Mâta

ZE
 Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

A bandêa de Mâta
A poxiçión de Mâta in sciâ càrta giögràfica
Càrta fìxica de Mâta

Mâta (Malta in maltéize e in ingléize, prononçiòu rispetivaménte [ˈmɐltɐ] e [ˈmɒltə]), conosciûa ofiçialménte cómme Repùbrica de Mâta (Repubblika ta' Malta in maltéize[1], Republic of Malta in ingléize), a l'é 'n pàize de l'Eoröpa do sùd.

Giögrafîa

Mâta a l'é formâ da 'n arçipélago scitoòu a-o céntro do Mâ Mediterànio, inta región de l'Eoröpa do sùd. A se trêuva ciù ò mêno 80 km a sùd de l'îzoa da Sicìlia, 284 km a levànte da-e còste da Tunixîa[2] e 333 km a nòrd da Lìbia[3]. Co-ina popolaçión de 516.000 abitànti[4] e 'n'àrea de 316 km2[5] a l'é a dêxima naçión ciù picìnn-a pe estensción e a quàrta co-a ciù âta denscitæ de popolaçión a-o móndo.

A sò capitâle a l'é A Valétta, a quæ a l'é a çitæ capitâle ciù picìnn-a tra quélle di pàixi de l'Unión Eoropêa ségge pe àrea che pe popolaçión. A ògni mòddo a l'à 'n'estéiza àrea metropolitànn-a che, segóndo i dæti de l'Eurostat do 2020, a crovîva l'îzoa intrêga, pe 'na popolaçión de 480.134 persónn-e[6][7]. Defæti, pe-e Naçioìn Unîe, l'ESPON e a Comisción Eoropêa, l'îzoa a peu êse consciderâ cómme 'n'ùnica región urbâna[8][9], tànto che de spésso a l'é indicâ cómme 'na çitæ-stâto. Insémme a Cîpro a l'é un di doî stâti-îzoa scitoæ into Mediterànio.

A popolaçión de l'îzoa a l'é de lóngo stæta de religión crestiànn-a, e, scibén ch'o l'é probàbile che inti sécoli do domìnio àrabo a ciù pàrte di abitànti a l'êa de religión mosulmànn-a, inte 'sto perîodo chi e âtre confescioìn vegnîvan toleræ. D'ancheu, o catolicêximo o l'é stæto diciaròu religión de stâto, co-a Costituçión de Mâta che a ògni mòddo a tutêla a libertæ de conscénsa e de religión[10][11]. E léngoe ofiçiæ són o maltéize e l'ingléize; pe de ciù gh'é 'na çèrta difuxión de l'italiàn ascì.

Stöia

Inte l'arçipélago maltéize a l'é testimoniâ a prezénsa de l'òmmo scìnn-a da l'ànno 5.900 prìmma de Crìsto[12]. Defæti a sò poxiçión a-o céntro do Mediterànio[13] a l'à fæto scîe che l'îzoa a l'àgge 'na grandìscima inportànsa stratégica a livéllo navâle, raxón pi-â quæ o sò domìnio o l'é stæto contéizo da 'n gràn nùmero de stâti. Inte l'órdine, Mâta a l'é stæta controlâ da Fenìcci, antîghi Grêghi, Cartaginéixi, Romén, Àrabi, Normànni, Aragonéixi, Cavagêi de Sàn Zâne, Françéixi e Ingléixi, con ciaschedùn de 'sti pòpoli chi che in quàrche mòddo a l'à infloensòu e modelòu a milenâia identitæ colturâle da naçión[14].

Inte l'ànno 1813, a sovranitæ in sce l'îzoa a l'é pasâ a-i ingléixi, da-i quæ a l'é stæta dêuviâ sorviatùtto cómme bâze navâle e de comàndo pi-â pròpia Mediterranean Fleet. Asediâ da-e poténse da l'Àsse inta Segónda Goæra Mondiâle, a l'é stæta 'n céntro cruçiâle pe-e òperaçioìn di Alæe inte l'Àfrica do Nòrd e into Mediterànio[15][16]. Finîa a goæra, into 1964, o parlaménto do Régno Unîo o l'à aprovòu l'àtto de indipendénsa de l'îzoa, a quæ a l'é dónca diventâ 'na naçión indipendénte co-o nómme de Stâto de Mâta e con l'Elizabétta II cómme sò càppo de stâto[17]. Da-o 1974 a naçión a s'é a-a fìn trasformâ inte 'na repùbrica parlamentâre.

