V Яков
| V Яков шотл. Seumas V Alba ағылш. James V of Scotland | |||
 Корнель де Лион жасаған портрет | |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 9 қыркүйек 1513 — 14 желтоқсан 1542 | |||
| Тәж кигізу жорасы | 21 қыркүйек 1513 | ||
| Регент | Маргарита Тюдор (1513-14) Джон Стюарт, Олбани герцогы(1515-24) Арчибальд Дуглас, 6-шы Ангус графы (1525-28) | ||
| Ізашары | Яков IV Шотландтық | ||
| Ізбасары | Мария I Шотландтық | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | Католицизм | ||
| Дүниеге келуі | 10 сәуір 1512 Линлитгоу сарайы, Батыс Лотиан | ||
| Қайтыс болуы | 14 желтоқсан 1542 (30 жас) Фолкленд сарайы, Файф | ||
| Жерленді | Холируд аббаттығы, Эдинбург | ||
| Династия | Стюарттар | ||
| Әкесі | Яков IV Шотландтық | ||
| Анасы | Маргарита Тюдор | ||
| Жұбайы | 1. Мадлен Француздық 2. Мария де Гиз | ||
| Балалары | 2-некеден: Джеймс Стюарт Мария Стюарт | ||
| Марапаттары | Алтын руна ордені | ||
| V Яков Ортаққорда | |||
өңдеу  |
|||
V Яков (шотл. Seumas V, ағылш. James V, 10 сәуір 1512—14 желтоқсан 1542) — Стюарттар әулетінен шыққан Шотландия королі (1513—1542).
Жас кезі
Яков V Шотландия королі Яков IV мен Англия королі Генриха VIII-нің апайы Маргарита Тюдордың ұлы. 1513 жылы Флодден түбіндегі шайқаста Яков IV қайтыс болғаннан кейін Шотландияның тағына екі жасқа толмаған ұлы Яков V келді. Кәмелетке толмаған патшаның тұсында регенттік кеңесті алғашқыда Маргарита Тюдор басқарды, алайда оның ағылшындыққа деген көзқарасы және Ангус графымен жаңа некесі шотланд ақсүйектерінің наразылығын туғызды. Нәтижесінде регенттікті 1515 жылы Олбани герцогы Джон Стюартқа берілді. Шотландиядағы Олбани герцогы билік еткен кезде (1515—1524 ж.) мемлекеттің Францияға қатысты сыртқы саясатының дәйекті бағытымен және елдегі тұрақтылықпен сипатталды. Мемлекеттің таланттарына және герцогтың абыройының жоғары болуы Арран мен Ангус басқарған екі барондық топ арасындағы қарама-қайшылықтан теңгерімді сақтауға мүмкіндік жасады.
Сол мезетте, Шотландияда ағылшындық рай күшейе түсті. 1521 жылы Шотландияның әлеуметтік ойы тарихында алғаш рет ағылшын-шотландия униясының болашақтағы артықшылықтарын қорғау және Британ аралдарындағы біртұтас мемлекеттің құру туралы Джон Мейджордың «Ұлы Британия» атты кітабы жарияланды. Англиямен жақындасу идеясының өсіп келе жатқан танымалдығы, 1522-1523 жылдары Британ аумағына қарулы басқыншылық ұйымдастыру үшін Олбани Герцогының екі рет жасалған әрекетінің құлдырауынан көрінді: шотланд ақсүйектері соғысқа қатысудан бас тартты. Англияның королі Генрих VIII-нің ағылшындық райды белсенді түрде қолдады, оның негізі Шотландиядағы тыңшысы Ангус графы болды.
1524 жылы ағылшынфильдік рай толқынында Олбани герцогы регенттен босатылды. Яков V-нің дербес билігінің басталуы туралы жарияланды, бірақ билікті шын мәнінде Эдинбург қамалында жас патшаны ұстап отырған Ангус графы басып алды. Шотландтық барондардың көпшілігі Ангус үкіметін қолдаудан бас тартты, алайда 1526 жылы Леннокс графы патшаны босату үшін басқарған көтеріліс сәтсіз болды, Леннокстың өзі өлтірілді. Тек 1528 жылы Яков V Эдинбургтан анасының көмегімен қаша алды. Король туының астына тез арада шотланд ақсүйектері жиналып, Ангусты елден қуды.
Ішкі саясат
Билік етудің басындағы қаржылық жағдай
Мемлекеттің қаржылық жағдайы Яков V-ның 1528 жылы тәуелсіз билігінің басталуы кезінде өте қайғылы болды: Олбани герцогының Францияға сапар шегуі және салтанатты сарай ұстауы, Ангус графының тиімсіз басқаруы және корольдік иелік жерлерінен түсетін салықтарды жинау жүйесін тәртіпсіздік туғызу қазынаны толығымен тонады. Шотландиядағы Яков V-ның басқармасында барлығының орталық сұрағы бюджетті толықтыру мәселесі болды. Өзінің алдындағы ізашарлардан ақша мәселелерінде мұқият болуымен ерекшеленетін патша кем дегенде үш жаңа негізгі табыс көзін тапты: болуы мүмкін жұбайының жасауы, шіркеудің байлығы мен тәркілеу.
