Sègle I abC
../.. | sègle III abC | sègle II abC | sègle I abC | sègle I apC | sègle II apC | ../..
Istòria
Sègle I : en Mesoamerica, destruccion de la vila de Cuicuilco per d'erupcions dau volcan Xitle. Aquò entraïnèt de migracions importantas dins la region e veguèt Teotihuacan venir la ciutat pus importanta de la region dau lac Texcoco[1].
88-87 : Premiera Guèrra Civila entre Marius e Sulla. S'acabèt per una victòria relativa de Marius (sostengut per lei faccions popularas) que poguèt ocupar Roma gràcias a la partença de Sulla (sostenguda per lo partit aristocratic) en Grècia per combatre Mitridat VI. De mai, Marius moriguèt en 86 avC, çò qu'afebliguèt grèvament son camp (→ 82 avC).
82 : a son retorn d'Orient, represa dau poder per Sulla après una brèva guèrra civila. Lei partisans de Marius foguèron durament reprimits.
80-72 : en Hispania, revòuta dau generau Quintus Sertorius, partisan de Marius, reprimida per Metellus Pius e Pompèu.
78-77 : en Itàlia, mòrt de Sulla. Aquò entraïnèt una revòuta d'èx-partisans de Marius menats per Lepid. Lei rebèls foguèron vencuts per Pompèu e Catulus.
63-62 : guèrra civila novèla au sen de la Republica Romana amb la conjuracion de Catilina qu'es aisament reprimida per lei legions fidèlas au Senat.
58-51 : conquista de Gàllia per lo generau roman Juli Cesar. Aquò permetèt a Roma d'eliminar la menaça cèlta sus sei províncias septentrionalas. En despiech d'una resisténcia acarnada (sètges d'Alesia e Uxellodunum), lei pòbles gallés se someteguèron aisament.
49-45 : guèrra civila entre Cesar e Pompèu. Lo conflicte s'acabèt per la victòria de Juli Cesar qu'eliminèt totei lei partisans de Pompèu e placèt Egipte sota son protectorat. Incapable de s'opausar au venceire, lo Senat lo proclamèt dictator a vida (→ 44 avC).
44 : assassinat de Juli Cesar per un complòt de defensors deis institucions republicanas romanas.
44 : importanta erupcion d'Ètna qu'engendrèt de perturbacions climaticas dins l'emisfèri nòrd.
43-42 : ensemble de guèrras civilas dins l'Empèri Roman. La premiera opausèt l'eiretier de Juli Cesar (Octavius) a son luòctenent principau (Marc Antòni). S'acabèt amb un acòrdi de partiment dau poder (segond triumvir). La segonda opausèt lei partisans de Cesar a seis assassins. Lei segonds foguèron totalament desfachs e obligats de se suicidar.
37 : amb l'ajuda dei fòrças romanas de Marc Antòni, leis Egipcians capitèron d'organizar una tiera d'atacas victoriosas còntra lei Parts en Orient Mejan. I creèron un ensemble d'estats vassaus protegits per Roma e destinats a empedir un retorn part dins la region. Dins aquò, de combats indecís i opausèron encara Parts e Romans en 36-35 avC.
35 : novèla degradacion dei relacions entre Octavius e Marc Antòni. Aprofichant l'ajuda dau segond a Cleopatra VII, lo premier organizèt una violenta campanha de propaganda còntra son rivau accusat d'èsser « emmascat » per la rèina d'Egipte ò d'utilizar de mejans militars romans au profiech unic deis Egipcians (→ 32 avC).
32-30 : darriera guèrra civila de la Republica Romana entre Octavius e Marc Antòni (aliat amb Egipte). En 31 avC, la flòta d'Octavius destruguèt aquela de son rivau a la batalha d'Actium entraïnant l'afondrament de son armada. Après lo suicidi de Marc Antòni e de Cleopatra, Octavius annexèt Egipte e demorèt l'unic mèstre dau mond roman (→ 27 avC).
27 : vòte dau Senat Roman assegurant a Octavius lo mantenement de sei poders extraordinaris. Metèt tanben en plaça una reforma administrativa importanta amb la creacion de províncias imperialas dirigidas per Octavius eu meteis. Se leis institucions republicanas èran oficialament mantengudas, aquò permetèt au venceire de la guèrra civila de contraròtlar la màger part de l'armada car lei territòris imperiaus èran situats a proximitat dei frontieras. Octavius – desenant dich August – venguèt ansin definitivament lo cap suprèm dau territòri roman e l'eveniment es considerat coma la data de fondacion de l'Empèri Roman (→ 23 avC). Per leis abitants, aquò foguèt tanben un progrès important car limitèt fòrtament lo pilhatge dei províncias per lei governadors, caracteristica dei darriereis ans de la Republica. Lo regim novèu s'estabilizèt donc aisament.
23 : modificacion dei poders d'August. Abandonèt lo consolat mai recebèt la poissança tribuniciana e venguèt lo cap de l'administracion provinciau. Aquò li donèt un poder sensa limit dins l'Empèri.
15: expansion romana vèrs lo nòrd amb l'annexion de plusors regions situadas dins leis Aups e au sud de Danubi. Plusors vilas foguèron tanben fondadas per renfòrçar lei frontieras (Augusta Vindelicorum, Autun e Lousonna).
Sciéncias e tecnicas
v. 87 : naufragi d'un naviri portant la maquina d'Anticitera qu'èra probablament un otís de calcul astronomic. Lei vestigis d'aquela maquina mostran l'existéncia e l'utilizacion d'engranatges dins lo mond mediterranèu.
v. 44 : a la seguida de l'erupcion d'Ètna e de sei consequéncias, premiera descripcion coneguda deis efiechs d'un ivèrn volcanic.
v. 15 : mencion de la toxicitat dau blanc de plomb dins un tèxte de l'arquitècte roman Vitruvi. L'autor conselha de remplaçar lei conduchs de plomb per de conduchs de terralha. Pasmens, son avejaire foguèt pas seguit.