Basalt
Basalt is en Steen ut de Klass vun de Vulkaniten, de basisch, also arm an Kieselsüür is. Tohopensett is Basalt vör allen ut Iesen- un Magnesium-Silikaten, sünners ut Olivin un Pyroxen as ok Plagioklas (Feldspat), de riek an Calcium is. Basalt is cheemsch dat glieke as de Gabbro, wat dat plutonitische Gegenstück is. Basalt ist de Steenoort, worut de gröttste Deel vun de Eerdköst un -baverflach besteiht.
Naam
Dat Woort „Basalt“ is ut de latienschen Spraak lohnt, vun dat Woort basaltēs, wat en Verschrieven vun dat greeksche βασανίτης [λίθος] basanítēs [líthos], „Proovsteen“ oder βάσανος, básanos, „Graavstickel-Steen“ is. Mööglicherwies hett dat Woort sien Oorsprung in Ägypten hatt.[1]
Geoloogsch olle Basalten, de al’n lichte Ännern vun jemehr Föög opwiest un de jemehr Mineraltohopensetten ok al dör Metamorphoos verännert worrn is, warrt as Diabas un Melyphyr betekent.
Tostannenkamen
Basalt entsteiht, wenn dünnfletig, kieselsüürarm Magma dör Vulkanismus as Lava an de Eerdböverflach utpedden un dor teemlich gau afköhlt deit. Vulkanen, de basaltische Lava utspeen doot, sünd tomeist teemlich sütje in jemehr Kegelform, vun wegen dat de Lava so dünnfletig is sik un dorüm goot verdeelt un uteneenlöpt. Ut den sülven Grund sünd basische Vulkanen ok nich sünners explosiv; de Eruptschonen loopt normalerwies ruhig un sinnig af. Basalt entsteiht nich blots an Vulkanen, man ok an de middelozeaanschen Rüchen un kann ok – as en sünnere Form – bi Spleetvulkanen tostannen kamen.
Utsehn
Tyypsch Basalt is düstergrau bit swart un besteiht to’n gröttsten Deel ut en fienkörnige Grundmasse. Roor sünd Insprenglingen, de groffkörnige un mit bloot Oog to sehn sünd, man dat kann in enkelte Basaltvarietäten vörkamen.
Woans sik de Basalt wiest, wenn he ut de Lava verklamt is, hangt vör allen vun twee Fakters af: Wenn basische Lava ut’n Vulkan utpeddt is, denn köhlt se teemlich gau ut un verklamt to en tosamnehangen Steenföög, dat sik afhangig vun de Temperatur un den Gasandeel in de Smölt as Pāhoehoe-Lava oder as ʻAʻā-Lava dorstellt. De Pāhoehoe-Lava is dünnfletiger, hitter un hett en sieten Gasandeel. Wenn se afköhlen deiht, denn billt sik toerst baven en Huut, wieldat Lava dorünner noch fletig is un de Huut tohopenschufft. Dördor formt sik de Böverflach as en tosamenleggten Strick. Wenn de Lava en hogen Gasandeel bargt, is se tomeist taagfletiger un köhler un wiest ok veel Blasen op. Disse Oort vun Basaltlava kann nich so goot strömen und staut sik dorüm gau op un kann sik to lütte Steentoorns ophüpen. De Böverflach vun disse Aa-Lava is ruuch un faken ok scharpkantig.
En annere Form vun Basalt sünd de schönen Basaltsülen. Disse billt sik faken ut dat Magma, dat al in en Vulkan hoochstegen, aver nich mehr bi en Eruptschoon utsmeten worrn is. Dat is de rest, de an’n End vun de Aktivität noch in’n Sloot binnen sitt un dorbinnen veel langsamer utköhlt, as dat bi de Lava an de Luft passeert. Dor dat Hentrecken vun’t Utköhlen, tütt sik de Basalt tosamen, wobi sik tomeist sösseckige Sülen utbillt, de faken mehrere Meter lang sünd un pielliek op de Grenzflach vun’t Utköhlen staht. De sösseckigen Sülen kamt an’n fakensten vör, dat gifft aver ok Sülen mit mehr oder weniger Ecken.