Шіркеу саясаты
Олбани герцогының делдалдылығының арқасында және корольдің Екатерина Медичимен некенің болмауына байланысты өтемақы ретінде Папа Климент VII шотландтық дінбасылардан жылдық салық 10 мың фунт стерлинг алу құқығын берді. Осы салықтан түскен қаражат жаңа Жоғарғы Сот палатасын құру үшін қолданылуы тиіс еді. Сот ісін жүргізу палатасы шын мәнінде 1540 жылы қайта құрылды, бірақ корольдік қызметкерлермен дінбасылардан алынатын салықтың басым бөлігі қазынаға түсіп отырды.
Яков V-нің билік еткен кезінде протестанттық оқыту Шотландияға ене бастайды. Шотландия шіркеуінің байлығын пайдалануға мүмкіндік беретін Риммен жақсы қарым-қатынасты сақтау мақсатында, Яков V протестанттарды белсенді түрде қуа бастады. Шотландияда инквизиция оты жанды. Яков V кезінде өртелген ең танымал протестант Мартин Лютердің шәкірті Патрик Гамильтон болды. Сол мезетте, король Яков V кемшіліктерді жою немесе католик шіркеуінің беделін көтеру үшін шара қолданғаны туралы ешқандай дәлелдер жоқ. Керісінше, шіркеудің патшалық билікке бағындыруы оның кірістерін тартып, лауазымдарды таратуға жұмсалды. Яков V-нің алты заңсыз балаларына шотландтық ең бай аббаттық берілді.
«Кедейлердің патшасы»
Яков V-нің ақсүйектерге қатынасы шотланд патшаларына тән емес қатаңдығымен ерекшеленді, кейде өшпенділікке де барды. Корольдің кәмелет жаста болғанда, Ангус графы билеген уақытпен байланысы бар барлық адамдар сотталды немесе жазаланды. Яков V шекаралас аймақтардың бүлікші барондарға қарсы бірнеше рет жазалаушы экспедициялар жүргізді. Патша Шотландияның таулы аймағында тәуелді дәстүрлі саяси тірегіне Аргайл мен Хантли графтарына қарсы кельттік рулардың басшыларымен жақындасты. Король Аргайл графы тәртіпсіздіктерді ұйымдастырды деп айыпталып, елдің батыс аймақтарының әкімшілігін басқаруға қатысудан шеттетілді. 1540 жылы Яков V Оркней мен Гебрид аралдарына бара отырып, кельттік басшылар мен тұтқынға түскендердің антын алды.
Басқа жағынан, король Шотландиядағы құқық тәртібі мен қауіпсіздік мәселелеріне белсене айналысты. Сот жүйесінің тиімділігі күрт өсті. Дегенмен, осы салада корольдік айрықша құқықты теріс пайдаланылды: корольге қарсы астыртын әрекет күдіктері өліммен және мүлкін тәркілеумен жазаланды. Қазынаның кірістерін кез-келген тәсілмен ұлғайтуға деген ұмтылысы жерлерін тәркілеу қаупіне ұшыраған ақсүйектер, контрибуция шығындарын төлеуге алып келді,сондай-ақ патшалық кешірім жасаудың жаппай сатылуы.
Мұның бәрі шотланд ақсүйектерінің наразылығына әкелді. 1532 ж. кейін өкілдер корольдік кеңеске және басқа да билік органдарына қатысуларын қоя бастады. Яков V-нің патшалық билігінің соңында патшаның айналасы көбінесе дінбасылар мен кішігірім жер иелердің өкілдерінен тұрды. Оның шаруалар мен жетесіз азаматтардың мұқтаждықтары үшін ерекше алаңдаушылығының арқасында Яков V «кедейлердің патшасы» деген лақап ат алды.
Қазынаның жағдайы және патшаның шығындары
Тәркілеу, өтемақы және жер учаскелерін көтеру практикасы нәтижесінде патша билігінің аяғында мемлекет мүлігінің кірістері 3 есеге артты. Сот төрелігін жүзеге асырудан түскен табыстар күрт өсті. Корольдің екі некесінен қазынаға 200 мыңнан астам ливр, сондай-ақ көптеген әшекейлер әкелді. Шіркеудің байлығын пайдалану арқылы үлкен сомалар жинақталды (дін қызметкерлеріне салық төлеу, лауазымдарды бөлу).
