Babilònia (reialme)

Pels articles omonims, vejatz Babilònia (omonimia).

Lo reialme de Babilònia se desvolopèt al sud de Mesopotamia del començament del millenni II abC fins a 539 abC, data de la presa de sa capitala per lo rei Cir II lo Grand de Pèrsia. Pendent sa longa istòria coneguèt de periòdes de fast e d'autres pus dificils, e de dinastias nombrosas se succediguèron a sa tèsta.

Se distinguís tradicionalament tres periòdes grands dins l'istòria de Babilònia:

  • Periòde paleobabilonian (2004-1595 avans l'èra crestiana), amb la premiera dinastia babiloniana;
  • Periòde babilonian mejan (1595-fin del millenni II avans l'èra crestiana), amb mai que mai la dinastia kasita;
  • Periòde neobabilonian (del començament del millenni I-539), qu'abotís a l'Empèri Neobabilonian (627-539), dominat per la figura de Nabucodonosòr II, e marca la fin de l'independéncia de Babilònia.

Istòria

L'emergéncia de Babilònia

La formacion de la dinastia amorrita

Article detalhat: Amorritas.

L'existéncia de Babilònia es atestada tre lo sègle XXII avC dins un tèxte cuneïfòrme dau rèine de Sharkali-sharri (-2218-2193 avC). La ciutat aviá d'aqueu temps una importància limitada, situacion que perdurèt durant lo periòde dau IIIa dinastia d'Ur. Aquò cambièt amb l'arriba deis Amorritas dins la region a la fin dau sègle XX avC. D'efiech, aqueleis envaïsseires destruguèron Akkad e Sumèr e creèron de principats. Vèrs 1894 avC, un cap amorrita dich Sumu-Abum fondèt donc una dinastia a Babilònia[1]. Durant lo rèine de son successor, Sumu-la-El (vèrs 1880-1845 avC), la region conoguèt una certana agitacion coma l'indica la succession rapida dei rèis dei vilas de Kish e de Sippar[2][3]. Lei Babilonians aprofichèron aquela situacion per conquistar Kazallu, Halambu, Kish, Kuta, Anzaqar e Barzi[4]. Ansin, durant lo rèine dau cinquen rèi de la dinastia, Sin-Muballit (1813-1793 avC), Babilònia èra vengut un reiaume pron poderós per rivalizar amb leis autrei poissanças de Mesopotamia coma Isin, Eshnunna, Mari e Larsa[5]. En parallèl d'aquel esfòrç militar, fau nòtar lo suenh portat a la capitala coma lo mòstran leis inscripcions relativas a de construccion ò de restauracion de monuments e d'infrastructuras (especialament lei fortificacions).

Lo rèine d'Hammurabi

Extension territòriala de Babilònia durant lo rèine d'Hammurabi.
Article detalhat: Hammurabi.

L'apogèu de la dinastia foguèt lo rèine d'Hammurabi (1793-1750 aC), successor de Sin-Muballit. En 1773 aC après la mòrt de Shamsi-Addu de Mari, un periòde de guèrras violentas comencèt. En particular, la vila d'Eshnunna sostenguèt la revòuta dei nomadas benjaminitas contra Mari. Lo conflicte durèt quatre ans e s'acabèt amb una patz precària fins a 1766 aC. D'efiech, aquela annada, Elam ataquèt Eshnunna. Teoricament vassalas deis Elamitas, Babilònia e Mari participèron a la presa de la vila. Pasmens, tre 1765 avC, lei venceires intrèron en guèrra entre elei. Una coalicion se formèt alora a l'entorn d'Alèp, de Babilònia e de Mari per expulsar leis Elamitas en defòra de Mesopotamia en 1763 avC. Au sud, Larsa assaièt d'aprofichar la mobilizacion deis armadas babilonianas au nòrd e a l'èst per atacar mai foguèt rapidament conquistada per lei Babilònia, ajudats per Mari, en 1764-1763 avC. Puei, en 1762 avC, Hammurabi ocupèt Eshnunna, devastada per lo conflicte. Enfin, per de rasons mau compresas, l'aliança entre Mari e Babilònia foguèt rompuda, çò que menèt a la conquista de la premiera per la segonda vèrs 1760 avC e a l'incendi de son palais reiau en 1759 avC[6][7].

