आवर्त सारणी

आवर्त सारणी (इंग्लिश: Periodic Table, पिरियॉडिक टेबल) ही रासायनिक मूलद्रव्यांना तक्त्याच्या रूपात दर्शवण्याची एक पद्धत आहे. मूलद्रव्यांना कोष्टकरूपात दाखवण्याच्या काही पद्धती जुन्या काळी प्रचलित होत्या (उदा. डोबेरायनरची त्रिके, न्यूलॅंडची अष्टके). या पद्धतींद्वारे केली जाणारी मांडणी सर्व ज्ञात मूलद्रव्यांना लागू करता येत नसे.

मेंडेलीव्हची आवर्त सारणी

मेंडेलीवची आवर्त सारणी (इ.स. १८७२ची आवृत्ती)

इ.स. १८६९ साली रशियन शास्त्रज्ञ दिमित्री मेंडेलीव याने प्रथम ही आवर्त सारणी आधुनिक पद्धतीने मांडली. मेंडेलीवने मूलद्रव्यांना त्यांच्या अणु-वस्तुमानाच्या चढत्या क्रमाने मांडले. त्यानंतर मेंडेलीवने मूलद्रव्यांची आडव्या ओळीत मांडणी करण्यास सुरुवात केली. जर त्याला आधी मांडलेल्या मूलद्रव्याशी साधर्म्य असलेले दुसरे मूलद्रव्य सापडले, तर ते त्याने नवीन ओळीत पहिल्या मूलद्रव्याच्या खाली मांडले. मेंडेलीव्हला अश्या सारणीतून मूलद्रव्यांच्या गुणधर्मांमधील आवर्तानुसारी कल ठळकपणे दाखवायचे होते. काळागणिक जसजशी नव्या मूलद्रव्यांची भर पडत गेली, तसतशी मेंडेलीव्हच्या मूळ सारणीची रचना वाढत वाढत बदलली गेली.

मेंडेलीव्हची आवर्त सारणी जरी तत्कालीन ज्ञात मूलद्रव्यांची मांडणी करण्यात यशस्वी ठरली, तरी कालांतराने, तिच्यामधील काही त्रुटी समोर आल्यात. उदा. एकाच मूलद्रव्याची विविध अणु-वस्तुमान असलेली समस्थानिके मेंडेलीव्हच्या आवर्त सारणीत विविध जागा घेतील, परंतु असे करणे अयोग्य आहे, कारण सगळ्या समस्थानिकांचे रासायनिक गुणधर्म सारखेच असतात.

आधुनिक आवर्त सारणी

इ.स. १९१३ मध्ये हेनरी मोस्ले या ब्रिटिश शास्त्रज्ञाने असे शोधून काढले की, अणुवस्तुमान हा मूलद्रव्यांचा मूलभूत गुणधर्म नसून, तो अणुअंक हा आहे. मोस्लेने मेंडेलीव्हच्या सारणीत अणुअंकानुसार मूलद्रव्यांची फेरमांडणी केली आणि आज वापरली जाणारी आधुनिक आवर्त सारणी तयार केली.


आवर्त सारणी
आवर्त सारणी


वर्तुळाकार आवर्त सारणी. मध्यभागी दिमित्री मेंडेलीवचा चेहेरा कोरलेला आहे
दिमित्री मेंडेलीव


आवर्त सारणी - मूलद्रव्ये

संकेत कोषात ९२ मूलद्रव्यांची नावे दिलेली आहेत.[१] ट्रान्सलिटरल फाऊंडेशनने मूलद्रव्यांची मराठी आवर्त सारणी बनवली आहे. [२]