Сонымен қатар, Яков V сарай құрылысы бойынша үлкен бағдарламаны іске қосты: оның билігі кезінде Мария де Гиз Франция сарайларынан кем түспейді деп есептеген Стерлинг, Фолкленд, Линлитгоудағы корольдік сарайлары салынды. Сондай-ақ, король бай емес Шотландия үшін зор сарайы болды, қымбатты және зергерлік бұйымдарды белсенді түрде сатып алды. Қатаң ішкі саясатты жалғасуы кезінде корольдің бұрын-соңды болмаған шығындары, шотланд ақсүйектерінің қанағаттанбауына және оның иелігіндегі қауіпсіздігі туралы белгісіздікке себеп болды. Мұның бәрі ішкі күрделі дағдарыстың туындауына әкеліп соқтырды, бұл патшаның сыртқы саясатымен тереңдей түсті.
Сыртқы саясат
Неке туралы мәселе
Яков V өзінің билік ету мерзімі бойы қаржылық және саяси тұрғыдан тиімді қалыңдықты іздеді. 1527-1531 жылдары Рим папасы Клемент VII-мен Яковты Екатерина Медичиге үйленуі туралы келіссөздер жүргізілді. Дания патшасының қызы мен Венгрия королінің жесірімен некеге тұрудың мүмкіндіктері қарастырылды. Кейінірек, патша Францияны әулеттік одақ құру туралы қажеттілігіне сендірді және 1537 жылдың 1 қаңтарында Яков V француз королі Франциск I-нің қызы Мадлен де Валуаға үйленді. Ол патшаның қазынасына 100 мың ливраны алып, тойдан кейін бірнеше ай өткен соң қайтыс болды. Корольдің жаңа келіні Гиз герцогы Лотариндық Клодтың қызы Мария де Гиз болды. 1538 жылдың 10 мамырында Мария Шотландияға келді, көп ұзамай оның үйлену рәсімі өтті. Патшаның екінші некесі тағы да 150 мың ливр әкелді.
Англиямен қақтығыс және корольдің өлімі
Ангус графының ағылшынфилдық партиясынан жасынан зардап шеккен Яков V, өзінің билігі кезінде Англияға деген дұшпандығын сақтады. Алғашында ағылшын-француз бітімі күшінде болып тұрған кезде, бұл қастандық жүзеге аспады, тіпті королдің және Генрих VIII-нің үлкен қызы Мариямен болуы мүмкін неке туралы келіссөздер жүргізілді. Алайда, Генрих VIII-ның Рим папасымен үзілісі, Англиядағы католиктерді қатыгездікпен қудалау және 1530-жылдардың аяғында Яков V-нің Франциямен әулеттік одағы ағылшын-шотландық қарым-қатынастарды күрт шиеленістірді.
1541 жылы қыркүйекте Англия королінің ұсынысы бойынша Йоркте екі британдық мемлекеттердің патшалары арасында кездесу ұйымдастырылды. Алайда, Яков V өзін тұтқындаудан қорқып, келіссөзге келуден бас тартты, бұл жайт Генрих VIII-нің ызасына қатты тиді. Ағылшындық қарулы күштерді жұмылдыру туралы жарияланды, 1542 жылдың тамызында ағылшын əскері Шотландияға басып кірді, бірақ Хаддон-Рига түбіндегі шайқаста Хантли графы оларды талқандады. Яков V шотланд жасағын шақырды, бірақ королдің ішкі саясатына қанағаттанбаған шотланд ақсүйектерінің көпшілігі оған қатысудан бас тартты. Ашуланған патша Хантлиді бас қолбасшылықтан босатып, 20 мыңға жуық армияны жинап, ағылшын шекарасына қарай беттеді. 1542 жылдың 24 қарашасында патшаның фавориты Оливер Синклэр бастаған шағын шотландтық отряд Солуэй-Моссе түбінде жеңілді. Шотландықтарда қаза тапқандардың саны азғантай болғанымен, жеңіліс жаппай әскери қызметтен қашу мен кейбір барондардың ағылшындардың жағына өтуіне себеп болды. Көңілі қалған, жалғыз қалған патша Фолкленд сарайына қайтып, онда 1542 жылы 14 желтоқсанда қайтыс болды.
Неке мен балалары
- (1537) Мадлен де Валуа, Франция королі Франциск I-нің қызы.
- (1538) Мария де Гиз, Гиз герцогы Лотариндық Клодтың қызы.
Джеймс Стюарт (1540—1541)
Мария I Стюарт, Шотландия королевасы
Яков V-де кемінде жеті некесіз туған балалар болған, оның ішінде ең танымалы Морей графы Джеймс Стюарт, және Колдингем приоры Джон Стюарт. Роберт Стюарт тағы бір некесіз туған ұлы.
Әдебиет
- Donaldson, G. Scotland: James V—James VII, 1965