Lo rèine d'Hammurabi es considerat coma un periòde major de l'Antiquitat Auta en Mesopotamia en causa de l'activitat administrativa e legislativa dau sobeiran. En particular, es famós per la promulgacion dau Còdi Hammurabi qu'es un dei tèxtes de lèis pus ancians coneguts a l'ora d'ara[8][9]. Ordonèt tanben de trabalhs importants, magerament lo cavament de canaus per favorizar l'agricultura. Enfin, au nivèu diplomatic, establiguèt una aliança relativament estable amb Alèp, poissança dominanta en Siria.

Lo declin de la dinastia amorrita

Après la mòrt d'Hammurabi en 1750 avC, lei vilas e lei pòbles somés se revoutèron. Son fiu e successor, Samsu-Iluna (1749-1712 aC), capitèt de reprimir leis insureccions mai lei combats entraïnèron de ravatges dins lei províncias, especialament en Sumèr onte lo movement menat per Rim-Sin II (1741-1736 aC) resistiguèt d'un biais acarnat durant cinc ans[10][11]. Après Samsu-Iluna, lo territòri babilonian se reduguèt ai regions a l'entorn de Babilònia. Vèrs 1595 avC, una guèrra còntra leis Ititas s'acabèt per una desfacha que menèt au pilhatge de la capitala e a la fin de la dinastia[12][13].

Dei Cassitas ais invasions aramèas

Lo periòde cassita

Article detalhat: Cassitas.

Lei Cassitas son un pòble mau conegut, probablament originari dei Monts Zagros[14]. Èran coneguts en Mesopotamia Centrala dempuei lo sègle XVIII avC car de companhiás de Cassitas èran regularament recrutadas coma mercenaris. Dins de circonstàncias desconegudas, probablament ajudadas per de trèbols intèrnes dau Reiaume Itita, conquistèron Babilònia e subretot recupèron l'estatua de Marduk, lo dieu protector de la ciutat. Segon la tradicion, es lo rèi cassita Agum II que foguèt l'autor d'aquela proesa mai leis istorians an de dobtes sus lei detalhs dau racònte que provènon d'una tauleta profetica redigida durant lo periòde cassita[15]. Dins lei fachs, lo premier rèi cassita de Babilònia clarament atestat dins lei documents de l'epòca es Burna-Buriash Ièr, lo successor d'Agum II.

Lei Cassitas luchèron còntra la Premiera Dinastia dau País de la Mar, una linhada reiala fòrça mau coneguda que dominèt Sumèr de 1740 a 1475 avC[16]. En revènge, au nòrd, la preséncia de Mitanni e l'emergéncia de la poissança assiriana empachèron la restauracion de la preséncia babiloniana. Pasmens, lei sobeirans cassitas aguèron un prestigi considerable durant aqueu periòde e un jòc diplomatic intens, fondat sus de maridatges de princessas amb lei rèis poderós de la region, permetèt ai Babilonians de gardar sei territòris. De trabalhs importants renforcèron pereu l'importància de la vila qu'adoptèt son plan quadrangular durant aqueu periòde. La cultura babiloniana, fòrça influenta a aquela epòca, favorizèt tanben aquela resisténcia que durèt fins a la segonda mitat dau sègle XIII avC. D'efiech, en 1235 avC, una guèrra còntra leis Assirians s'acabèt amb la presa de Babilònia per lo rèi Tukulti-Ninurta Ièr. Aquò afebliguèt fòrça la dinastia e Babilònia foguèt tornarmai conquistada per leis Elamitas en 1155 avC. Aquela desfacha entraïnèt la disparicion dau poder cassita[17][18].

La segonda dinastia d'Isin e lo caòs aramèu

Articles detalhats: Segonda Dinastia d'Isin e Aramèus.

Après la presa de Babilònia, leis Elamitas assaièron de se mantenir en Mesopotamia Centrala. Per aquò, s'avancèron vèrs lo nòrd còntra leis Assirians[19]. Foguèron donc susprés per l'emergéncia d'una dinastia locala a l'entorn d'Isin[20]. Pendent lei rèines d'Itti-Marduk-balatu (1140-1133 aC) ò de Ninurta-nadin-shumi (1132-1127 aC), lei rèis d'Isin conquistèron Babilònia. Puei, lo rèi Nabucodonosòr Ir (1126-1105 avC) ataquèt dirèctament Elam e recuperèt l'estatua de Marduk raubada en 1155 avC. Aqueleis eveniments acabèron d'installar Marduk coma rèi dei dieus babilonians e permetèt a Nabucodonosòr de desplaçar sa capitala dins la vila.

