Falklandeilen

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Falklandeilen (officieel Falkland Islands; Spaons Islas Malvinas) zien 'nen arsjipel in de zuieleke Atlantische Oceaon, zoe'n viefhoonderd kilometer oet de kös vaan Zuid-Amerika. Hoofplaots en eineg dörp vaan beteikenis is Stanley. De kèl, windetege eilen zien dunbevolk en valle es otonoom euverzies territorium direk oonder de Britse kroen. Veurnaomste bronne vaan inkomste zien sjieperij, vèsserij en toerisme. Boete 't Vereineg Keuninkriek claimp ouch Argentinië de eilen; dit land perbeerde in 1982 zoonder succes ziene claim door te duie mèt 'n invasie, die tot de Falklandoorlog leide.

Politiek en bestuur

Sinds de groondwètsverandering vaan 2009 höbbe de Falklandeilen 'n groete maot vaan otonomie, dewijl 't vreuger, zeker veur d'n oorlog, ieder 'n kolonie waor. De inwoeners zien Britse staotsbörgers. De wètgevende mach is in han vaan de Wètgevende Assemblee (Legislative Assemblee, 'n einkamereg parlemint wat oet èlf leje besteit. De lèste verkezinge waore in 2009. De oetvoerende mach berös bij de gouvernäör, dee de Keuning(in) hei vertrejt.

Insignes

't Waope vaan de Falklandeilen is golvend doorsnoje. 't Boveste deil is vaan lazuur (blauw) mèt e stoond sjaop vaan zèlver (of in natuurleke kleur?) op 'ne groond vaan sinopel (greun). 't Oonderste deil is gegolf vaan drei stökker zèlver en twie stökker blauw, mèt dao-euver e galjoen mèt drei maste in natuurleke kleur mèt zeile vaan goud en veendelkes vaan keel (roed) en op 't middeste zeil veer bel vaan keel gezat 1-2-1. 't Sjèld is veurzeen vaan 't devies Desire the right ('Wuns diech wat zjus is').

't Sjaop verwijs nao de sjieperij op 't eiland, die tot veur kort bekans 't eineg middel vaan bestoon waor. 't Sjeep is de Desire, boemèt kaptein John Davis de eilen in 1592 oontdèk kin höbbe (zuug oonder).

't Veendel aan de Falklandeilen is in Britse koloniaole stijl: vaan doonkerblauw (navy blue) mèt 't waope en in de bovehook 't Brits veendel. Waope en veendel woorte op 29 september 1948 touwgekind.

Geografie

Mèt hun good 12.000 veerkentege meter zien de Falklandeilen oongeveer e daarde zoe groet wie Nederland. Ze ligke op 't continentaol plat vaan Zuid-Amerika; tösse de eilen en de kös ligk dus oondepe zie. D'n arsjipel besteit oet twie hoofeilen, West Falkland en East Falkland, die oongeveer eve groet zien; dao-umheen ligke hoonderde kleinder eilen wie Weddell Island, Saunders Island, Pebble Island, Speedwell Island en Lively Island (um de groetste mer te neume). De paar groetste eilen zien bewoend. Op allebei de hoofeilen zien minuscuul bergkettes te vinde; d'n hoegste berg is Mount Usborne op East Falkland, mèt 705 meter, dewijl Mount Adam op West Falkland 700 meter hoeg is.

De eilen höbbe e zieklimaot mèt zier klein temperatuurversjèlle tösse zomer en winter en 'n hoeg lochvochtegheid. Wat temperatuur betröf ligk 't op de grens tösse gemaotegde en subpolair klimaote (Köppen Cfc). Mèt dit alles is 't klimaot hei te vergelieke mèt dat op de Shetlandeilen, mèt oetzundering tot 't väöl minder regent (681 mm in Stanley tege 1257 in Lerwick). De mieste rege vèlt tege de bergskes aon. De gemiddelde maximumtemperature loupe oeterein vaan 4 graod in juli tot 13 graod in jannewarie en fibberwarie, de gemiddelde minima ligke tösse -1 graod in de winter (juni - augustus) en 6 graod in jannewarie. Nachvoors is 't gans jaor door meugelek, meh temperature oonder de -10 koume zelde veur. Ouch wermer weer es 20 graod is zeldzaom.

