляцияға ұшырап, ұлттық болмыс-бітімін жоғалта бастаған.[7]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Қысқы тұрақтары 1-2 шатырдан, жазғы тұрағы 10-ға дейін, мереке күндері одан да көп шатырлардан (чум) тұрды. Чум (дю) сырты теріден (қыста) және қайың қабығынан (жазда) жабылған тіректердің конустық қаңқасынан тұрды. Чумның ортасына ошақ салынып, оның үстінде қазандыққа арналған көлденең сырық болды.
Кейбір жерлерде орыстардан алынған жартылай қазбалар, ағаштан жасалған үйлер, якут киіз үйі, Забайкальеде - бурят киіз үйі, Амур өлкесіндегі отырықшылар арасында - фанза типіндегі төртбұрышты ағаш үйлер болды.[8]
Дәстүрлі киімдері
Ұлттық киімдері: белбеушемен кеуде тұста бекітілетін бұғы терісінен жасалынған кафтан, кеудеше, қысқа шалбар, ұзын аяқжапқыш, аяқ киімдері бар (унта). Биік етіктің екі түрі бар. Бірінші түрге табаны мен өкшесі жиналып жоғары қарай иілген биік етіктер, екінші түріне табаны аяққа сай етіп қиылып, ішкі тігісімен тігілген биік етіктер жатады. Шекпен бұғы терісінен жасалған, астына көкірекше киді. Бұғы басының терісінен көне бас киімдер тігілген. Ерлерге арналған киімде керек-жарағы мен пышақ қынабы бекітілген белдік болды. Ленадан батысқа қарай өмір сүрген эвенкілер қынапты оң жамбасына байлады. Әйелдердің белбеулеріне ине салғыш, қолтық сөмке және темекі дорбалары ілінген.[9]
Дәстүрлі тағамдары
Солтүстік халықтарының ұлттық тағамдарының ішінде эвенкілер тағамдарында "қан" негізгі құрамдастардың бірі болып табылады. Әдетте, пісіру кезінде эвенкілер жас бұғының қанын пайдаланады. Эвенкілер қанды бірінші және екінші тағамдарды дайындау үшін де, тәтті тағамдарды дайындау үшін де пайдаланады.
Бұғы еті эвенкілердің негізгі тағамдық өнімі болып табылады, бұғының артқы аяғынан алынған ет үлкен жоңқаларға кесіліп, тұз себіліп, жейді.
Монты - сүтке араласқан жидектерден жасалған эвенкі десерті. Корчак - қалың көбікке араластырылған толық майлы солтүстік бұғы сүті.
Эвенкі асханасында ең танымал сусын - бұғы сүті мен тұз қосылған шай.[10]
Фольклоры
Ресейдің солтүстік аймақтарында, Сібір тайгасында және Қиыр Шығыста тұратын эвенкі халқының мәдениетін, дәстүрін, дүниетанымын және тарихын көрсететін бай және қайталанбас фольклорлық мұрасы бар.
Эвенктер арасындағы халық шығармашылығының негізгі түрлерінің бірі - дәстүрлі ән мен музыка. Эвенки халқының жырларында олардың өмірінің сан алуан қырлары – аңшылық, табиғат, салт-дәстүрлер, аңыздар мен мифтер бейнеленген. Ән орындауда, халықтық мерекелер мен әдет-ғұрыптардың атмосферасын жасауда сыбызғы, ысқырық сияқты музыкалық аспаптардың маңызы зор.
Эвенкі халқының ауыз әдебиеті ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан түрлі ертегілерге, аңыздар мен мифтерге бай. Олар құдайлар, табиғат рухтары, батырлар мен қаһармандар, дүние мен адамдардың шығу тегі туралы әңгімелейді. Эвенкі халқының аңыздары өткенді есте сақтауға, табиғатпен байланысты нығайтуға және этникалық топтың өміріне терең мағына беруге көмектеседі.[11]
Қазақстандағы эвенкілер
Қазқстанның эвенк диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 42 (1970 ж.),
- 93 (1979 ж.),
- 47 (1989 ж.),
- 30 (1999 ж.),
- 2 (2009 ж.) адам.[12]
Сілтеме
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Эвенкілер
Дереккөздер
- ↑ Эвенкілер. Тексерілді, 22 желтоқсан 2024.
- ↑ Эвенки - Эвэнкӣл. Тексерілді, 21 желтоқсан 2024.
- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 206. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
- ↑ Сирина А.А. Дәстүрлі эвенкі нанымдары. Тексерілді, 21 желтоқсан 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Эвенкілер. Тексерілді, 22 желтоқсан 2024.
- ↑ Шеломова Татьяна. Эвенкілер. Тексерілді, 22 желтоқсан 2024.
- ↑ Бас редактор Ә. Нысанбаев «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1998. — Т. X. — ISBN 5-89800-123-9.
- ↑ Горохов С.Н. Эвенкілер. Тексерілді, 21 желтоқсан 2024.
- ↑ Эвенкң ұлттық киімі. Тексерілді, 22 желтоқсан 2024.
- ↑ Эвенкілер. Тексерілді, 22 желтоқсан 2024.
- ↑ Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Тексерілді, 22 желтоқсан 2024.
- ↑ ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары — Нұр-Сұлтан, 2020. — Б. 345. — 364 б. — ISBN 978-601-287-224-8.
