Catullus 16

Catullus of Carmen 16
Oorspronkelijke titel	Niet aanwezig, soms wordt de eerste regel als titel gebruikt
Auteur	Gaius Valerius Catullus
Vertaler	Paul Claes, Ype de Jong
Land	Romeinse Rijk
Oorspronkelijke taal	Latijn
Onderwerp	De rol van de dichter
Genre	Spotdicht
Uitgiftedatum origineel	1e eeuw voor Christus
Portaal    Literatuur

Catullus 16, ook wel bekend als Carmen 16 van Gaius Valerius Catullus, is een spotdicht dat door deze dichter werd geschreven in de eerste eeuw voor Christus.

Kenmerkend voor het vers is de uitgesproken grofheid en daarmee de moeilijkheden die dat met zich meebrengt in het vertalen. Het gedicht is dan ook zelden letterlijk vertaald en in 1973 schreef classicus Thomas Winter nog dat het pas recent mogelijk was het gehele gedicht te vertalen in het Engelse taalgebied.^[1] De Britse krant Telegraph noemde de eerste en laatste zin in 2009 "één van de goorste zinnen ooit geschreven in het Latijn, of welke andere taal dan ook", en weigerde een ongecensureerde vertaling af te drukken.^[2] Toen de bekende classica Mary Beard in datzelfde jaar de zin in het Latijn uitsprak en vertaalde voor de National Public Radio werden niet alleen de vertalingen, maar zelfs de gehele zin in het Latijn met een geluid gecensureerd.^[3]

Paul Claes vertaalde het gedicht naar het Nederlands onder de titel Woord en Daad.^[4] Ype de Jong, die het gedicht eveneens naar het Nederlands vertaalde, gaf het de titel Ondeugende versjes van een keurige dichter.^[5] Classicus Johan Halsberghe hernoemde in zijn bloemlezing over humor bij Catullus Claes' vertaling naar Mannelijk.^[6] Hij merkte het tevens aan als schelddicht.^[6]

Het gedicht is geschreven in een hendecasyllabus, wat letterlijk 'elf lettergepen' betekent en wijst op het aantal lettergrepen dat er per dichtregel gebruikt is. Catullus gebruikte deze structuur van elf lettergrepen zodanig vaak voor schimpdichten, dat hij zelf het woord hendecasyllabus gebruikte om dit vers type te beschrijven.^[7] De grofheid die het gedicht kenmerkt, werd ook sterk met deze specifieke structuur geassocieerd; het was niet alleen toegestaan om onbehoorlijk taalgebruik te bezigen in 11 lettergrepen, dit was zelfs gebruikelijk.^[1]

Het grootste probleem hebben vertalers vaak met de eerste en laatste regel van het gedicht. Deze regel luidt: "Pedicabo ego vos et irrumabo". Dit probleem is tweeledig. Enerzijds is het taalgebruik in deze zin uitgesproken seksueel. 'Pedicabo' verwijst naar anale seks. 'Irrumabo' verwijst naar fellatio. De spotdicht, die zich richt tegen mede-dichters Aurelius en Furius, krijgt daarmee een sterke, homoseksuele ondertoon. Hier komt echter direct de tweede uitdaging in deze vertaling om de hoek kijken: enkel een homoseksuele belediging vertalen, vat niet de juiste belediging samen.^[6][1]

In Rome en het Romeinse rijk waren homoseksuele handeling een geaccepteerde vorm van seksualiteit. Wat echter níet geaccepteerd werd en extreem beledigend was, was de ontvangende partij zijn in deze handelingen, wat in moderne termen wel bottom wordt genoemd. Dit tastte de mannelijkheid van de persoon aan. Een man behoorde altijd te penetreren, dus zich te gedragen als 'top'. Wat in deze zinnen dan ook door Romeinen als een verschrikkelijke spot werd ervaren, was niet zo zeer dat Catullus hier naar homoseksuele handelingen verwijst, maar zichzelf tegenover zijn critici wegzet als de actieve, mannelijke partij. Hiermee vernederde hij Aurelius en Furius, die als ontvangers van zijn penis weggezet worden als vrouwelijk.^[6][1][8] Het gedicht is daarmee een voorbeeld bij uitstek, van veranderende (seksuele) mores.^[9]

Het harde dreigement met verkrachting dat Catullus in de eerste en laatste zin van zijn gedicht uit, moet volgens Paul Claes gezien worden in een grotere literaire context. Hij stelt hierover: "Machotaal is in spotgedichten gebruikelijk: de overdreven dreigementen maken deel uit van het sociale en literaire spel."^[8] Het overgrote deel van het gedicht handelt daarnaast ook over het verschil tussen de figuur van de dichter als maker en de dichter als persoon.

Daarnaast moet de figuur van Priapus in de context van het gedicht niet vergeten worden. Priapus was een godheid die veelal met een enorme penis afgebeeld werd. Beelden van Priapus werden in tuinen en boomgaarden neergezet om dieven af te schrikken. Priapus zou namelijk dieven bestraffen door ze anaal te penetreren. Met de eerste en laatste regel verwijst Catullus dus expliciet naar de godheid die ook in de literatuur werd vereeuwigd.^[10]

Hieronder volgen enkele vertalingen naar het Nederlands. De vertaling van Paul Claes, hier direct onder, is directer en meer letterlijk.

^[4]

Ype de Jonge neemt meer dichterlijke vrijheid. Zo vertaalt hij de eerste en laatste zin niet letterlijk, omdat dat naar zijn idee 'te veel zou afleiden van de feitelijke bedoeling van de dichter'.^[11] Toch lijkt dit eerder persoonlijke voorkeur te zijn, omdat De Jong later aangeeft dat Catullus juist met de zeer heftige dichtregel start en eindigt, óm te choqueren en aan te geven dat niet alle gedichten zomaar op de dichter geprojecteerd kunnen worden. Daarnaast weigert De Jong ook op andere plekken schuttingtaal letterlijk te vertalen.^[12]

^[5]