Levende natuur

Door de hel umsten kinne op 't eiland gein buim greuje. Groete deile vaan 't eiland zien begreujd mèt tussock-gras (Poa flabellata), boe de sjäöp vaan vrete, en mèt versjèllende klein struuk en heiplante. 363 soorte vaatplante zien bekind (daovaan 278 bleujende plante), zoewie 21 vaores en woufsklawwe.

De fauna is neet direk divers, wie me ouch maag verwachte bij zoe'n kèl en geïsoleerd ligkende eilen. Hiel bezunder waor tot de eilen vreuger 'n inheims (en endemisch) neet-vlegend zoogdier hadde: de warrah (Dusicyon australis), 'nen hoondechtege dee woersjijnelek veugel vraot en in de negentienden iew door sjiepers is oetgereujd. 't Eineg aander inheims landzoogdier is de guanovleermoes (Tadarida brasiliensis); in de zie roontelum zwumme tientalle walvèsechtege (Cetacea) en robbe (Pinnipedia), welke lèste väölvöldeg op de stren vaan de eilen ligke. Op de eilen zien 227 vogelsoorte gezeen, boevaan 'rs 60 hei breuje. Daobij zien ouch vief soorte pinguïns. In de reviere vint me zès soorte zeutwatervèsse. Inheimse reptiele of amfibieë heet 't in de recinte historie neet gegeve. 't Aontal inheimse insekte ligk bove de 200; daoneve gief 't 43 spinne en 12 wörm oet versjèllende taxa.

Exote wie de verwèlderde kat (Felis catus), de brojn rat (Rattus norvegicus) en de grijze fóks (Urocyon cinereoargenteus, dee de niche vaan de warrah innump) koume algemein veur en ze zörge veur väöl sjaoj oonder de inheimse vogelpopulatie. Sjäöp (Ovis aries) en rendiere (Rangifer tarandus) leve es gedomesticeerde bieste, meh door hun groete vrijheid make ouch zij direk deil oet vaan natuur en milieu.

Cultuur en demografie

De Falklandeilen zien, oondaanks tot ze neet direk oonbewoenbaar zien, extreem dun bevolk: allewel tot, wie gezag, 't terrein e daarde vaan Nederland is, is de bevolking mer zoe'n 3000 lui groet. In dat ciefer weure wel contrakarbeiers op de legerbases, meh gein garnizoensoldaote mètgetèld. De lèste jaore naom de bevolking mèt e paarhoonderd aof, door 't verminderd aontal arbeiers op Mount Pleasant Airfield; bij de volkstèlling in 2012 tèlde de bevolking 2.563 lui.^[1] Dit gief 'n bevolkingsdiechheid vaan 0,21 inwoeners per km², bekans tien kier minder es 't dunsbevolk zelfstendeg land, Mongolië, en allein diechter bevolk es Greunland en Spitsberg.

Wie gezag is allein de hoofplaots Stanley 'n nederzètting mèt e dörps karakter. Bij de volkstèlling vaan 2006 woende dao 2.115 lui (ter vergelieking: Groonsveld heet zoeget 2400 inwoeners). Twiede plaots waor Mount Pleasant mèt 477 lui (die noe gooddeils vertrokke zien; zuug bove). Alle aander plaotse zien mer naobersjappe vaan hoegoet tientalle inwoeners: al de res vaan East Falkland had 194 inwoeners, gans West Falkland mer 123 inwoeners en alle aander eilen bijein 42. 't Boetegebeed vaan de Falklandeilen (alles boete Stanley) weurt camp geneump (nao 't Spaons campo 'veld', '(platte)land'.)

Etnische gróppe

De inheimse eilanders, soms Kelpers geneump, zien vaan gooddeils Britse, en daan veural Welzje en Sjotse aofkoms. Wijer gief 't lui die (of die hun veurawwers) vaan Scandinavië, Fraankriek, Gibraltar, Chili of Sint-Helena koume. Tot aon d'n oorlog lepe de eilen dudelek leeg, meh sindsdeen höbbe de eilen zjus netto migratie gekind.

