Lirype

Lirype
Lirype i sommardrakt, Canada Foto: Alan D. Wilson
Lirype i vinterdrakt Foto: Eva Kostroma
Utbreiing og status
Status i verda: Livskraftig Status i Noreg: Livskraftig Utbreiinga av lirype
Systematikk
Underrekkje:	Virveldyr Vertebrata
Overklasse:	Tetrapodar Tetrapoda
Klasse:	Fuglar Aves
Orden:	Hønsefuglar Galliformes
Familie:	Fasanfamilien Phasianidae
Underfamilie:	Skoghøns Tetraoninae
Slekt:	Ryper Lagopus
Art:	Lirype L. lagopus
Vitskapleg namn
Lagopus lagopus von Linné, 1758

Lirype (Lagopus lagopus) er ein rypeart av skogshøns. Ho vert ogso kalla for skogsrype og dalrype.^[1] Arten har ei sirkumpolar utbreiing med habitat i arktisk til subarktisk område og på subalpin tundra. Lirrypa har fråvære frå Island og Grønland. Ho finst i det meste av Noreg i område med viervekstar og fjellbjørk, i Nord-Noreg kan ho treffast ned mot havnivå. Ho vekslar mellom kvit vinterdrakt og mest brun sommardrakt i heile utbreiingsområdet. Unnataket er underarten i Skottland som er raudbrun gjennom alle årstider.

Skildring

Høne og stegg (hannfuglen) er om lag jamstore. Vaksne fuglar veg 500-600 gram og har ei lengd på 40 cm. Dei har brunspragla fjørdrakt, steggen ein mørkare raudbrun farge på brystet og halsen. Halefjøra er svarte, men dekkfjøra over desse har same vernefarge som ryggen. Vengene, buken og føtene er kvite. Om vinteren har fuglen kvit drakt, men halefjøra og nebbet er fortsatt svart.

Lirype kan forvekslast med fjellrype, men skil seg frå denne på kraftigare kroppsbygnad og tjukkare nebb (ved rota 12–14 mm høgt, berre 8–9 med fjellrypa), vidare på sommardrakta er det ein meir raud-brun farge, ho har annleis låt og annleis tilhaldsstad. Vinterdrakta er snøkvit med svart stjert.

Vårdrakta til hannen er fullt utvikla i mai: det mørke kanstanjebrune på hovudet, hals og ho region teiknar seg skarpt mot den elles snøkvite kroppen. I augene er det blodfylte kammar. I sommardrakt er kjønna om lag like, dei er brun-svart-kvit-spraglete med kvite venger og svart stjert. Haustdrakta liknar sommardrakta. Ungfuglen liknar dei vaksne i sommardrakta.

Forplanting

Lirypa er monogam og begge partane tar del i oppføinga av kyllingane. Høna legg 8–12 egg i mai/juni. Desse har ei rugetid på om lag 20–21 dagar. Hannen hevdar paringsrevir.

Reiret er oftast skjult i kratt, og ein fordjuping i bakken fôrast oftast med gammalt gras og lauv. Oftast legg ho 8-12 egg i mai-juni. Hoa rugar 20-21 døger, eller held seg i nærleiken. Ungane kan fly litt allereie når dei er 8-9 dagar gamle.

Galleri

• 
  Hannfugl i mai, Denali nasjonalpark, Alaska

  Foto: NPS Photo / Jacob W. Frank
• 
  Skotsk lirype i flukt
• 
  Fjørkledd fot av lirype i Noreg.

  Foto: Arnstein Rønning
• 
  Egg av lirype, nomatatform

Åtferd

Rypene held seg i kull om hausten. Utover seinhausten og vinteren går dei i større flokkar. I snøvêr, kuldeperiodar og dårleg ver, grev dei seg ned i snøen.

Når hannen stikkast frå bakken kan ein høyra eit kraftig skrattande «errrrr rakk gakk gakk». I paringstida seier dei: «kopakk kopakk pakk pakk akka hahaha». Hoa svarar nasalt «nja nja».

Utbreiing i Noreg

Lirypa finst over heile landet og held seg i vierbeltet og det øvre bjørkeområdet. På dei store øyane i Nord-Møre lever ein underart som blir berre delvis kvit om vinteren. Ho er eit ynda jaktobjekt, og om lag 1/3 av individa som vert felt i jakt i Noreg er lirype. Populasjonen gjekk sterkt attende i perioden 2002 til 2012. Forskarane meinte at nedgangen kan vere relatert til klimaendringar.^[2]

Kjelder

• Hans Chr. Pedersen, 1994, Artsomtale: Lagopus lagopus' – lirype, S. 140 i: Gjershaug, J. O., Thingstad, P. G., Eldøy, S. & Byrkjeland, S. (red.): Norsk fugleatlas. Norsk Ornitologisk Forening, Klæbu. Henta 15. januar 2022

Referansar

Bakgrunnsstoff

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Lirype

• Dale S, Jacobsen K-O, Lislevand T, Solvang R, Stokke BG og Strøm H (2021, 24. november). Fugler: Vurdering av lirype Lagopus lagopus for Norge. Norsk rødliste for arter 2021. Artsdatabanken. Henta 15. januar 2022