Nicaragua

República de Nicaragua (norsk: Nicaragua, nicaraguansk)
Flagg Riksvåpen
Nasjonalsong	«Salve a tí»
Motto	Pro Mundi Beneficio (Latin: For the World's benefit)
Offisielle språk	Spansk
Hovudstad	Managua
Styresett President	Republikk Daniel Ortega
Flatevidd  – Totalt  – Andel vatn	130 370 km² (97.) 2,9 %
Folketal  – Estimert (2017)  – Tettleik	6 025 951 (109.) 46,2 /km² (136.)
Sjølvstende   - Erklært   - Anerkjent	Frå Spania 15. september 1821 25. juli 1850
Nasjonaldag	15. september
BNP  – Totalt (2015)  – Per innbyggjar	31 180 mill. USD (124.) 5 100 USD (140.)
Valuta	Córdoba
Tidssone	UTC -5
Telefonkode	+505
Toppnivådomene	.ni

Nicaragua er eit land i Mellom-Amerika. Det grensar til Honduras i nord, Costa Rica i sør og har kyst mot Stillehavet i vest og Det karibiske havet i aust. Nicaragua er det største landet i Mellom-Amerika i utstrekning, men har færrast innbyggjarar per kvadratkilometer. Landet har tropisk klima, men det finst regionale skilnader.

Ved folketeljinga i 2005 hadde Nicaragua 5 628 494 innbyggjarar. Valutaen i landet er nicaraguansk córdoba (NIO), som blir delt inn i 100 centavo. Nicaragua er ein republikk. Presidenten heiter Daniel Ortega Saavedra. Han var òg president i Nicaragua i perioden 1985–1990. Fleirtalet i Nicaragua er katolske kristne, 58,5 % av folkesetnaden er katolikkar. 21,6 % er protestantar og 19,8 % har ein annan eller ingen religion.

Det spanske imperiet erobra landa på 1500-talet. Nicaragua oppnådde sjølvstende frå Spania i 1821. Sidan då har landet hatt lange periodar med politisk uro, militær innblanding frå USA, diktatur og økonomiske vanskar. Dette førte til store omveltingar og revolusjon på 1960- og 1970-talet. Nicaragua er i dag ein representativt demokratisk republikk. I 1990 blei Violeta Chamorro vald til president, og var då den første kvinna som blei vald til dette embetet i Latin-Amerika.

Folkesetnaden er blanda, og består hovudsakleg av mestisar (69 %). Folk rekna som kvite er for det meste av spansk opphav, med mindre delar italiensk, fransk og tysk opphav (17 %). Resten består av små grupper marginaliserte afrikansk-ætta og urfolk. Ca. 25 % bur i hovudstaden Managua, den nest største byen i Sentral-Amerika. Språket er spansk, sjølv om nokre innfødde språk, slik som miskito, sumo og rama i tillegg til engelsk kreol, blir brukte i nokre område. Desse ulike kulturtradisjonane har påverka lokale uttrykk, slik som i litteraturen til m.a. Rubén Darío, Ernesto Cardenal og Gioconda Belli.^[1] Nicaragua er i stigande grad eit populær reisemål for turistar.^[2][3]

Namn

Namnet «Nicaragua» skal ha blitt gjeve landet av den første spanske conquistadoren som kom dit i 1522, Gil González Dávila. Det skal vera danna av namnet til ein lokal hovding kjend som Nicarao, og spansk agua, 'vatn'.^[4][5] Folket hans er også kjend som nicarao. Namnet kan visa til at det finst to store sjøar og fleire mindre vatn i området.^[6] Den største blir kalla Nicaraguasjøen.

Ei anna forklaring er at spanjolar skal ha tolka ei lokal utsegn om til «Nicaragua». Dette kan vera følgjande utsegner på nahuatl: nic-anahuac, som tyder 'Anahuac nådde så langt', 'nahuafolk kom så langt' eller 'dei som kom frå Anahuac kom så langt'; nican-nahua, som tyder 'her er nahuafolket'; eller nic-atl-nahuac, som tyder 'her ved vatnet' eller 'omgjve av vatn'.^[5][6][7][8]

Geografi

Nicaragua har eit totalt areal på 129 494 km², der 2,9 % er vatn. Det høgaste punktet i landet er Mogotón på 2 438 moh., medan San Cristóbal-vulkanen med sine 1745 moh. er den høgaste vulkanen.

Nicaragua kan grovt delast inn i tre geografiske regionar: låglandet i vest, fjella i nord, og Mosquitokysten i aust. Låvlandet består av eit fruktbart slettelandskap, og det er her mesteparten av jordbruksvarene i landet blir produserte. Dei tre største byane i Nicaragua, Managua, León og Granada, ligg alle i låglandet. Fjella i nord har eit kjøligare klima. Omtrent ein fjerdedel av jordbruksproduksjonen i landet føregår her, med kaffi som den viktigaste nytteplanta. Moskitokysten består for det meste av regnskog, og er sparsamt folkesett. Klimaet er tropisk og svært fuktig.