Taol

De officieel taol is 't Ingels; aander taole weure neet opgegeve.^[2] De inheimse eilanders spreke e dialek wat door versjèllende Ingelse dialekte is gevörmp, meh veural noordelek (Noord-Ingels en Sjots) en e bitteke westelek gekleurd is. Wijer kint dees taol e groet aontal Spaonse lienwäörd; in 't bezunder oet de peerdfokkerij. Op 't land is 't accint euver 't algemein sterker es in Stanley.

Religie

In de volkstèlling vaan 2006 waor zoe'n 2/3 vaan de bevolking christelek. Op de eilen zien drei kèrke te vinde, boevaan de anglicaonse Christ Church Cathedral (zuug pleetsje) de groetste is.

Historie

Prehistorie

Wie de eilen roond 1600 woorte oontdèk, waore ze oonbewoend, en of de Indiaone ze oets höbbe aongedoon, is neet bekind. Vreuger meinde me in de warrah e teike vaan minseleke inminging te zien, meh DNA-oonderzeuk heet oetgeweze tot 't bies al 6,7 mieljoen jaor geleie vaan aander hun is aofgesplits en dus al laank veur de mins de eilen moot höbbe bereik. Wie 'm dat gelök is, is oonbekind.^[3]

Oontdèkking en begin kolonisatie

Versjèllende zèstiendeniewse journaals zien geïnterpreteerd es oontdèkking vaan de Falklandeilen, dao-oonder die vaan Britse (herinnerd in 't waope, zuug bove), Spaonse en Portugese expedities, meh d'n ierste dee ze mèt zekerheid aondeeg waor d'n Hollender Sebalt de Weert. Nao häöm hètde de eilen op Nederlandse ziekaarte tot in de negentienden iew Sebaltseilanden. In 1690 voor d'n Ingelse kaptein John Strong tösse de twie hoofeilen door; de ziestraot neumde heer Falkland Street, nao d'n hertog vaan Falkland, commissioneur vaan de Keuninkleke Marine en daomèt financeer vaan de expeditie. De Fransoze begóste in 1764 mèt de ierste nederzètting op de eilen; 'n expeditie oonder leiing vaan Louis Antoine de Bougainville stiechde 't huieg Port Louis op East Falkland. Bougainville neumde de eilen Îles Malouines, nao Saint-Malo in Bretagne boe de koloniste vaandan kaome. De Franse naom weurt nog ummer gebruuk, en ouch de (politiek belaoje) Spaonse naom Islas Malvinas is daovaan aofgeleid. Nog mer e jaor later kaome de Britte oonder John Byron West Falkland kolonisere (bij Port Egmont), zoonder vaan de Franse kolonisatie te weite. Wie in 1767 de Franse 't eiland aon Spaanje verkochte, besloot dit land in 1770 de Britte oet te drieve. Dit leide tot de Falklandcrisis, boe-in 'nen oorlog op 't lèste memint woort veurkoume. 't Woort de Britte touwgestande trök te koume nao hun kolonie.

Negentienden en twintegsten iew

Wie in 1774 de dertien Amerikaanse kolonies ziech oonaofhenkelek verklaorde, hadde Britte aander zörg es de Falklandeilen en trokke ze ziech trök, zoonder hunne claim op te geve. Ouch de Spanjole verlete de eilen, in 1811. In 1820 leej de kaapvaorder Heroína sjeepbreuk op de eilen, boenao hunne kaptein ze claimde veur 't zjus oonaofhenkelek Argentinië. Tot 'n echte kolonisatie kaom 't evels neet; planne veur 'n straafkolonie mislökde beveurbeeld. In de jaore 1830 gónge de Britte ziech weer actief mèt de eilen meuje. 'n Ierste kolonie woort in 1833 nog verjaog door de inheimse Argentijne, meh daonao veegde de Britse marine de eilen oet en vestegde ze in 1840 mèt Stanley 'n permanente kolonie. Sindsdeen waore de eilen en hun bewoeners Brits. Ze hadde strategische beteikenis veur sjeper op weeg nao Kaap Hore, en in 1914 woort hei de Slaag bij de Falklandeilen oetgevochte tösse de Britse en Duitse marine.