Pasmens, la restauracion de la poissança babiloniana restaurèt egalament la rivalitat amb lei poissanças dau nòrd de Mesopotamia. Òr, après la disparicion de Mitanni, probablament au sègle XIV avC, Assiria aviá pas de rivau important dins la region. Poguèt donc concentrar sei fòrças vèrs lo sud e mai d'un conflicte assirobabilonians es recensat durant lei rèines de Ninurta-nadin-shumi, de Nabucodonosòr e de Marduk-nadin-ahhe (1100-1083 aC)[21]. Lo començament deis invasions aramèas cambièt la situacion e una patz foguèt concluda entre Marduk-sapik-zeri (vèrs 1082-1070 avC) e Assur-bel-kala (vèrs 1075-1057 avC). D'efiech, lei tribüs aramèas èran d'adversaris redobtables e lo caòs ganhèt la region amb la destruccion de vilas importantas coma Dur-Kurigalzu, Sippar, Nippur e Uruk[22]. Durant aqueu periòde, leis informacions sus lei rèis babilonians vènon raras e la IIa dinastia d'Isin dispareguèt vèrs 1027 avC[23].

Durant la fin dau sègle XI avC e la totalitat dau sègle X avC, l'istòria de Babilònia es mau coneguda. La lista reiala menciona plusors dinastias originàrias dau País de la Mar, de la vila de Bazi e, benlèu, d'Elam[24]. Aquò indica la persisténcia d'un centre politic important en Babilònia, mai tanben una epòca d'instabilitat marcada per de faminas e de destruccions. A la fin dau sègle X avC, leis Aramèus èran ansin installats dins lei províncias oèst e èst de la region, lei Suteans – d'aliats deis Aramèus – au nòrd e lei Caldèus – un pòble probablament originari de l'oèst de la Peninsula Aràbia – au sud. Pasmens, en Assiria, Adad-nerari II (911-891 avC) restaurèt lo poder assirian e infligiguèt plusors desfachas ais Aramèus. Après quauquei succès còntra lei Babilonians, concluguèt un acòrdi de patz amb lo rèi Nabu-shuma-ukin (vèrs 900-888 avC) que fixèt la frontiera entre lei dos reiaumes[25].

La dominacion assiriana

Expansion e afondrament de l'Empèri Assirian.
Article detalhat: Assiria.

La patz entre Assiria e Babilònia resistiguèt durant la màger part dau sègle IX avC, especialament durant lei rèines de Nabu-apla-iddina (888-855 avC) e de Marduk-zakir-shumi Ièr (855-819 avC) en despiech de quauquei tensions amb Assurnasirpal II (884-859 avC). Pasmens, durant lo rèine dau sobeiran assirian Shamshi-Adad V (824-811 avC), Marduk-zakir-shumi Ièr sotemeguèt Assiria a un tractat umiliant après aver portat una ajuda militara a son aliat per reprimir una revòuta. Ansin, après la mòrt de Marduk-zakir-shumi Ièr, Shamshi-Adad V menèt una violenta incursions còntra son vesin e capturèt lo rèi Marduk-balassu-iqbi en 813 aC.

Aquò marquèt lo començament d'un periòde de dominacion assiriana de dos sègles sus la ciutat babiloniana. Pasmens, la resisténcia foguèt fòrta e leis Assirians aguèron de dificultats per chausir la solucion pus adaptada au mantenement de son contraròtle : administracion dirècta ò establiment d'un prince vassau ? La violéncia deis insureccions e dei campanhas de reconquista assiriana marquèron aqueleis esitacions. Ansin, lei sobeirans assirians Teglath-Phalasar III (745-727 avC) e Salmanazar V (727-722 avC) venguèron rèis de Babilònia mai aquò empachèt l'organizacion de la revòuta de Merodach-Baladan II que resistiguèt ai fòrças de Sargon II de 722 a 710 avC[26][27][28][29]. Après sa victòria, Sargon II prenguèt pereu lo títol de rèi de Babilònia.

