Egmontplantsoen

Het Egmontplantsoen is een beeldenpark op de Kleine Zavel in Brussel. Het werd ingehuldigd in 1890 naar plannen van de architect Hendrik Beyaert en de tuinontwerper Louis Fuchs. De sculpturen vormen als het ware een klein museum over de 16e eeuw: een monumentale beeldenfontein van de graven Egmont en Horne, errond tien marmeren standbeelden van Belgische helden en op de hekken 48 bronzen standbeelden van de Brusselse ambachten.

De aanleg van het plantsoen kaderde in de 19e-eeuwse stadsvernieuwing in deze wijk. In 1872 werd het tweede deel van de Regentschapsstraat aangelegd, waarvoor het Hof van Thurn en Tassis werd afgebroken. Het Egmontpaleis bleef bewaard en zou de bovenzijde van de square vormen. Hendrik Beyaert werkte vanaf 1876 het ontwerp uit, dat een plaats voorzag voor het controversiële standbeeld van Egmont en Horne, dat in 1864 op de Grote Markt was geplaatst en waarover werd gebakkeleid tussen katholieken en liberalen. In 1879 gingen de werken aan het Egmontplantsoen van start, maar de keuze van de helden die er een plaats zouden krijgen, was nog niet bepaald. Dat gebeurde het volgende jaar door minister Gustave Rolin-Jaequemyns. Het was een voor die tijd typisch romantisch-nationaal programma dat eerder antiklerikaal getint was. Het geheel werd ingehuldigd op 20 juli 1890 ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van België. Burgemeester Karel Buls hield een strijdbare toespraak, geschreven door de archivaris Alphonse Wauters.^[1] Ook was er een historische stoet uitgewerkt door Gustave Den Duyts (Cortège historique du XVIe siècle).

Centraal staan, als symbool van de strijd tegen de Spaanse dwingelandij, op een indrukwekkend voetstuk de beelden van de graven van Egmont en Horne. Deze beeldengroep van Charles-Auguste Fraikin uit 1864 was oorspronkelijk opgesteld voor het Broodhuis op de Grote Markt, zijnde exact de plaats waar het schavot had gestaan waarop de afgebeelde graven zijn terechtgesteld. In 1879 werd het monument verplaatst naar de Kleine Zavel voor het Egmontpaleis.

De kunstenaar heeft beide graven voorgesteld op het ogenblik waarop zij naar het schavot worden geleid. Egmont, met de hoed op het hoofd en een zakdoek in de hand, vertoont een wilskrachtige uitdrukking. De graaf van Horne houdt zijn fluwelen hoed in de ene hand en legt de andere op de schouder van zijn lotgenoot. Het hoge voetstuk in neogotische stijl is versierd met de wapens van de beide heren. Twee landsknechten flankeren de sokkel. Op een verguld plakkaat staat volgend tweetalig opschrift:

Aux comtes d’Egmont et de Hornes, condamnés par sentence inique du duc d'Albe et décapités à Bruxelles le 5 juin 1568 / Aan de graven van Egmont en Hoorn, onrechtvaardig veroordeeld door de hertog van Alva en onthoofd te Brussel de 5 juni 1568.

De ontwerpstudie voor het standbeeld (op 3/4 grootte) staat in de Lakenhal van Herentals.^[2].

Achter in het plantsoen, rondom het standbeeld van de graven Egmont en Horne, staan tien witmarmeren beelden in haagnissen. Ze vormen een soort pantheon en eerbetoon aan de zestiende-eeuwse Habsburgse Nederlanden:

1. Willem de Zwijger, prins van Oranje (1533-1584) door Charles Van der Stappen, als leider van de opstand der Nederlanden tegen Spanje onder koning Filips II voorgesteld met krachtige en koppige trekken, draagt een staf, terwijl zijn linkerhand op zijn degen rust.
2. Lodewijk van Bodegem (ca. 1470-1540), door Jean Cuypers. De vermaarde bouwmeester, betrokken bij de aanleg van het oorspronkelijke Brusselse Broodhuis en de ontwerpen van de kerk van Brou is voorgesteld met een werktekening van de kerk in de ene hand en professioneel gereedschap in de andere.
3. Hendrik van Brederode (1531-1568), door Antoine-Joseph Van Rasbourgh, incarneert met De Zwijger en Marnix van Sint-Aldegonde het vaderlandsgezinde verzet tegen de dwingelandij. Hij overhandigde Margaretha van Parma het smeekschrift van het Eedverbond der Edelen en stelde op het banket voor om de spotnaam van geuzen als erenaam aan te nemen, reden waarom de kunstenaar aan de schouder van de afgebeelde een kom en bedelnap verbindt, kenmerkend voor de geuzen wier spreuk was: Fidèles au roi jusques à porter la besace (trouw aan de koning tot het dragen van de bedelnap toe).
4. Cornelis Floris De Vriendt (1518-1578), door Jules Pécher. De beeldhouwer en bouwmeester vervaardigde onder meer de sacramentstoren van de Sint-Leonarduskerk van Zoutleeuw, bouwde het Stadhuis en het Hanzehuis van Antwerpen en is de maker van het doksaal van de kathedraal van Doornik.
5. Rembert Dodoens (1518-1585), door Alphonse de Tombay. De afgebeelde was de meest vermaarde botanicus die de Nederlanden hebben gekend. Hij was tevens geneesheer en hoogleraar aan de Universiteit van Leiden. Hij bestudeerde ook kosmografie en fysiologie, maar zijn voornaamste werken handelen wel over botanica. Hij schreef een Histoire des Plantes en gaf een Nederlandstalig herbarium uit, het Cruydeboeck, opgedragen aan landvoogdes Maria van Hongarije, waarin hij vooral streekgebonden planten behandelde, die hij als eerste classificeerde.
6. Gerardus Mercator (1512-1594), door Louis Van Biesbroeck. De afgebeelde is bekend onder de gelatiniseerde versie van zijn werkelijke naam, De Cremer, en verwierf roem als aardrijkskundige, kosmograaf en wiskundige. Hij draagt een wereldkaart en een precisie-instrument.
7. Jan van Locquenghien (1518-1574), door Godefroid Van de Kerckhove. De afgebeelde was burgemeester en amman van Brussel, waar hij geboren is. Hij was betrokken bij de uitgraving van het kanaal van Willebroek.
8. Bernard van Orley (1492-1542), door Julien Dillens. Het betreft hier de vermaarde Brusselse schilder die Italië bezocht had en daar onder invloed van de Renaissance kwam te staan.
9. Abraham Ortelius (1527-1598), door Jef Lambeaux. De afgebeelde is een vermaarde geograaf die de eerste aardrijkskundige atlas van de wereld van zijn tijd uitgaf.
10. Filips van Marnix van Sint-Aldegonde (1538-1598), door Paul De Vigne. De diplomaat, schrijver en wijsgeer werd een vurige voorvechter van de vrijheid van denken. Indien De Zwijger het hoofd en de arm voorstelt van de omslachtige onderneming die de strijd tegen Spanje was, dan stond Marnix voor de ziel en de gedachte.

Het plantsoen is omgeven door een fraai uitgewerkte smeedijzeren afsluiting. Op regelmatige afstanden wordt die onderbroken door neogotische zuiltjes, die elk verschillen en elegante bronzen beeldjes dragen die de Brusselse ambachten voorstellen. Deze afsluiting is een nabootsing van die van de hand van de laat-vijftiende-eeuwse beeldhouwer Jan Borreman om het Baliënplein van het oude hertogelijke Paleis op de Koudenberg.