En sünnere Form vun Basalt, de aver man teemlich roor is, is de so nöömte Kugelbasalt, de sien Naam vun sien butere Form hett. Kugelbasalt kann tostannen kamen dör dat Verweddern vun Basaltsülen, wenn disse freeleggt worrn sünd. Dör lütte Reten un Kluften kann Water rinkamen, wat den Steen angrippt mit de Tiet oder to Frostsprengen föhrt. Op disse Oort kamt dat mit de Tiet bi’n Verweddern to en tweibreken vun de Sülen in lütteren Blöck, de denn kugelförmig vun buten na binnen verweddert un dördör jemehr Form kriegt.
Tohopensetten
Basalten hebbt jümmer en basische Tohopensetten, wat bedüüt, dat se arm an SiO2 sünd. De bestimmenden Mineralgruppen sünd Plagioklasen, tomeist Labradorit, un Pyroxenen, sünners as Augit. Olivinen un Foiden duukt in enige Basaltvörkamen op, man se künnt ok fehlen. Mitünner finnt een ok Biotit un Hoornblenn, Alkalifeldspat un Quarz kamt in Basalt dorgegen nicht vör, oder man blots in ünnerordent Rull.
Basalten de bannig arm an SiO2 sünd, tekent sik tomeist dör dat Vörkamen vun dat Foid Nephelin ut. Man seggt to disse Grupp ok „subalkalische Basalten“. De quarzriekeren Varianten höört to de Grupp vun de „alkalischen Basalten“.
Altosamen wiest sik de Basalten in jemeher cheemschen Bestanddelen as bannig wesselhaft, ofschoonst se vun jemehr Utsehn wat anners vermoden laat. Man de Mineraltohopensetten kann – dorvun afhangig, in wovun Zoon de Basalt tostannen kamen is – teemlich wesseln. Man ünnerscheedt bi Basalt na jemehrn Chemismus mehrere Ünneroorden:
- Bi’n Tholeeitbasalt sünd Plagioklas, Augit un Orthopyroxen an’n fakensten
- Olivinbasalt tekent sik dör en düütlich Olivinandeel ut, bargt aver keen Orhtopyroxen
- Alkalibasalt un Alkaliolivinbasalt wiest Olivin un en düütlichen Nephelinandeel
- As Basaniten warrt Stenen betekent, de mit den Basalt eng verwandt sünd un grote Andelen vun Foiden un Olivin bargt. Se leegt dorüm in en anner’t Feld vun’t Streckeisendiagramm.
Zonen, woneem Basalt entsteiht
Basalt is de Steen, de op de Eer an’n fakensten antofinnen ist, wenn man nich blots dat Fastland, man ok de Seerebeden bekieken deit. Meist all de depen Seeboddens op de Eer bestaht ut Basalt, de villicht vun en mehr oder weniger dicken Sedimentlaag bedeckt warrt. Magma, dat sik as Smölt ut de Asthenosphäär afsonnern deit, stiggt an de Middelozeaanschen Rüchen, de as en Nettwark de hele Eer ümspannt, op un tüügt bi’t Afköhlen ne’en, jungen Seebodden. De lagert sik an de ozeaanschen Lithosphärenplaten an, de in Folg vun de Platentektonik utenanner driften doot („Seafloor spreading“). Disse Vörgang sorgt dorför, dat de Seebodden jümmer öller warrt, je wieter man vun so een middelozeaanschen Rüch weggeiht. Basalt kann aver ok an annere Steden entstahn. Afhangig dorvun, woneem de Basalt tostannen kamen is, warrt he ünnerscheedlich betekent:
- MORB (mid ocean ridge basalt) is de Basaltyyp, de an de middelozeaanschen Rüchen twüschen twee utenannerdriften Platen tostannen kummt.