Après una revòuta novèla engendrada per la mòrt de Sargon II en 705 avC que permetèt una brèva restauracion de Merodach-Baladan II en 703 avC, leis Assirians decidèron de gardar un poder babilonian autonòm, mai dirigit per de princes de la linhada reiala assiriana. Lei resultats foguèron pas melhors. En 694 avC, una revòuta foguèt organizada amb l'ajuda d'Elam e lo prince Assur-nadin-shumi foguèt tuat. La guèrra durèt cinc ans e Sennacherib (705-681 avC) ordonèt lo pilhatge e la destruccion de la vila en 689 avC[30]. Aqueu còp, la situacion demorèt calma durant un trentenau d'annadas. Dins aquò, en 652 avC, foguèt lo prince assirian Shamash-shum-ukin que se revoutèt amb l'ajuda de Babilònia còntra son fraire Assurbanipal dins lo quadre d'una guèrra de succession per lo tròne assirian. Après un lòng sètge, Babilònia foguèt tornarmai conquistada e devastada en 648 avC[31].

La dinastia caldèa

Article detalhat: Nabucodonosòr II.
Empèris principaus d'Orient Mejan vèrs 540 avC.

Après la mòrt d'Assurbanipal vèrs 630 avC, Assiria tornèt faciar una crisi de succession. En Babilònia, lo governador, Nabopolassar aprofichèt la situacion per se revòutar entre 628 e 626 avC. En 625 avC, ganhèt una batalha importanta onte lo rèi assirian Assur-etil-ilani foguèt tuat. Aquò li permetèt d'expulsar lentament leis Assirians en defòra dau territòri babilonian. Puei, gràcias a una aliança amb lei Medes e leis Escites, poguèt atacar lei capitalas assirianas a partir de 615 avC. Lei coalizats prenguèron e destruguèron ansin Assur en 614 e Niniva en 612 avC. Enfin, lo darrier rèi assirian foguèt tuat a l'eissida dau sètge d'Harran en 609 avC[32][33].

Son fiu e successor, Nabucodonosòr II (604-562 avC) contunièt la politica de conquista de son paire e prenguèt lo contraròtle de la màger part dei territòris assirians, compres Siria e Palestina. En parallèl, ordonèt de trabalhs de construccion considerables a Babilònia. Pasmens, sa succession foguèt pas simpla e una crisi aguèt luòc de 562 a 556 avC. Lo poder foguèt finalament pres per Nabonide (556-539 avC) que capitèt mau de restablir l'estabilitat dau reiaume. Au contrari, sa volontat de redurre l'importància dau culte de Marduk, probablament per limitar l'influéncia de son clergat, entraïnèt de tensions suplementàrias. Per de rasons desconegudas, un conflicte comencèt còntra la Pèrsia Aquemenida a la fin deis ans 540 avC. Lo clergat sostenguèt Cir II, çò que menèt a la conquista de la vila. Cir II ne'n venguèt lo rèi, mai Babilònia perdiguèt definitivament son independéncia[34].

La Babilònia tardiva

Se Babilònia perdiguèt son independéncia en 539 avC, la ciutat demorèt un centre major de l'Orient Mejan durant lo periòde aquemenida. D'efiech, la vila gardèt son importància culturala e economica durant aqueu periòde e lei revòutas foguèron mens frequentas que durant lo periòde assirian[35]. Après la conquista de Pèrsia, Alexandre lo Grand moriguèt dins la vila e aviá probablament lo projècte d'i installar sa capitala.

Durant lo periòde seleucida, l'importància de Babilònia demorèt importanta, especialament dins lo domeni culturau, mai la vila comencèt de declin en causa dau desplaçament dei rotas comercialas vèrs d'autrei regions. De mai, au nivèu politic, lei sobeirans seleucidas desplacèron sa capitala a Seleucia de Tigre, una colonia grèga situada entre Babilònia e Bagdad[36]. Babilònia foguèt en partida destrucha per lei guèrras entre Seleucidas e Parts durant la segonda mitat dau sègle II avC[37]. D'autres centres de la cultura mesopotamiana foguèron tanben tocats coma Uruk e lei poders en plaça èran pauc interessats per la restauracion de santuaris dedicats a de divinitats largament abandonadas. Lo declin venguèt irreversible e Babilònia foguèt probablament abandonada au començament de l'èra crestiana.

Sciéncias e tecnicas

Escritura

Extrach dau Còdi Hammurabi, redigit en cuneïfòrme.
Article detalhat: Cuneïfòrme.

