Морфологија (лингвистика)

Оваа статија е за јазичната дисцплина. За останати значње на поимот „морфологија“ видете ја страницата за појаснување.

Морфологијата — јазична дисциплина која се занимава со идентификација, анализа и опис на структурата на морфемите на еден јазик. Покрај морфемите, морфологијата може да изучува и останати елементи како што се зборови, афикси, зборовни групи, интонација или акцент.

Морфолошката типологија е метод за класификација на јазиците според тоа како морфемите се употребуваат во јазиците. Така, класификацијата на јазиците според упoтребата на морфемите може да се движи од аналитички јазици, кои користат одреден број морфеми, преку аглутинативните и фузионалните јазици кои користат сврзани морфеми, па сè до полисинтетички јазици кои вклучуваат голем број морфеми во еден збор. Науката која се занимава со проучување на промените на гласовите во рамките на морфемите се нарекува морфофонологија.

Историја

Историјата на морфолошката анализа датира уште од обидите на стариот индиски јазичар Панини, кој создал 3.959 правила на санскритската морфологија во текстот Аштадјаји. Грчко-римските граматички традиции исто така вклучувале морфолошка анализа. Проучувањето на арапската морфологија, спроведени од Марах ал Арва и Ахмед али Масуд датираат од 1200 година.^[1] Поимот „морфологија“ бил создаден од Аугуст Шлајхер во 1859 година..^[2]

Основни концепти

Лексема и зборoвна форма

Разликата меѓу значењата на овие две форми на „зборот“ е една од најважните концепти во морфологијата. Со првата форма на зборот, лексема, се означуваат зборови кои се исти (по значење), како на пример зборовите мачка и мачки. Зборовната форма пак ги разликува двата облика на зборот „мачка“ како посебни (по форма). Формата на зборот која е одбрана како стандардна форма на зборот се нарекува лема.

Формообразување vs. зборообразување

Во однос на лексемата, можно е да се разграничат два вида морфолошки правила. Некои морфолошки правила се поврзани со различните форми на истата лексема, додека другите правила се поврзани со различни лексеми. Правилата од првиот вид се наречени формообразувачки промени, додека тие од вториот вид се наречени зборообразувања. Така на пример зборот „куче“ и множинската форма „кучиња“ се дел од формообразувачките промени, а зборовите како „кучешка храна“ или „кучешки живот“ се примери за зборообразување. Со други зборови, формообразувачките форми често се нарекуваат „стари зборови“, а зборообразувањето доведува до „нови зборови“.

Во поглед на тоа како се создаваат зборовите, постои разлика меѓу два вида процеси за зборообразување: изведување и соединување. Соединувањето е процес каде се спојуваат полнозначи зборови во еден нов збор. Пример за соединувањето е зборот „старословенски“ кој е составен од два полнозначни збора „стар“ и „словенски“. Изведувањето означува добивање нови зборови со додавање додадени морфеми или афикси, односно наставки или наставки. Пример за изведени зборови е зборот „несогласност“, кој е составен од зборот „согласност“ и претставката „не-“. Општата поделба на додадените морфеми е^[3]:

• додадени морфеми („афикси“)
  • претставни („претставки“)
  • наставки („наставки“)
    • формообразувачки наставки („флексивни наставки“)
    • зборообразувачки наставки („суфиксни наставки“)

Парадигма и морфосинтакса

Јазичната парадигма претставува комплетен сет на зборовни форми кои се поврзуваат со одредена лексема. Познати примери за парадигмите се конјугацијата на глаголските форми и деклинацијата на именките. Според тоа, зборовните форми на една лексема можат да бидат подредени во табели, класифицирани според споделените формообразувачките категории како што се време, аспект, начин, број, род или падеж.

Формообразувачките категории кои се користат за да се групираат зборовните форми во парадигми не се избрани случајно, туку тие мора да бидат категории кои се релевантни за синтактичките правила на јазикот. Така на пример, категоријата падеж не може да се примени при класифицирање на македонските именки бидејќи тој не постои во јазикот. Кога станува збор за зборообразувањето нема ограничување според синтактичките правила. Науката која се занимава со проучување на поврзаноста меѓу морфологијата и синтаксата се нарекува морфосинтакса и како нејзина ингеренција е формообразувањето, но не и зборообразувањето.

Лексичка морфологија

Лексичката морфологија е гранка на морфологијата која се занимава со лексиконот (зборовен фонд), кој морфолошки гледано, е збир на лексеми (зборови) на еден јазик. Лексичката морфологија е главно фокусирана кон зборообразувањето и соединувањето зборови.

Модели

Во морфологијата има три основни модели:

• морфологија заснована на морфемите
• морфологија заснована на лексемите
• морфологија заснована на зборовите

Морфолошка типологија

Во 19 век, филолозите ја создале класификацијата на јазиците според морфологијата на јазиците. Според оваа типологија, некои јазици се изолативни и имаат слаб систем на морфеми, додека пак некои се аглутинативни и нивните зборови имаат голем број на лесно препознатливи морфеми. Некои јазици се инфлективни или фузионални јазици. Пример за изолативен јазик е кинескиот, пример за аглутинативен е турскиот, додека фузионални се грчкиот и латинскиот.

Имајќи го на ум бројот на јазици во светот, оваа поделба не е сосема разјаснета и голем број јазици не можат со леснотија да бидат класифицирани во ниту една од споменатите групи. Постојат и такни јазици кои можат да се класифицираат во повеќе од една група.

Наводи

Дополнителни информации

Поврзано

• Морфема
• Лингвистика
• Морфофонологија