Overzicht van de 48 ambachtsbeeldjes (te beginnen links van de ingang tegenover het zijportaal van de Zavelkerk en dan verder in tegenwijzerzin)
Nr.	Ambacht	Afbeelding	Beeldhouwer	Attributen	Bijzonderheden
1.	Metsers, steenkappers, beeldhouwers en leidekkers (Vier Gekroonden)		Godefroid Van den Kerckhove	De ambachtsman houdt in de rechterhand een kompas, in de linker een ontrolde werktekening. Aan zijn voeten liggen een stuk beeldhouwwerk en het gereedschap van een metser en een schaliedekker.	Het beeld kreeg de gelaatstrekken van architect Hendrik Beyaert.
2.	Wapensmeden, Helmmakers en Zwaardvegers		Godefroid Van den Kerckhove	Een jongeman bekijkt een degen; aan zijn voeten ligt een helm.
3.	Tinslagers-Loodgieters		Jean Cuypers	Loden rol, blaasbalg
4.	Lei- of Pannendekkers		Albert Desenfans	Ladder
5.	Blekers		Jef Lambeaux	Schep
6.	Ketelmakers of Koperslagers en Bronsgieters		Jef Lambeaux	Pot, kan en hamer
7.	Stoeldraaiers, Mandenmakers, Stucwerkers en Rietdekkers		Antoine Van Rasbourgh	Gedraaide spijl, rieten mand
8.	Hoedenmakers, Volders en Brandewijnstokers		Jean Cuypers	Hoed
9.	Huidevetters		Albert Desenfans	Runderhuid
10.	Stoelenmakers in Spaans leer en Pruikenmakers		Jules Courroit	Stoel
11.	Haakbusdragers		Jean Van den Kerckhove	Haakbus, aambeeld
12.	Schoenlappers		Jean Laumans	Paar schoenen
13.	Zoetwatervisverkopers		Jean Laumans	Visnet en vis
14.	Schoenmakers		Louis Van Biesbroeck	Laarzen en schoenen
15.	Lakenscheerders en –koopmannen		Eugène De Plyn	Schaar
16.	Wolververs		Charles Geefs	Pot in de hand, vat en fornuis op voetstuk
17.	Gordelsnijders en Speldenmakers		Antoine Van Rasbourgh	Riemen
18.	Garen- en Brandverkopers		Polydoor Comeyn	Weegschaal en wolstreng op voetstuk
19.	Smeden		Louis Eugène Cambier	Hamer
20.	Vlasbewerkers en Lijnwaadhandelaars		Eugène De Plyn	Schietspoel
21.	Uitdragers of Oude Kleerkopers		A.D.K. Saïbas	Hoed en stuk stof
22.	Timmerlieden		A.D.K. Saïbas	Bijl
23.	Schippers		Edouard Laborne	Roeispaan, koorden en anker
24.	Wolwevers en –handelaars		Benoît Wante	Schietspoel
25.	Kleermakers		Armand Cattier	Kledingstuk en schaar
26.	Zadel- en Wagenmakers		Robert Fabri	Zadel en onderstel
27.	Groenten- en Fruithandelaars		Albert Hambresin	Fruitmand
28.	Schilders, Goudslagers en Glazeniers		Antoine Van Rasbourgh	Palet en kwast
29.	Sloten- en Uurwerkmakers		Jean Cuypers	Horloge en sleutelbos
30.	Wijnhandelaars		Albert Hambresin	Flessen, beker en ton
31.	Stoffenhandelaars en Kousenmakers		Robert Fabri	Stuk stof en kousen aan de gordel
32.	Barbiers en Chirurgijnen		Jean-Baptiste Martens	Pot in de hand, voet op een instrumentenkist
33.	Houthakkers en Boomzagers		Albert Hambresin	Zaag
34.	Messenmakers		Julien Renodeyn	Mes in een schede
35.	Tonnenmakers of Kuipers		Jules Courroit	Houten hoepel
36.	Borduurders en Bontwerkers		Armand Cattier	Pelsmantel
37.	Schrijnwerkers		A.D.K. Saïbas	Schaaf, kompas
38.	Galonmakers of Passementwerkers		Emile Namur	Koord en eikel
39.	Edelsmeden		Emile Namur	Heft en vat
40.	Vettewariërs (handelaars in zuivel en gevogelte)		Polydoor Comeyn	Dode gans (waaruit vetten worden gewonnen), fles
41.	Handschoenmakers		Louis Van Biesbroeck	Handschoenen in de hand en schaar in de gordel
42.	Vergulders		Louis van Biesbroeck	Palet, penseel en beker
43.	Molenaars		Guillaume Charlier	Molenrad en molen
44.	Handelaars in gepekelde vis		Charles Geefs	Vis en tonnetje
45.	Slagers		Edmond Lefever	Slagersmes en meer messen aan de gordel
46.	Tapijtwevers		Albert Desenfans	Klos met garen.
47.	Brouwers		Jean Van den Kerckhove	Boom
48.	Bakkers		Emile Namur	Ovenschep

• Roel Jacobs, "Het Egmontplantsoen op de Kleine Zavel" in: Brabant, 1991, nr. 3, p. 3-13 en nr. 4, p. 26-35
• Daniela N. Prina, "Beyaert's Square de la Place du Petit Sablon. Architectural sculpture, identity and artistic and political networks in late nineteenth-century Brussels" in: Sculpture Journal, 2016, nr. 3, p. 329-342. DOI:10.3828/sj.2016.25.3.

• Egmontplantsoen (Inventaris Bouwkundig Erfgoed)
• Kleine Zavelsquare (Leefmilieu Brussel)

Zie de categorie Petit Sablon Park van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.