Lei Babilonians utilizavan lo cuneïfòrme coma escritura, un sistèma utilizant de trachs realizats amb un calame sus una tauleta d'argiela. Probablament concebut per transcriure lo sumerian, aqueu sistèma foguèt utilizat per escriure d'autrei lengas mesopotamianas en causa de son prestigi. Èra un sistèma composit ont un trach podiá aver una valor logografica e ideografica, mai èra pas totalament adaptat a l'escritura dau babilonian. Son mestritge èra l'òbra d'una classa d'escribas que seguissiá un aprendissatge especiau qu'a laissat fòrça tauletas mostrant la natura dei leiçons (còpia de listas lexicalas, aprendissatge dau calcul, redaccion d'actes judiciaris, etc.). Dins aquò, la proporcion d'individús capables de legir la lenga escricha èra probablament relativament pus importanta que la minoritat capabla de l'escriure[38].

Lei trèbols engendradas per leis invasions aramèas entraïnèron lo declin dau cuneïfòrme. D'efiech, l'escritura aramèa, basada sus un sistèma alfabetic, remplacèt pauc a cha pauc l'escrich tradicionau. Èra vengut predominant a l'epòca aquemenida. Durant lo periòde part, l'usatge dau cuneïfòrme èra limitat a un elèit reduch de letruts en liame amb lei temples babilonians. Aquò permetèt sa subrevida fins a l'abandon de la vila[39][40].

Medecina

Article detalhat: Medecina mesopotamiana.

La medecina babiloniana èra fòrça influenciada per leis arts divinatòris. Lo mau èra donc sovent l'òbra d'un dieu, d'un demòni, d'una trèva ò d'un masc. La resolucion dei malautiás necessitava alora la realizacion de rituaus precís per lo repossar. Dos mestiers centraus dominavan aquela medecina. Lo premier èra aqueu d'especialista deis exorcismes, dichs masmasu(m) ò asipu(m). Lo segond èra aqueu d'especialista dei remèdis farmacoligics ò deis operacions cirurgicalas, dichs asu(m). Dins aquò, la diferéncia entre lei dos ròtles es pas totjorn clara.

En despiech de son aspècte magic, la medecina babiloniana èra estructurada a l'entorn de principis logics. D'efiech, plusors tractats medicaus divinatòris èran de listas de diagnostics liats a de tractaments. Aquelei tractaments èran compausats de remèdis (locions, pocions, fumigacions, pomadas, liniments, cataplasmas, lavaments, etc.) a basa de plantas, de mineraus e d'ingredients divèrs. Aquelei tractaments èran de còps eficaç, mai aquò èra pas sistematic. L'usatge de talismans, de figurinas protectritz e de preguieras en complement èra fòrça probable[41][42].

Matematicas

Tauleta de geometria amb un triangle.
Article detalhat: Matematicas mesopotamianas.

Lei matematicas babilonianas son relativament ben documentadas gràcias a la descubèrtas d'un nombre fòrça important de tauletas escolaras e de « tractats » presents dins de bibliotècas. Aquò a permés de dessenhar un bòn imatge dau saber matematic babilonian qu'èra entre lei pus avançats de l'Antiquitat Auta, especialament dins lei domenis de la geometria, de l'algèbra e de l'aritmetica. La geometria èra marcada per la volontat de prepausar de solucions a de problemas concrèts coma lo calcul d'una superficia agricòla. Dins aquò, la descubèrta de tèxtes parlant de construccions irrealistas laissan pensar a l'existéncia de reflexions abstrachas. Uei, lei conoissenças matematicas pus avançadas dei Babilonians semblan d'èsser l'utilizacion d'algoritmes, de metòdes geometrics de resolucion d'eqüacions quadraticas e cubicas e de calcul de racinas carradas. En mai d'aquò, lei Babilonians an laissat una marca importanta sus lei sciéncias e lei tecnicas actualas. D'efiech, utilizavan un sistèma sexagesimau, es a dire de basa 60, qu'es a l'origina dau descòmpte dei minutas e deis oras[43].

Astronomia

Calendier zodiacau de la Verge.
Article detalhat: Astronomia mesopotamiana.

