Giæa (cianta)

Pe de pàgine omònime, védde Giæa (disanbiguaçion).

Beta vulgaris
A cianta da giæa
Clasificaçión APG IV
Domìnio	Eukaryota
Régno	Plantae
(clade)	Angiospermae
(clade)	Mesangiospermae
(clade)	Eudicotidae
(clade)	Eudicotidae centrâli
(clade)	Sùperasteridae
(clade)	Asteridae
(clade)	Euasteridae
(clade)	Campanulidae
Órdine	Caryophyllales
Famìggia	Amaranthaceae
Génere	Beta
Spêce	B. vulgaris
Clasificaçión Cronquist
Domìnio	Eukaryota
Régno	Plantae
Sóttarégno	Tracheobionta
Sùperdivixón	Spermatophyta
Divixón	Magnoliophyta
Clàsse	Magnoliopsida
Sóttaclàsse	Caryophyllidae
Órdine	Caryophyllales
Famìggia	Chenopodiaceae
Génere	Beta
Spêce	B. vulgaris
Nomenclatura binomiale
Beta vulgaris L., 1753
Scinònimo
46 scinònimi

Beta vulgaris (L., 1753), comuneménte conosciûa ségge cómme giæa ségge cómme giærâva in sciâ bâze di ûzi, a l'è 'na ciànta ch'a apartegne a-a famìggia de Amaranthaceae^[1], da quæ se pœan mangiâ e féugge.

Quésta ciànta a l'è stæta 'na de prìmme a êse descrîta segóndo o modèrno scistêma de clasificaçión, dæto ch'a l'êa stæta za catàlogâ into 1753 da Linneo, inta sò inportantìscima òpia Species Plantarum^[2].

A l'é 'na ciànta erbàcea, existénte in divèrse variêtæ: da sùcou, da òrto e da foràggio, pe l'alimentaçión de béstie.

In sciâ bâze de l'ûzo a l'è conosciûa con divèrsci nómmi:

• a ciànta da sùcou (coltivâ cómme tùbero ascì) a l'è in génere ciamâ cómme giærâva segóndo a grafîa ofiçiâ, gêräva in savonéize, gearàva in vintimigiôzo e betařava in monegàsco (in italiàn barbabietola).
• a variêtæ coltivâ inti òrti, da quæ se mangiàn e féugge, a l'è pe cóntra dîta giæa segóndo a grafîa ofiçiâ, gè in savonéize e gé in vintimigiôzo (in italiàn bietola).

A giæa a l'è 'na ciànta èrbacea da-a coltivaçión bienâle, de ræo perénne, ch'a l'è àncoâ a-o seu gràçie a 'na réixe méistra e ch'a pœ arivâ a 'n'altéssa de ciù ò mêno 1 ò 2 mêtri.

E féuggie da B. vulgaris són lónghe tra 5 e 20 cìtti (ciù picìnn-e quélle vèrso l'âto), a fórma de cheu, e arivàn a dimenscioîn bén bén magioî inte variêtæ coltivæ. Quéste àn ascì 'n màrgine intrêgo ò óndulòu e, in sciâ pàgina superiôre, prezentàn 'na nétta còsta centrâle.

I scioî de quésta ciànta àn 'na tìnta vèrde ò róssa e són asæ picìnn-i, co-in diàmetro de 3-5 mm, formæ da çìnque féugge (ò pétali) e són arechéugéiti in dénse spîghe, in grùppi generalménte da træ a éutto unitæ. L'inpolinaçión a l'avegne gràçie a-a fòrsa do vénto, in vîa primâia, e secondariaménte atravèrso e bestiête.

O frûto o l'è costitoîo da doî acheni modificæ de mòddo da contegnî a seménsa, da-a fórma a lénte e ànpia 2-3 mm.

E variêtæ sarvæghe de B. vulgaris són distriboîe inta ciù pàrte de l'Eoröpa, inta Macaronesia e inte l'Àzia òcidentâle, scibén che ghe séggian ciànte natûalizæ inti âtri continénti ascì^[1].

In particolâ són difûze inte zöne costêe, caraterizæ da 'n elevâ salinitæ e da 'n seu sàbiôzo ò conpòsto sorviatùtto da prîe.

Inte l'Eoröpa produtoî de sùcou giànco són a Frànsa e a Germània e, ecetoòu o Lusenbùrgo, tùtti i Pàizi de l'Unión Eoropêa estrâon o sùcou da-a B. vulgaris.

Produtoî de giærâve da sùcou (into 2018)
Pàize	Produçión (tonêi)
Rùscia	42.065.957
Frànsa	39.914.030
Stati Unïi	30.192.920
Germània	26.191.400
Turchia	17.436.100
Polònia	14.302.910
Ucraìnn-a	13.967.700
Cinn-a	11.276.600
Egitto	10.377.371
Régno Unîo	7.620.000

1. ↑ ^{1,0 1,1} (EN) Beta vulgaris, in sce powo.science.kew.org. URL consultòu o 5 màzzo 2021.
2. ↑ (LA) Carl von Linné, Species Plantarum: exhibentes plantas rite cognitas, ad genera relatas, cum differentiis specificis, nominibus trivialibus, synonymis selectis, locis natalibus, secundum systema sexuale digestas, Stoccolma, Impensis Laurentii Salvii, 1753, p. 222.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce giæa
• Wikispecies a contêgne informaçioìn in sce giæa