Klima

Nicaragua har eit tropisk regnklima med varme og fuktige lågareliggande område i aust. Ein har mykje nedbør året rundt, og på søraustkysten kjem det ofte svært store nedbørsmengder om sommaren med 2500-3750 mm i løpet av eit år. Dette området er eit av dei våtaste i Mellom-Amerika. Orkanar er ein stor risiko på austkysten av Nicaragua, særleg frå september og inn i november. Dei nordvestlege høgareliggande områda er litt kjøligare og har mindre fukt. Dei vestlege områda, inkludert Managua, har meir trykkande forhold. Her er det regntid på sommaren, men med ein markert canicula i juli og august, då det kjem lite regn. Perioden frå desember og ut april er òg svært tørr. I desember og januar har ein ofte vindfulle og noko kjøligare dagar. Årstemperaturen er gjennomgåande 26–29 °C med liten skilnad mellom varmaste og kaldaste månad.

Historie

Tidlege innbyggjarar budde i området så langt tilbake som 12 000 f.Kr.^[9] Urfolka som heldt til her seinare i førkolumbisk tid budde i ulike mindre samfunn mellom Mesoamerika og Andesregionane, i eit såkalla mellomområde (Intermediate Area eller Área Intermedia).^[10]:33 Dei sentrale delen og dei karibiske kystområde av noverande Nicaragua var folkesette av folk som tala makrochibchanske språk.^[10]:20 Dei hadde samla seg i Sentral-Amerika og vandra også til dagens Nord-Colombia og nærliggjande område.^[11] Dei livnærte seg hovudsakleg gjennom jakt og sanking og av ein del fiske, og dreiv også bråtebruk.^{[10]:33[12][13]:65}

Kristoffer Columbus kom til området under si fjerde reise til Amerika, i 1502.^{[10]:193[13]:92} Han utforska Mosquitokysten på atlanterhavssida av Nicaragua,^[14] men møtte ingen innfødde.

Landet blei kolonisert av Spania frå 1524. Området gjekk frå spansk herredøme i 1821 og danna Den mellomamerikanske føderasjonen (República Federal de Centroamérica) saman med noverande Guatemala, El Salvador, Honduras og Costa Rica.

Mosquitokysten, med Bluefields som viktigaste by, låg under britisk herredømes frå 1655 til 1850 og under Honduras frå 1859 til 1860. Han har med visse unntak vore sjølvstyrande sidan, og er no delt mellom regionane Región Autónoma del Atlántico Norte og Región Autónoma del Atlántico Sur.

Etter ein borgarkrig blei Den føderale sentralamerikanske republikken oppløyst i 1840, og Nicaragua blei sjølvstendig. I tida som følgde involverte USA seg ofte i politikken i landet, blant anna i 1909 då dei støtta det konservative opprøret som fekk den liberale presidenten Zelaya avsett. USA okkuperte landet fram til 1933, då fleire år med opprør og geriljakrigføring leida av Sandino gjorde at dei trekte seg ut.

Frå 1936 til 1979 var landet diktatorisk leia av familien Somoza; først av president Anastasio Somoza García fram til 1956. Etter at han døydde overtok sonen Luis Somoza Debayle som president og Anastasio Somoza Debayle som leiar for nasjonalgarden. Luis døydde av naturlege årsaker i 1967 og Anastasio overtok som diktator. Somoza heldt på eit vennleg samband til USA og gav amerikanske selskap store konsesjonar i byte mot pengar. Dette blei ikkje godt motteke av den landeigande middelklassa, som tapte stort; og etterkvart samla det seg ein regimefiendtleg krins rundt Pedro Chamorro, redaktøren av avisa La Prensa.

I 1961 blei den sosialistiske organisasjonen Frente Sandinista dei Liberación Nacional (FSLN), kjend som Sandinistane, stifta. Gruppa dreiv geriljakrig mot regimet, utan særleg suksess gjennom heile 1960-talet. I 1972 blei Managua ramma av eit stort jordskjelv som gjorde omfattande skadar. Det kom nødhjelp frå utlandet, men Somoza sørgde for at oppbygginga av byen blei gjort av hans eigne selskap. Dette førte til auka motstand mot regimet, og auka støtte til FSLN. Det braut ut ein blodig borgarkrig, som enda med at Somoza og andre medlemmar av regimet flykta til USA (der han blei nekta innreise og difor drog vidare til Paraguay) og at opprørarane fekk makta i 1979. Det blei sett opp ein mellombels junta med sandinistleiaren Daniel Ortega i spissen.

Ortega blei vald til president i 1984, og sat med makta til han i 1990 tapte for ein koalisjon av borgarlege parti leidde av Violeta Chamorro. Etter Chamorro følgde så to presidentar frå det liberale partiet PLC, Arnoldo Alemán (1996), og Enrique Bolañosar (2001). I 2006 kom så FSLN tilbake til makta etter 16 år, då Daniel Ortega på nytt blei vald som president i Nicaragua.

Økonomi

Nicaragua er eit fattig land med låg inntekt per kapita og ei enorm utanlandsgjeld. Inntektsskilnadene er blant dei største i verda. På midten av 1990-talet tilhøyrde mindre enn ein femtedel av folkesetnaden middelklassa, og studium har vist at 60 % av inntektene gjekk til 20 % av hushalda i same periode.^[15]

Turisme

Turisme er i dag den nest største næringa i Nicaragua.^[16] I dei første 7 åra av 2000-talet voks turismen ca. 10-16 % årleg.^[17] Veksten har ført til at inntekter frå turisme har stige meir enn 300 % over ein periode på 10 år.^[18] Veksten i turismen har òg påverka jordbruk, kommersiell- og finansindustri, og dessutan bygg-og anleggsbransjen positivt. Til trass for positiv vekst gjennom det siste tiåret er Nicaragua enno det minste vitja landet i regionen.^[19][20]

Kjelder

Bakgrunnsstoff

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Nicaragua