Babilònia èra egalament un centre astronomic major de l'Antiquitat. Pasmens, l'astronomia dau periòde èra pas una sciéncia, mai una basa fondamentala de l'astrologia e dei practicas divinatòrias. Ansin, a partir dau millenari I avC, fòrça observacions celestialas foguèron realizadas en Babilònia. Aquò permetèt ai prèires babilonians d'establir lo caractèr ciclic de certanei fenomèns e, gràcias a sei sabers matematics, de prediccions foguèron possiblas. Per nòtar pus aisament seis observacions, leis « astronòms » devesiguèron lo cèu en regions pus reduchas a l'origina dau zodiac e dei constellacions actuaus. Un autre aspècte major de sei relevats es la possibilitat de leis utilizar per datar d'eveniments. Inspirèron tanben lo desvolopament d'autreis astronomias anticas coma l'astronomia grèga[44].

Metallurgia

Lei metallurgistas babilonians avián un mestritge de la produccion de bronze arseniat, aliatge conegut en Mesopotamia tre lo millenari IV avC[45]. Durant la premiera mitat dau millenari II avC, foguèt pauc a cha pauc remplaçat per de bronze a basa de coire e d'estanh. Enfin, durant la premiera dau millenari I avC, se desvolopèt l'usatge dau fèrre. Aquò permetiá de produrre de lingòts, d'objèctes motlats ò d'objèctes trabalhats[46][47]. L'aur, l'argent, lo coire e lo plomb èran tanben frequentament trabalhats.

Annèxas

Liames intèrnes

Bibliografia

  • (en) John Anthony Brinkman, A political history of post-Kassite Babylonia, 1158-722 B.C, Pontificium Institutum Biblicum, 1968.
  • (fr) Paul Garelli e André Lemaire, Le Proche-Orient Asiatique, tome 2 : Les empires mésopotamiens, Israël, París, Presses Universitaires de France, coll. « La Nouvelle Clio », 2001.
  • (fr) Francis Joannès (dir.), Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne, París, Robert Laffont, coll. « Bouquins », 2001.
  • (fr) Bertrand Lafont, Aline Tenu, Philippe Clancier e Francis Joannès, Mésopotamie : De Gilgamesh à Artaban (3300-120 av. J.-C.), París, Belin, coll. « Mondes anciens », 2017.