- CMB (continental margin basalt) kann an Subdukschoonszonen twüschen ozeaanschen un kontinentalen Platen tostannenkamen.
- IAB (island arc basalt) entsteiht an Subdukschoonszonen twüschen twee ozeeanschen Platen.
- OIB (ocean island basalt) is de Basalttyyp, de dör Hotspotvulkanismus entsteiht.
De Basalttypen ünnerscheedt sik in jemehr cheemsch Tohopensetten wieldat de oorsprünglich Laven se op verscheden Oort un Wies tostannen kamen sünd.
Bito is dat in de Eerdhistorie an eenige Steden ok to dat Uttreden vun Floodbasalten (oder ok: Plateaubasalten) kamen, wat ok bannig dünnfletige Laven wesen sünd, de op evene Böverflach wiete Landrebeben överspöölt hebbt un denn to Basaltschichten verklamt sünd. Basalt kummt weltwiet ok verbreedt op dat Fastland vör, wo dat tomeist an Hotspots bunnen is oder an Gravenbröök (Riftzonen).
Annere Himmelskörper
Basalt gifft dat nich blots veel op de eer, man ok op de terrestrischen Planeten (Merkur, Venus un Mars) as ok op’n Maand gifft dat dorvun veel. Ok vele Meteoriten hebbt de glieke cheemsche Tosamensetten as Basalt. So kann man ut jem torüchsluten dorop, woans dat Sünnsystem entstahn wesen mag.
Basalt as Bostoff
Basalt is en Natursteen, de ok as Bostoff insett warrt. Basalt is druckfast, swor to bearbeiten, aver nich to sprööd un warrt vör allen as Ünnerbo vun Straten un Bahngleisen bruukt. Bit in de 1950er Johren is Basalt veel ok ein’n Weeg- un Stratenbo verwennt worrn, as Mosaik-, Lütt- un Grootplaastersteen. In’n Goorn- un Landschopsbo warrt de Steen ok hüüt jümmer noch geern to’n Plaastern bruukt. Hüüs, de in de Neeg vun Vulkanen boot worrn sünd, bestaht tomeist ok ut Basaltstenen, wat de Dörper en düster’t Utsehn mitgifft, as to’n Bispeel Öörd in de Eifel oder ründ üm den Ätna op Sizilien. Siet Johrhunnerten warrt an Wegsteden ok Basaltkrüzen opstellt, de vundaag faken ünner Denkmolschuul staht. Histoorsch bedüdende Basaltkrüzen staht sünner in’t Rebeet vun Mayen in de Eifel.
In’t Rebeet vun de Böhmschen Middelbargen (České středohoří) un bit to de Zittauer Bargen sünd in Dörper un lütte Städer enkelte Hüüs to sehn, de en Sockelmuerwark hebbt, dat ut överenanner leggte Basaltsülen vun ruchweg de glieken läng bestaht. De Sülenköpp stellt also de Butensiet vun den Sockel dor, solang de nich verputzt worrn is. In eenige ländliche Rebeden sünd ok eenige wenige Goornmuern in disse Bowies bestahn bleven. Dat sünnere doran is, dat sik Basaltsülen blots ünner en hogen Kraftopwand dwer splitten laat.
En sünnere Form stellt ok de so nöömte Sünnbrennerbasalt dor, de düchtig unbestännig is. Vun wegen, dat he so licht utenannerfallt is de för technische Anwennen nicht to bruken. De Grund för den gauen Verfall liggt woll an sien h ogen Andeel an dat Mineral Analcim, dat teemlich anfallig ist gegenöver’t Verweddern.
-
Basalten an de Küst vun Staffa -
Basalt: Herrenhausfelsen (Panska Skala) bi Kamenický Šenov/Steinschönau, Lausitzer Gebirge in Tschechien -
De Basaltsülen vun Giant’s Causeway in Noordirland sünd en Touristenattrakschoon -
Los Organos: Basaltsülen op La Gomera, Kanarische Inseln, Spanien
Borns
- ↑ Kluge Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, 24. Oplaag