अणुवस्तुमान / अणुअंक संकेतचिन्ह इंग्रजी मूलद्रव्य मराठी मूलद्रव्य समाईक

ऑक्सिडीभवन स्थिति

१ उ [H] hydrogen हायड्रोजन ±1
२ या [He] helium हेलियम 0
३ ल [Li] lithium लिथिअम +1
४ वि [Be] beryllium बेरिलीम +2
५ टा [B] boron बोरॉन +3
६ प्रां [C] carbon कोळसा(कार्बन) ±4
७ भू [N] nitrogen नायट्रोजन −3
८ जा [O] oxygen प्राणवायू,ऑक्सिजन −2
९ त [F] fluorine फ्लूओरीने −1
१० शि [Ne] neon शिथिराति 0
११ क्षा [Na] sodium क्षारातु +1
१२ भ्रा [Mg] magnesium भ्राजातु +2
१३ स्फ [Al] aluminum स्फटयातु +3
१४ सै [Si] silicon सैकता ±4
१५ भा [P] phosphorus भास्वर −3
१६ शु [S] sulfur शुल्वारि −2
१७ नी [Cl] chlorine नीरजी −1
१८ मं [Ar] argon मंदाति 0
१९ द [K] potassium दहातु +1
२० चू [Ca] calcium चूर्णातु +2
२१ स्तो [Sc] scandium स्तोकातु +3
२२ रं [Ti] titanium रंजातु +4,3,2
२३ रो [V] vanadium रोचातु +5,2,3,4
२४ व [Cr] chromium वर्णातु +3,2,6
२५ लो [Mn] manganese लोहक +2,3,4,6,7
२६ अ [Fe] iron अयस् +3,2
२७ के [Co] cobalt केत्वातु +2,3
२८ रू [Ni] nickel रूपक +2,3
२९ ता [Cu] copper ताम्र +2,1
३० कु [Zn] zinc कुप्यातु +2
३१ द्र [Ga] gallium द्रवातु +3
३२ सि [Ge] germanium सिकातु +4,2
३३ ने [As] arsenic नेपाली ±3,+5
३४ मे [Se] selenium मेचाग्नि +4,−2,+6
३५ दु [Br] bromine दुराघ्री ±1,+5
३६ ली [Kr] krypton लीनाति 0
३७ दी [Rb] rubidium दीपातु +1
३८ शो [Sr] strontium शोणातु +2
३९ भृ [Y] yttrium भृशला +3
४० गो [Zr] zirconium गोमेदातु +4
४१ का [Nb] niobium काशातु +5,3
४२ सं [Mo] molybdenum संवर्णातु +6,3,5
४३ चे [Tc] technetium चेष्टातु +7,4,6
४४ नक [Ru] ruthenium नक्षरातु +4,3,6,8
४५ ना [Rh] rhodium नाम्लातु +3,4,6
४६ नी [Pd] palladium निचूषातु +2,4
४७ रज [Ag] silver रजत +1
४८ मृ [Cd] cadmium मृज्यातु +2
४९ नै [In] indium नैलातु +3
५० त्र [Sn] tin त्रपु +4,2
५१ अं [Sb] antimony अंजन +3,5
५२ वं [Te] tellurium वंगक +4,6,−2
५३ जं [I] iodine जंबुकी −1,+5,7
५४ को [Xe] xenon कोटयाति 0
५५ द्यु [Cs] cesium द्युतातु +1
५६ ह [Ba] barium हर्यातु +2
५७ सु [La] lanthanum सुजारला +3
५८ पु [Ce] cerium पुष्कला +3,4
५९ श्या [Pr] praseodymium श्यामला +3,4
६० आ [Nd] neodymium आपीतला +3
६१ पि [Pm] promethium पिविरला +3
६२ धू [Sm] samarium धूसरला +3,2
६३ किं [Eu] europium किंविरला +3,2
६४ यो [Gd] gadolinium योनिला +3
६५ इ [Tb] terbium इद्‌‍भृशला +3,4
६६ चु [Dy] dysprosium चुम्बला +3
६७ पां [Ho] holmium पांडुला +3
६८ र [Er] erbium रक्तला +3
६९ व्या [Tm] thulium व्याहरिला +3,2
७० श्वे [Yb] ytterbium श्वेतला +3,2
७१ निर्व [Lu] lutetium निर्वर्णला +3
७२ गा [Hf] hafnium गावातु +4
७३ स [Ta] tantalum सहातु +5
७४ च [W] tungsten चण्डातु +6,4
७५ बा [Re] rhenium बाष्पातु +7,4,6
७६ गु [Os] osmium गुर्वातु +4,6,8
७७ घ [Ir] iridium घनातु +4,3,6
७८ म [Pt] platinum महातु +4,2
७९ स्व [Au] gold स्वर्ण +3,1
८० पा [Hg] mercury पारद +2,1
८१ सितु [Tl] thallium सिक्ष्यातु +1,3
८२ सी [Pb] lead सीस +2,4
८३ भि [Bi] bismuth भिदातु +3,5
८४ तो [Po] polonium तोयातु +4,2
८५ ला [At] astatine लावणी
८६ तै [Rn] radon तैजसाति 0
८७ क्षु [Fr] francium क्षुद्रातु +1
८८ ते [Ra] radium तेजातु +2
८९ ए [Ac] actinium एजातु +3
९० ह्र [Th] thorium ह्रसातु +4
९१ प्रै [Pa] protactinium प्रैजातु +5,4
९२ कि [U] uranium किरणातु +6,3,4,5
९३ Np neptunium neptunium +5,3,4,6
९४ Pu plutonium plutonium +4,3,5,6
९५ Am americium americium +3,4,5,6
९६ Cm curium curium +3
९७ Bk berkelium berkelium +3,4
९८ Cf californium californium +3
९९ Es einsteinium einsteinium +3
१०० Fm fermium fermium +3
१०१ Md mendelevium mendelevium +3,2
१०२ No nobelium nobelium +2,3
१०३ Lr lawrencium lawrencium +3
१०४ Rf rutherfordium rutherfordium
१०५ Db dubnium dubnium
१०६ Sg seaborgium seaborgium
१०७ Bh bohrium bohrium
१०८ Hs hassium hassium
१०९ Mt meitnerium meitnerium
११० Ds darmstadtium darmstadtium
१११ Rg roentgentium roentgentium
११२ Cn copernicum copernicum
११३ Uut ununtrium ununtrium
११४ Fl flerovium flerovium
११५ Uup ununpentium ununpentium
११६ Lv livermorium livermorium
११७ Uus ununseptium ununseptium
११८ Uuo ununoctium ununoctium

मूलद्रव्य विषयावरील पुस्तके

  • आवर्त सारणी व मूलद्रव्यांची दुनिया (डाॅ. व्ही.एन. शिंदे)

हे सुद्धा पहा

मूलद्रव्य

References

  1. ^ TransLiteral Foundation, "संकेत कोश - संख्या ९२"
  2. ^ TransLiteral Foundation, "मराठी आवर्त सारणी"