Nòtas e referéncias

  1. ↑ (fr) Dominique Charpin, « Histoire politique du Proche-Orient amorrite (2002-1595) », dins Dominique Charpin, Dietz-Otto Edzard e Marten Stol, Mesopotamien : die altbabylonische Zeit, Friborg e Göttingen, Academic Press Fribourg ou Vandenhoeck & Ruprecht, 2004, pp. 80-86.
  2. ↑ (fr) Jean-Robert Kupper, Les nomades en Mésopotamie au temps des rois de Mari, Librairie Droz, 1982, p. 53.
  3. ↑ (fr) Jean-Robert Kupper, Les nomades en Mésopotamie au temps des rois de Mari, Librairie Droz, 1982, p. 202.
  4. ↑ (fr) Les grands empires, De Boeck Université, 1989, p. 112.
  5. ↑ (fr) Dominique Charpin, « Histoire politique du Proche-Orient amorrite (2002-1595) », dins Dominique Charpin, Dietz-Otto Edzard e Marten Stol, Mesopotamien : die altbabylonische Zeit, Friborg e Göttingen, Academic Press Fribourg ou Vandenhoeck & Ruprecht, 2004, pp. 121-122.
  6. ↑ (fr) Dominique Charpin, Hammu-rabi de Babylone, París, Presses universitaires de France, 2003.
  7. ↑ Aquò es a l'origina deis archius de Mari que son un ensemble de tauletas d'argiela protegidas per la cuecha engendrada per la calor.
  8. ↑ (fr) Dominique Charpin, « Lettres et procès paléo-babyloniens », dins Francis Joannès (dir.), Rendre la Justice en Mésopotamie : Archives judiciaires du Proche-Orient ancien (IIIe-IIe millénaire avant J.-C.), Saint-Denis, Presses universitaires de Vincennes, 2000, pp. 68-111.
  9. ↑ (fr) Dominique Charpin, « L'historien de la Mésopotamie et ses sources : Autour du Code de Hammu-rabi », Journal Asiatique, vol. 301, n° 2,‎ 2013, pp. 339-366.
  10. ↑ (fr) Dominique Charpin, « Samsu-iluna », dins Francis Joannès (dir.), Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne, París, Robert Laffon, 2001, pp. 752-754.
  11. ↑ (fr) Bertrand Lafont, Aline Tenu, Philippe Clancier e Francis Joannès, Mésopotamie : De Gilgamesh à Artaban (3300-120 av. J.-C.), París, Belin, coll. « Mondes anciens », 2017, pp. 349-353.
  12. ↑ (fr) Dominique Charpin, « Samsu-iluna », dins Francis Joannès (dir.), Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne, París, Robert Laffon, 2001, pp. 623-624.
  13. ↑ (fr) Bertrand Lafont, Aline Tenu, Philippe Clancier e Francis Joannès, Mésopotamie : De Gilgamesh à Artaban (3300-120 av. J.-C.), París, Belin, coll. « Mondes anciens », 2017, pp. 353-355.
  14. ↑ (en) D. T. Potts, « Elamites and Kassites in the Persian Gulf », Journal of Near Eastern Studies, vol. 65, n° 2, 2006, pp. 112-114.
  15. ↑ (en) M. Astour, « The name of the ninth Kassite ruler », Journal of the American Oriental Society, vol. 106, 1986, pp. 327-331.
  16. ↑ (en) Odette Boivin, The First Dynasty of the Sealand in Mesopotamia, Berlin e Boston, De Gruyter, 2018.
  17. ↑ (fr) B. Lion, « Samsu-iluna », dins Francis Joannès (dir.), Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne, París, Robert Laffon, 2001, pp. 164-165.
  18. ↑ (de) Michael Jursa, Die Babylonier : Geschichte, Gesellschaft, Kultur, Munic, C. H. Beck, 2004, pp. 24-28.
  19. ↑ (fr) Paul Garelli e André Lemaire, Le Proche-Orient Asiatique, tome 2 : Les empires mésopotamiens, Israël, París, Presses Universitaires de France, coll. « La Nouvelle Clio », 2001, p. 41.
  20. ↑ (fr) Paul Garelli e André Lemaire, Le Proche-Orient Asiatique, tome 2 : Les empires mésopotamiens, Israël, París, Presses Universitaires de France, coll. « La Nouvelle Clio », 2001, pp. 50-52.
  21. ↑ (fr) Paul Garelli e André Lemaire, Le Proche-Orient Asiatique, tome 2 : Les empires mésopotamiens, Israël, París, Presses Universitaires de France, coll. « La Nouvelle Clio », 2001, pp. 53-54.
  22. ↑ (fr) Paul Garelli e André Lemaire, Le Proche-Orient Asiatique, tome 2 : Les empires mésopotamiens, Israël, París, Presses Universitaires de France, coll. « La Nouvelle Clio », 2001, pp. 56-57.
  23. ↑ (en) John Anthony Brinkman, A political history of post-Kassite Babylonia, 1158-722 B.C., Pontificium Institutum Biblicum, 1968, p. 148.
  24. ↑ (fr) Francis Joannès, « Babyloniens post-cassites (rois) », dins Francis Joannès (dir.), Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne, París, Robert Laffont, coll. « Bouquins », 2001, p. 118.
  25. ↑ (en) John Anthony Brinkman, A political history of post-Kassite Babylonia, 1158-722 B.C, Pontificium Institutum Biblicum, 1968, p. 180-181.
