Democratie
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Democratie is 'n bestuursvorm. 't Waord stamp aaf vanne Griekse wäörd δῆμος (dèmos), "vouk" en κρατέω (krateo), "hieërsje, regere" en mèntj dus litterlik "voukshieërsjappie". Dit hèltj in det 't vouk zelf stump euvere wette, wie in 't aad Athene, of 't vouk verkuus vertaengewuuerdigers die de wette make, wie in 't Belsj, Duutsjland en Nederlandj. Modern democratieë centralisere daonaeve vrieheid van verzameling, vrieheid van expressie, sociaal inclusiviteit, polletieke geliekheid, mienserechte en minderheidsrechte.
Voukssoevereiniteit
In 'n democratie is de vóltalige bevölking soeverein en is alle autoriteit gebaseerdj oppe (minstes theoretische) instumming van 't vouk (de börgers van de bevölking). Dees bestuursvorm is gebaseerdj op 't miensjelik geliekheidsideaal. Es ederein vrie en geliek in rechte en pliechte is gebaore (wie in 't ieëste artikel vanne Universeel Verklaoring vanne Rechte vanne Miens steitj) den haet ouch nemes mieë rech es 'nen angere veur bepaoldje wette vas te stèllen of besloete te numme. 't Implementere van die theorie inne politieke praktiek is döks neet einveljig en kèntj väöl aspekte.
Democratie in de Limbörge en Euregio
De Limbörge en de Euregio Maas-Rien zint verdeild in drie democratische systeme. Volges de Democracy Index van 2019 zint Duutsjland en Nederlandj "volwaerdege democratieë", wiel Belsj "gebrekege democratie" is. Alledrie valle ondher de Europese Unie: 'n supranationale democratie.
Direkde en representatieve democratie
Euver 't algemein weurt in de polletikologie gezag tot 't twie hooftypes in democratische systeme gief: direkde democratie en representatieve democratie. In 'n direkde democratie make häör börgers direk de groete beslissinge en deliberatie in de polletiek. Allewijl gief 't gei veurbeeld vaan 'n puur direkde democratie in de wereld. In 'n representatieve democratie keze de börgers hun vertegeweurdegers oet um te deliberate en de wètte op te stèlle. Dit is 't geval bij parlemintair democratie en prizzedintieel democratie. Liquïde democratie combineert illeminte oet de twie hooftypes. In 't allewijl Europa kump Zweitserland 't meis in de buurt vaan zoe'e systeem, door zien maondelekse rifferenda.
'n Daogeleks versjijnsel in de belseetvörming vaan democratieë is 't euverhierse vaan de mierderheid, al kinne aander (dèks boetegewoen belaangrieke) beslissinge ouch genomme weure door middel vaan 'n supermierderheid (beveurbeeld: 1/3e vaan de stömme in plaots vaan 1/2e vaan de stömme plus einen extra stöm) en consensus (mèt es buut zoeväöl meugelek lui in te laote stömme es meugelek, 't leefs ederein). Dees aander vörm vaan beslissing-make weure dèks gebruuk um de tyrannie vaan de mierderheid (of de kans dao-op) te limmitere. De supermierderheid en 't consensus-streve weurt daodoor dèks in versjèllende clausules vasgestèld in de constitutie (groondwèt).
Liberaol democratie
In de euver 't algemein begrepe variant vaan de liberaol democratie weurt 't democratisch systeem hendeg verboonde mèt de rechsstaot en de trais politica, die besteit oet de executieve mach, de judicieel mach en legislatieve mach. Hei-in weurt de force vaan de mierderheid oetgeoefend binne de limiete die zien vasgestèld door 't vinsterwèrk vaan de representatieve democratie en de constitutioneel sjraome boe-in, oonder mie, minderhede weure besjermp contra mierderhede es 't geit um individueel rechte die neet te discussie staon, wie expressievrijheid en associatievrijheid. Dèks zien die individueel rechte verboonde mèt de universeel minserechte.
In democratieë steit altied de discussie centraol roontelum de rillatie tösse 't volk en de wètte. In aander wäörd, wee 't lètste woord heet - de börgers, hun vertegeweurdegers, de al bestaonde wètte - is in prinsiep noets 'n oetgemaakde zaak. Ouch 'n constitutie of groondwèt, die euver 't algemein symbool steit veur de oonveraanderlekheid vaan bepaolde reigels binne 'n democratisch maotsjappij, steit ope veur veraandering (meistes door middel vaan herhaoldeleke supermierderhede in versjèllende oonaofhaankeleke institute binne 'ne rechsstaot).
Daoneve gief 't väöl aander vörm vaan democratieë, wie democratisch socialisme en democratisch anarchisme.