Kort nao d'n Twiede Wereldoorlog maakde Argentinië de souvereiniteitskwestie weer actueel, wie de VN mèt hun dekolonisatiecommissie begóste. Argentinië meinde tot 't rech had op de souvereiniteit euver dees eilen, en gebruukde dit ideaol um zien wuns krach bij te zètte. De Britse regering stoont wel veur dekolonisatie ope, meh oonderhandelinge dao-euver in de jaore 1960 lepe stök op de wuns vaan de eilanders zelf um 'n Britse kolonie te blieve. Wel kaom 't in de jaore 1970 tot 'n beperkde normalisering vaan de betrèkkinge en 'ne lijndeens nao Argentinië per vleegmesjien.

Falklandoorlog

Sinds 1976 waor in Argentinië e militair bewind aon de mach, wat in 't begin vaan de jaore tachteg laankzaamaon oet de gratie raakde door economische tegesleeg en zwoer repressie. 't Rezjiem besloot d'n aondach aof te leie door de Falklandeilen binne te valle, 'n actie boemèt zelfs de mieste dissidente in 't land 't wel ins waore. De Britse militair presintie in de ganse Zuieleke Atlantische Oceaon waor sterk verminderd, umtot de regering in Londe de demografisch oonbelaankrieke en leegloupende eilendsjes gein hoeg prioriteit gaof. Zoe kós 't gebäöre tot op 2 aprèl 1982 'n groete Argentijnse legermach de Falklandeilen, zoewie South Georgia en de Zuid-Sandwicheilen euverveel en bezat. De reactie vaan de internationaol gemeinsjap waor gemingk, meh allein in Latiens-Amerika waore mieste len op de haand vaan Argentinië. De VN-Veilegheidsraod reep in Resolutie 502 de Argentijnse regering op häör tróppe trök te trèkke en vroog allebei de patrije de kwestie diplomatiek op te losse.

De rechse regering vaan premier Margaret Thatcher waor neet vaan plan veur te laote doen en besloot veur militair in te griepe. Umtot de Britte zoe wieneg tróppe in de regio hadde, bleve de ierste acties beperk tot lochaonvalle. Hei-op volgde versjèllende ziesleeg, en in mei kaom 't ouch tot 'n landinvasie. De Britte bleke te land, ter zie en in de loch de sterkste en op 11 juni veel Stanley. Drei daog later gaof d'n Argentijnse commendant ziech euver. D'n oorlog leide tot 't versneld valle vaan de junta in Argentinië (boe in 1983 weer verkezinge woorte gehawwe) en tot de euverweldegende herverkezing vaan Thatcher en häör Conservatief Partij in 1983.

Sinds 1982

Nao d'n oorlog besloot 't Vereineg Keuninkriek e groet garnizoen en 'ne basis vaan de RAF op de bein te hawwe. Sinds 1 januari 1983 zien de eilander Britse staotsbörgers en bij de groondwèt vaan 2009 kraoge ze 'n groete maot vaan otonomie. Heimèt is de koloniaole status vaan de eilen feitelek veurbij. In 1990 woorte de betrèkkinge tösse 't VK en Argentinië herstèld; me heet de kwestie laote röste. Op de eilen ligke versjèllende mijnevelder die nog mote weure opgeruimp.

Bronne

Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer koume bittekes informatie vaan en:Legislative Assembly of the Falkland Islands, en:Coat of arms of the Falkland Islands, en:Flag of the Falkland Islands, en:Wildlife of the Falkland Islands, en:Falkland Islands English en en:Falklands War.

Rifferenties

1. ↑ Falkland Islands Government - Headline results of 2012 Falkland Islands Census released
2. ↑ Ethnologue report for Falkland Islands
3. ↑ Science Daily - New Clues To Extinct Falklands Wolf Mystery