  26. ↑ (fr) Pierre Villard, « Tiglath-Phalazar III (745-727) », dins Francis Joannès (dir.), Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne, París, Robert Laffon, 2001, pp. 849-851.
  27. ↑ (fr) Josette Elayi, L'Empire assyrien : Histoire d'une grande civilisation de l'Antiquité, Perrin, 2021, pp. 141-151.
  28. ↑ (fr) Pierre Villard, « Sargon II », dins Francis Joannès (dir.), Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne, París, Robert Laffon, 2001, pp. 756-758.
  29. ↑ (fr) Francis Joannès, La Mésopotamie au Ier millénaire avant J.-C., París, Armand Colin/HER, 2000, p. 85.
  30. ↑ (fr) Lionel Marti, « Sennachérib, la rage du prince », Dossiers d'archéologie, novembre-decembre de 2011, n° 348, p. 58.
  31. ↑ (fr) Françoise Briquel-Chatonnet, Les Relations entre les cités de la côte phénicienne et les royaumes d'Israël et de Juda, Peeters Publishers, 1992, p. 209.
  32. ↑ (fr) Paul Garelli e André Lemaire, Le Proche-Orient Asiatique, tome 2 : Les empires mésopotamiens, Israël, París, Presses Universitaires de France, coll. « La Nouvelle Clio », 2001, pp. 123-126.
  33. ↑ (fr) Bertrand Lafont, Aline Tenu, Philippe Clancier e Francis Joannès, Mésopotamie : De Gilgamesh à Artaban (3300-120 av. J.-C.), París, Belin, coll. « Mondes anciens », 2017, pp. 778-779.
  34. ↑ (fr) Bertrand Lafont, Aline Tenu, Philippe Clancier e Francis Joannès, Mésopotamie : De Gilgamesh à Artaban (3300-120 av. J.-C.), París, Belin, coll. « Mondes anciens », 2017, pp. 816-830.
  35. ↑ (fr) Francis Joannès, « Achéménides (rois) », dins Francis Joannès (dir.), Rendre la Justice en Mésopotamie : Archives judiciaires du Proche-Orient ancien (IIIe-IIe millénaire avant J.-C.), Saint-Denis, Presses universitaires de Vincennes, 2000, pp. 1-4.
  36. ↑ (fr) A. Invernizzi e R. Venco Ricciardi, « “Séleucie et Ctésiphon centres parthe et sassanide”, Empires Perses d’Alexandre aux Sassanides », Les Dossiers d'archéologie, n° 243, mai de 1999, pp. 40–43.
  37. ↑ (fr) Francis Joannès, « Parthes (rois) », dins Francis Joannès (dir.), Rendre la Justice en Mésopotamie : Archives judiciaires du Proche-Orient ancien (IIIe-IIe millénaire avant J.-C.), Saint-Denis, Presses universitaires de Vincennes, 2000, pp. 634-636.
  38. ↑ (fr) Dominique Charpin, Lire et écrire à Babylone, París, Presses universitaires de France, 2008, pp. 31-60.
  39. ↑ (en) M. J. Geller, « The Last Wedge », Zeitschrift für Assyriologie, vol. 87,‎ 1997, pp. 43-95.
  40. ↑ (en) D. Brown, « Increasingly redundant: the growing obsolence of the cuneiform script in Babylonia from 539 BC », dins J. Baines, J. Bennet e S. Houston (dir.), The Disappearance of Writing Systems: Perspectives on Literacy and Communication, Londres, Equinox, 2008, pp. 73-102.
  41. ↑ (en) R. D. Biggs, « Medicine, Surgery and Public Health in Ancient Mesopotamia », dins Jack M. Sasson (dir.), Civilizations of the Ancient Near East, Nòva York, Scribner, 1995, pp. 1911-1923.
  42. ↑ (en) J. A. Scurlock, « Ancient Mesopotamian Medicine », dins D. C. Snell (dir.), A Companion to the Ancient Near East, Malden e Oxford, Wiley-Blackwell, 2005, pp. 302-315.
  43. ↑ (fr) C. Michel, « Nombres », dins Francis Joannès (dir.), Rendre la Justice en Mésopotamie : Archives judiciaires du Proche-Orient ancien (IIIe-IIe millénaire avant J.-C.), Saint-Denis, Presses universitaires de Vincennes, 2000, pp. 590-591.
  44. ↑ (fr) J. Ritter, « Astronomie », dins Francis Joannès (dir.), Rendre la Justice en Mésopotamie : Archives judiciaires du Proche-Orient ancien (IIIe-IIe millénaire avant J.-C.), Saint-Denis, Presses universitaires de Vincennes, 2000, pp. 93-98.
  45. ↑ (en) I. De Ryck, A. Adriens e F. Adams, « An overview of Mesopotamian bronze metallurgy during the 3rd millennium BC », Journal of Cultural Heritage, vol. 6, n° 6,‎ 2005, pp. 261–268.
  46. ↑ (de) F. Joannès, « Metalle und Metallurgie. A. 1. In Mesopotamien. », Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie, vol. VIII, Berlin, De Gruyter, 1993, pp. 96-119.
  47. ↑ (fr) C. Michel, « Métallurgie et orfèvrerie », dins Francis Joannès (dir.), Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne, París, Robert Laffont, coll. « Bouquins », 2001, pp. 529-532.