Economîa e polìtica

Mâta a l'é 'na popolâre destinaçión turìstica aprêuvo a-o sò clìmma câdo, a-i vàrri lêughi de demôa e a-i sò monuménti stòrichi, inclûxi tréi scîti diciaræ patrimònio de l'umanitæ da l'UNESCO: l'Hypogeum de Ħal Saflieni[18], a çitæ da Valétta[19] e i sètte ténpi megalìtichi de l'îzoa, tra i quæ gh'é çèrte de ciù antîghe strutûe do móndo ancón in pê[20][21][22].

A naçión a l'é, scìnn-a da-a sò indipendénsa, un di ménbri do Commonwealth e de Naçioìn Unîe e, inte l'ànno 2004, a l'é intrâ inte l'Unión Eoropêa. Da-o 2008 a l'à adotòu l'éoro, intràndo dónca inte l'Eorozöna ascì.

Nòtte

  1. ↑ Prononçiòu [rɛˈpʊbːlɪkɐ tɐ ˈmɐltɐ]
  2. ↑ (EN) Thomas Ashby, Roman Malta, in Journal of Roman Studies, vol. 5, 1915, pp. 23–80.
  3. ↑ (EN) Anthony Bonanno, Malta and Sicily: Miscellaneous research projects (PDF), Officina di Studi Medievali. URL consultòu o 14 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 27 màzzo 2012).
  4. ↑ (EN) News Release (PDF), in sce nso.gov.mt. URL consultòu o 14 arvî 2022.
  5. ↑ (EN) Andre Zammit, Valletta and the system of human settlements in the Maltese Islands (abstract), in Ekistics, vol. 53, n. 316/317, 1986, pp. 89-95.
  6. ↑ (EN) Population on 1 January by age groups and sex - functional urban areas", Eurostat, 2020. URL consultòu o 14 arvî 2022.
  7. ↑ (EN) Population on 1 January by broad age group, sex and metropolitan regions 2020, Eurostat, 2020. URL consultòu o 14 arvî 2022.
  8. ↑ (EN) World Urbanization Prospects (PDF), Department of Economic and Social Affairs/Population Division, United Nations. URL consultòu o 14 arvî 2022.
  9. ↑ (EN) Interim Territorial Cohesion Report (PDF), Preliminary results of ESPON and EU Commission studies. URL consultòu o 14 arvî 2022.
  10. ↑ (EN) Constitution of Malta, Ministry for Justice, Culture and Local Government.. URL consultòu o 14 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 1º òtôbre 2018).
  11. ↑ (EN) Malta - The World Factbook, Central Intelligence Agency.. URL consultòu o 14 arvî 2022.
  12. ↑ (EN) Claire Farrugia, First inhabitants arrived 700 years earlier than thought, in sce timesofmalta.com, 18 màzzo 2018. URL consultòu o 14 arvî 2022.
  13. ↑ (EN) Jeremy Boissevain, Ritual Escalation in Malta, in Eric R. Wolf, Religion, Power and Protest in Local Communities: The Northern Shore of the Mediterranean, Walter de Gruyter, 1984, ISBN 3-110-09777-X.
  14. ↑ Rudolf & Berg, 2010, p. 1-11
  15. ↑ (EN) George Cross Award Commemoration, in sce visitmalta.com, 14 arvî 2015. URL consultòu o 14 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 3 arvî 2015).
  16. ↑ (EN) Should the George Cross still be on Malta's flag?, in sce timesofmalta.com, 29 arvî 2012. URL consultòu o 14 arvî 2022.
  17. ↑ (EN) Christmas Broadcast 1967, in sce royal.gov.uk. URL consultòu o 14 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 2 màzzo 2015).
  18. ↑ (EN) Hal Saflieni Hypogeum, UNESCO. URL consultòu o 14 arvî 2022.
  19. ↑ (EN) City of Valletta, UNESCO. URL consultòu o 14 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 25 màrso 2016).
  20. ↑ (EN) Megalithic Temples of Malta, UNESCO. URL consultòu o 14 arvî 2022.
  21. ↑ (EN) Malta Temples and The OTS Foundation, in sce otsf.org. URL consultòu o 14 arvî 2022.
  22. ↑ (EN) Daniel Cilia, Malta Before History: The World's Oldest Free-standing Stone Architecture, Miranda, 2004, ISBN 99-90-98508-1.

Bibliografîa

Âtri progètti

Colegaménti estèrni

Contròllo de outoritæVIAF (EN) 147680224 · ISNI (EN) 0000 0001 2097 5364 · LCCN (EN) n79145770 · GND (DE) 4037257-1 · BNF (FR) cb12210949t (data) · BNE (ES) XX451015 (data) · BAV (EN, IT) 497/22704 · NDL (EN, JA) 00567498 · WorldCat Identities (EN) n79-145770